Διάλεξη_ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΡΑΣΙΝΗ ΓΡΑΜΜΗ Πολεοδομικές προτάσεις για επανένωση της διχοτομημένης Λευκωσίας_ Επανασχεδιασμός της πόλης μετά την καταστροφή που υπέστη το 1974 _Ενοποίηση της πόλης μέσω νέου σχεδίου πόλης.
Δ ι ά λ ε ξ η _ Χ Ω Ρ Ι Σ Τ Η Ν Π Ρ Α Σ Ι Ν Η Γ Ρ Α Μ Μ Η Πολεοδομικές προτάσεις για επανένωση της διχοτομημένης Λευκωσίας_ Επανασχεδιασμός της πόλης μετά την καταστροφή που υπέστη το 1974 _Ενοποίηση της πόλης μέσω νέου σχεδίου πόλης. 3
Στη Μεσόγειο βρίσκουμε τις πιο πολλές διχασμένες πόλεις στον κόσμο, αρχίζοντας από την Ιερουσαλήμ με το τείχος της και τη Λευκωσία με την "πράσινη γραμμή" της, αλλά και άλλες, όπως η Γκόριτσα ή το Μοστάρ, αν μεταβούμε στα Βαλκάνια. Αυτοί οι εντυπωσιακοί διχασμοί σημαδεύουν το αστικό τοπίο με τείχη και σύνορα, περιπόλους και σταθμούς ελέγχου μέσα στην κάθε πόλη. [1] 1. Λίλα Λεοντίδου,"Tα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη", "Διαπολιτισμικότητα και ετεροτυπία στο Μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη". Εκδόσεις Κριτική 2006 5
Πίνακας περιεχομένων _Εισαγωγή _Ορισμός του θέματος, σελ 8 θεματικοί άξονες _ΙΣΤΟΡΙΑ/ΠΟΛΕΜΟΣ/ΤΡΑΥΜΑ/ΜΝΗΜΗ-ΑΜΝΗΣΙΑ/ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ/ΣΥΓΚΡΙΣΗ ιστορία σύντομη περιγραφή της ιστορίας της πόλης. Πολεοδομική ανάπτυξη. Φυσική εξέλιξη της πόλης και πληθυσμιακή κατανομή στο χώρο πριν την καταστροφή, σελ 9-14 πόλεμος αφορμή. εμπλεκόμενοι. Διαμάχη. Διάρκεια. Καταστροφή της πόλης, σελ 14-19 τραύμα αποτέλεσμα πολέμου. Πράσινη γραμμή. Απώλειες. Τραύμα υλικό, σχίσιμο του πολεοδομικού ιστού διχασμός της πόλης: βόρειο-νότιο τμήμα. Τραύμα ψυχικό(?) διχασμός του πληθυσμού: ελληνοκύπριοι-τουρκοκύπριοι. Σύνορο, σελ 20-21 μνήμη_αμνησία παγιοποίηση της κατάστασης. Εδραίωση του διαχωρισμού. Στασιμότητα στο χρόνο. Ιδεολογική φόρτιση διχασμού -Ιδεολογική φόρτιση πιθανής ενοποίησης. Αποτυπώματα στο χώρο. Επιλεκτική μνήμη? Άρνηση? Μεταπολεμική αμνησία? Λήθαργος? Νοσταλγία? σελ 21-26 6 6
Ανακατασκευή προτάσεις από διάφορους φορείς πραγματικότητα. Ανοικοδόμηση. Φυσική εξέλιξη της πόλης μεταπολεμικά έως σήμερα. Προσπάθειες συρραφής του κατεστραμμένου πολεοδομικού ιστού. Στόχος σχεδιασμού: ενοποίηση. Μέσα πραγματοποίησης του. Μέθοδος. Αποτελέσματα. Αναζωογόνηση της καρδιάς της πόλης. Παραμέληση της περιφέρειας. σελ 27-57 Σύγκριση Όμοιες περιπτώσεις πόλεων: Μοσταρ, Βηρυτός. _Ερωτήματα Μεταπολεμική πόλη=ευκαιρία? Tabula Rasa facsimile method: Μοσταρ, Warsaw. Μπορεί η αρχιτεκτονική να οδηγήσει στην ενοποίηση? σελ 58-71 Επίλογος _Επίτευξη του στόχου για ενοποίηση? Επούλωση φυσικού τραύματος ταυτίζεται ισοδυναμεί με κατάργηση ιδεολογικών προκαταλήψεων και επούλωση ψυχικού τραύματος? Αποκατάσταση συλλογικής μνήμης? Προοπτικές για το μέλλον της Λευκωσίας όπως προδιαγράφεται μέσω των επιλογών που έγιναν. σελ 72-75 Βιβλιογραφία σελ 76-78 7
εισαγωγή «Η γεωγραφική θέση της Κύπρου στο βάθος της ανατολικής Μεσογείου, είχε πάντοτε μεγάλη σημασία στην ιστορία της και στη διαμόρφωση της ζωής των κατοίκων της. Στην περιοχή αυτή της Ασίας και της Αφρικής, που είναι γύρω μας βρίσκονται οι κοιτίδες μερικών από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας αλλά και πραγματοποιούνται οι μεγαλύτεροι διαξιφισμοί ανάμεσα στους λαούς που την αποτελούν. Στη διάρκεια των αιώνων, η Κύπρος πότε στο επίκεντρο και πότε στο περιθώριο των εξελίξεων, επηρεάστηκε άμεσα ή έμμεσα από τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής και εξαρτήθηκε πάντοτε από τον ισχυρό παράγοντα της περιοχής. Σήμερα η Μέση Ανατολή είναι περισσότερο από ποτέ ανήσυχη και τόπος συγκρούσεων συμφερόντων και εθνικών διεκδικήσεων». [2] Όπως έχει αναφέρει ο Dr. Fazil Kuchuk Cyprus is by natural necessity tied up with the nation which has control of the Anatolian mainland. Στρατιωτικοί λόγοι επισυνάπτουν το ενδιαφέρον της Τουρκίας για την Κύπρο, λόγω της θέσης της στραμμένη προς τα λιμάνια της Ανατολής είναι απαραίτητη για της ασφάλεια της Τουρκίας. Η Βρετανία προσπάθησε και πέτυχε να κρατήσει την τελευταία αποικία της στην ανατολή που της εξασφαλίζει την ασφάλεια των συμφερόντων της στην περιοχή. [3] 2. Κάτια Χατζηδημητρίου, Ιστορία της Κύπρου, Λευκωσία, 1986 8 3. Van Coufoudakis, Essays of the Cyprus Conflict, New York, 1976.
Ιστορία ΛΕΔΡΟΙ_ΛΗΔΡΑ_ΚΑΛΛΙΝΙΚΗΣΗ_ΛΕΥΚΟΘΕΑ_ΛΕΥΚΟΠΩΛΗ_ΛΕΥΚΟΥΣΙΑ_ΛΗΔΡΟΙ_ΝΙΚΟΣΙΑ-_ΛΕΥΚΩΣΙΑ Πού βρίσκεται? θέση: όρια: έκταση. Ιστορία _πληθυσμός_ιστορικό της γραμμής. Η επαρχία της Λευκωσίας καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα του νησιού. Συνορεύει με όλες τις επαρχίες της Κύπρου από Βορρά έως Νότο και σε ένα τμήμα της, βορειοδυτικά, περιβρέχεται από Θάλασσα. Είναι η μεγαλύτερη διοικητική επαρχία της Κύπρου και εκτείνεται στα 2.917 τετρ.χλμ., αποτελώντας σχεδόν το 30% της ολικής έκτασης του νησιού και είναι η σημερινή πρωτεύουσα της Κύπρου. Διασχίζεται από τους μεγαλύτερους ποταμούς του νησιού, όπως τον Πεδιαίο που ρέει μόλις πέντε μήνες το χρόνο, με πηγές την οροσειρά του Τροόδους αλλά και του Μαχαιρά και του Πενταδάκτυλου, οροσειρές που την περιβάλλουν. Κατοικείται αδιάκοπα από την Χαλκολιθική εποχή, αρχές της τρίτης χιλιετίας π.χ. μέχρι σήμερα. Μέχρι και τη Ρωμαϊκή εποχή η Λευκωσία παρέμενε μία σημαντική κωμόπολη. Μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τη κεντροβαρική γεωγραφική της θέση στο νησί μετά το 4ο μχ. αιώνα. Το 1192 μχ. καταστρέφεται το κάστρο της πόλης από τους Ναΐτες. Ορίζεται πρωτεύουσα του Βασιλείου κατά τα χρόνια της Βασιλείας των Λουζινιανών και γίνεται κέντρο διοίκησης και πρωτεύουσα κατά το 9ο_10ο αιώνα μ.χ. (Σύμφωνα με την παράδοση ο γι ός του Πτολεμαί ου Ά Σωτήρα της Αι γύπτου, Λεύκων ξαναέκτισε την πόλη Λήδροι το 280π.Χ. και μετονομάστηκε σε Λευκόθεο προς τιμήν του, αργότερα παραφθάρηκε στο σημερινό όνομα Λευκωσία και Lefkosha στα Τουρκικά.) Οχυρώνεται από τους Βενετούς το 16ο αιώνα μ.χ. για να αντιμετωπίσει την Οθωμανική απειλή. Συγκεκριμένα το 1567 μ.χ. ο Τζούλιο Σαβοριάνο, αρχιτέκτονας μηχανικός, σχεδίασε τα νέα τείχη της πόλης μέρος των οποίων υφίσταται έως σήμερα και θεωρούνται πρότυπο αναγεννησιακής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Έχουν έντεκα προμαχώνες με σχήμα καρδιάς για τον έυκολο έλεγχο από τους υπερασπιστές της πόλης. Τα τείχη έχουν τρεις πύλες, την πύλη της Πάφου, της Κερύνειας και την πύλη της Αμμοχώστου που ήταν και η πιο μεγάλη από τις τρεις και που ονομάστηκε Πύλη Τζουλιάνα προς τιμήν του αρχιτέκτονα. Κατά την κατασκευή της οχύρωσης, για λόγους στρατιωτικούς, πραγματοποιείται εκτροπή του χείμαρρου Πεδιαίου ή Kanli Dere για τους Τουρκοκύπριους (ματωμένος χείμαρρος, διφορούμενη ονομασία που έμελλε να ενσαρκώσει τελικά το νόημα της), 9
που έως τότε διέσχιζε το κέντρο της πόλης με κατεύθυνση από δύση προς ανατολή. Τα κοιλώματα του ποταμού αφέθηκαν κενά να χρησιμοποιούνται ως σκουπιδότοπος σε όλη τη κυριαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι το 1882, οπότε η κοίτη του καλύπτεται για λόγους υγιεινής από την Βρετανική διοίκηση. Το 1570 η πόλη πολιορκείται από τους Οθωμανούς και μετά την κατάληψη της ερειπώνεται, με το πληθυσμό όλου του νησιού να μειώνεται ραγδαία. Η Λευκωσία μετονομάζεται σε Lefkosha. Ξένοι περιηγητές που την επισκέφτηκαν αναφέρονται στα μεγάλα τείχη της τα οποία ήταν μισογκρεμισμένα, στους λιγοστούς κατοίκους και τα μεγάλα αλλά εγκαταλελειμμένα σπίτια. Οι κυριότερες λατινικές εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά, γενική τακτική που εφαρμόζεται από τους Οθωμανούς στην προσπάθεια εξάλειψης ιχνών της προηγούμενης ύπαρξης άλλης θρησκείας και πολιτισμού. Αυτή τη περίοδο πρωτοδημιουργείται η Τουρκοκυπριακή κοινότητα στο νησί με τη μεταφορά νέου πληθυσμού. Παρόλο που οι περισσότεροι Έλληνες και Λατίνοι κάτοικοι της την εγκατέλειψαν για να εγκατασταθούν στην Λάρνακα ή μετανάστευσαν στο εξωτερικό, η Lefkosha παραμένει εμπορικό κέντρο και ανακτά την παλιά της αίγλη, περί τα μέσα του 19oυ αιώνα. σημείωση: Ο Δομινικανός μοναχός Stefano Lusignan αναφέρει στη Chronograffia 1573 τα εξής: «Ο χείμαρρος περνούσε προηγουμένως από το μέσω της πόλης εισερχόμενος από ένα σημείο και εξερχόμενος από τρία άλλα. Όταν όμως οχύρωσαν την πόλη το 1567 άφησαν το ρυάκι έξω». Το Οθωμανικό διοικητικό κέντρο οργανώνεται στα Βόρεια του Chirkefli Dere δηλαδή του «Βρώμικου χειμάρρου» ονομασία που δίνεται στο κενό κοίλωμα του Πεδιαίου στην εντός των τειχών πόλη, στη θέση του προϋπάρχοντος βενετικού διοικητικού κέντρου, ενώ το ελληνορθόδοξο τμήμα οργανώνεται Νότια. Καθοδηγητικό ρόλο της ελληνοκυπριακής κοινότητας διαδραμάτισε η εκκλησία που ήταν το αντιπροσωπευτικό πολιτικό και εκπαιδευτικό όργανο της με κλιμάκωση του εθνικού αισθήματος και επομένως τονισμό της διαφορετικότητας από την «άλλη» κοινότητα. Δημιουργήθηκαν ωστόσο σχέσεις, κυρίως εμπορικές, ανάμεσα στις δυο κοινότητες που οδήγησαν στη ανάπτυξη κοινής μικτής διαλέκτου: τη Κυπριακή. 10
Το 1760 περιηγητής περιγράφει παζάρι εντός της εκκλησίας του Αγίου Νικόλα μετονομασμένο σε Bedestan όπου Τούρκοι, Έλληνες και Αρμένιοι ανταλλάσσουν αγαθά. Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα η δομή της Λευκωσίας ανταποκρίνεται στις παραδοσιακές δομές πόλης, με την πόλη εντός των τειχών να αποτελεί το διοικητικό, εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο. Για την είσοδο στην πόλη έπρεπε κανείς να περάσει μια από τις τρεις πύλες που άνοιγαν με την ανατολή και έκλειναν με τη δύση του ήλιου. [4] 1849. η πόλη δεν είχε παρά τριάντα χιλιάδες κατοίκους, δεκαοκτώ χιλιάδες ήταν χριστιανοί και οι υπόλοιποι μουσουλμάνοι. Κάτω από αυτές τις μη ευνοϊκές συνθήκες πολλά μεγάλα αρχοντικά ικανά να χρησιμοποιηθούν σαν παλάτια για πρίγκιπες δεν κατοικούνται και είναι παραμελημένα και γρήγορα γίνονται ερείπια... Η ατμόσφαιρα είναι καθαρή και υγιεινή, το χώμα είναι εύφορο η ζωή είναι φτηνή και υπάρχουν πολλές ακόμα ανεκμετάλλευτες πηγές πλούτου και εμπορίου. [5] η Λευκωσία εμφανίστηκε μπροστά στα μάτια μας να κάθεται στην έρημη πεδιάδα, με τα λιγνά φοινικόδεντρα και τους μιναρέδες με φόντο μια σειρά από γραφικά βουνά ήταν λες και ζωντάνευε ένα όνειρο από τις Αραβικές νύκτες. Ένα μπουκέτο από πορτοκαλόκηπους και φοινικιές σε μια περιοχή χωρίς καθόλου πράσινο, μια όαση περικυκλωμένη με τείχη που έφτιαξαν ανθρώπινα χέρια. Είναι μεγάλη η αντίθεση μεταξύ της πόλης και των περιχώρων της και είναι ακόμη μεγαλύτερη ανάμεσα στα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στην πόλη. Υπάρχουν Βενετσιάνικα τείχη δίπλα σε Γοτθικά κτίρια στα οποία υψώνεται η ημισέληνος πάνω σε αρχαίο χώμα. Τούρκοι, Έλληνες, Αρμένιοι ζουν μαζί πικροί εχθροί στην καρδιά, αλλά ενωμένοι από την αγάπη τους για την χώρα που τους γέννησε. [6] 4.Gio.Maritis,travels in the island of Cyprus Michael Attalides Social change and Urbanization in Cyprus, London:Zeno,1971,σελ 99. 5. Home Friend, a weekly miscellany of Amusement and instruction, Vol. IV, No. 86, circa 1849-50. 6.Ludwig Salvador, Archduke of Austria, Lefkosia, the capital of Cyprus, English edition, 1881. 11
Χάρτης Kitchener 1855 12 Στις 5 Ιουλίου 1878 η διοίκηση της νήσου μεταβιβάστηκε επίσημα στη Μεγάλη Βρετανία. Στις 31 Ιουλίου 1878, ο πρώτος Μέγας Αρμοστής αντιστράτηγος Sir Garnet Wolseley, έφθασε στην Λευκωσία και στελέχωσε την υπηρεσία δημόσιας διοίκησης κάθε επαρχίας. Στις 4 Απριλίου το 1881 σημειώθηκε η πρώτη συστηματική απογραφή του πληθυσμού του νησιού που καταγράφει 11.000 πληθυσμό στην εντός των τειχών Λευκωσία. Η ταξινόμηση έγινε με βάση θρησκευτικών πεποιθήσεων, οι κάτοικοι κατατάχτηκαν σε δυο ευρείες θρησκευτικές ομάδες, μωαμεθανοί και μη μωαμεθανοί, ομάδα που περιελάμβανε και υποδιαιρούσε τον πληθυσμό με βάση το θρησκευτικό δόγμα στο οποίο ανήκε πχ. Ελληνορθόδοξοι, Μαρωνίτες, Αρμένιοι_Γρηγοριανοί, Λατίνοι, Αγγλικανοί και ούτω καθεξής. Ενώ μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα οι Τουρκοκύπριοι αποτελούσαν τη πλειοψηφία με το τέλος της Τουρκικής κυριαρχίας αρκετές από τις μεγάλες τουρκικές οικογένειες εγκατέλειψαν την Κύπρο με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό των αναλογιών των κατοίκων του νησιού. Το Σεπτέμβριο του 1878, ο Kitchener, τέθηκε επικεφαλής της ομάδας που ανέλαβε την χαρτογράφηση του νησιού, απαραίτητη για σκοπούς ικανοποιητικής διοίκησης και υπολογισμό του κτηματικού φόρου, γεγονός που πραγματοποιήθηκε μέχρι το 1885. Ήταν κλίμακας μιας ίντσας, σε δεκαπέντε φύλλα, με λεπτομερή ακρίβεια, χρησιμοποιήθηκε για πολλά χρόνια και πάνω σε αυτό βασίστηκε αργότερα, η ετοιμασία χαρτών με μεγαλύτερη κλίμακα. Εντός των τειχών Κατά την περίοδο της Βρετανικής κατοχής, η Λευκωσία περιοριζόταν ακόμα στον εντός των ενετικών τειχών χώρο. H πόλη ήταν γεμάτη από ιδιωτικούς κήπους στα σπίτια και είχε αρκετό νερό που μεταφερόταν στα δημόσια συντριβάνια μέσω υδραγωγείων. Oι δρόμοι δεν είχαν καμία επίστρωση και παρέμειναν τόσο πλατιοί όσο χρειαζόταν, ώστε να μπορεί ένα φορτωμένο ζώο να τους διαβαίνει. Το 1881 ολοκληρώθηκε η κατασκευή σκυροστρωμένων δρόμων στην πόλη ώστε να ενωθεί με τους κύριους δρόμους που οδηγούσαν στις παραλιακές πόλεις, δρόμοι οι οποίοι ασφαλτοστρώθηκαν μετά το τέλος του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Άνοιγμα Χατζησάββα Όπως προαναφέρουμε η κοίτη του Πεδιαίου καλύπτεται το 1882 για λόγους υγιεινής αφού λόγω της βροχής τα σκουπίδια μεταφέρονταν στην ίδια την πόλη. Στη θέση της διαμορφώνεται ο εμπορικός δρόμος Ερμού, γεφυρώνοντας την παλιά κοίτη σε όλο το μήκος του ποταμού, δημιουργώντας ταυτόχρονα μια ζώνη οικονομικών συναλλαγών, καθημερινό σημείο συνάντησης. Η οδός Ερμού διαδραμάτισε ρόλο γέφυρας και επαφής για εμπορικούς σκοπούς, παραμερίζοντας τις εθνοτικές ιδιαιτερότητες. Πολλές έξοδοι στα τείχη πρόσφεραν άμεση πρόσβαση στις περιοχές εκτός των τειχών όπου κατοικούσαν τα πιο φτωχά κοινωνικά στρώματα, η σημασία των οποίων αυξανόταν σταδιακά. Το πρώτο άνοιγμα στα τείχη έγινε το 1879 στην Πύλη Πάφου. Αργότερα δημιουργήθηκε το πιο γνωστό μέχρι και σήμερα άνοιγμα, που αρχικά ήταν μια ξύλινη γέφυρα στο τέρμα της οδού Λήδρας και ένωνε την πόλη με τα κυβερνητικά γραφεία το 1882. Λεγόταν άνοιγμα Λεμεσού ή Χατζησάββα και είναι η σημερινή πλατεία Ελευθερίας που σύντομα πρόκειται να αλλάξει μορφή με βάση πρόσφατο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Τον Ιούνιο του ιδίου χρόνου, τα σύνορα του Δήμου επεκτάθηκαν σε ακτίνα 500 γυαρδών γύρω από τις γωνίες που προεξείχαν στα προπύργια των τειχών. Το 1905 αρχίζει να λειτουργεί ο Κυπριακός Κυβερνητικός Σιδηρόδρομος που ένωνε τη Λευκωσία με τη Μόρφου, την Ευρύχου (στα δυτικά) και την Αμμόχωστο (στα ανατολικά) μέχρι το 1951 που σταμάτησε να λειτουργεί και αποσυναρμολογήθηκε. Μέχρι το 1931 όλη η πόλη περικλειόταν μέσα στα μεσαιωνικά της τείχη και η εξέλιξή της παρακολουθούσε αργούς ρυθμούς, διατηρώντας τον παραδοσιακό χαρακτήρα. Ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού της πόλης ήταν της τάξης του 1.4%. Η πόλη ήταν ξεκάθαρα διαχωρισμένη από τα γύρω χωριά αν και οικονομικά συνδεόταν και εξαρτιόταν από αυτά αφού την προμήθευαν με γεωργικά και βιοτεχνικά προϊόντα. Κατά την ευημερούσα δεκαετία του 1920 κτίστηκαν πολλές επαύλεις στους κύριους δρόμους εκτός της παλιάς πόλης κοντά στις κατοικίες των αποικιοκρατών που ήταν ήδη στην περιοχή. Χάρτης διαδρομών κυβερνητικής σιδηροδρομικής γραμμής Κύπρου.(1901_1905) 13
Πολεοδομική ανάπτυξη της Πόλης. Άνοιγμα στην Πύλη της Κερύνειας πρωτοδημιουργήθηκε όταν τα πρώτα λεωφορεία της Λευκωσίας δεν μπορούσαν να περάσουν από την ήδη υπάρχουσα πύλη. Πολλές άλλες πύλες ανοίχτηκαν αργότερα. Με την οξεία οικονομική κρίση το 1931 άρχισε η διεργασία της αστικοποίησης και μέχρι το 1960 ο πληθυσμός της Μείζονος Λευκωσίας αναπτυσσόταν με γοργό ετήσιο ρυθμό της τάξης του 4%. Μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο τα χωριά γύρω από τη Λευκωσία άρχισαν να επεκτείνονται με ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 6.7% και μέχρι το 1958 συνενώθηκαν με το κέντρο της πόλης που σημείωνε χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 2%. Σε αυτή την περίοδο η παλιά πόλη αποτελείται κυρίως από καταστήματα και εργαστήρια και είναι περιοχή κατοικίας για τα χαμηλά αμειβόμενα στρώματα. Η παλιά πόλη κατοικείται από γέροντες ενώ οι νεότερες γενιές προτιμούν τη ζωή έξω από αυτή. Με την εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960 οι ρυθμοί οικοδομικής ανάπτυξης αρχίζουν να παίρνουν νέες διαστάσεις και η πόλη να εξαπλώνεται προς όλες τις κατευθύνσεις και ιδιαίτερα κατά μήκος κυκλοφοριακών αξόνων. Λόγω της κατατετμημένης ιδιοκτησίας γης δεν μπόρεσε να εφαρμοστεί ενιαία και οργανωμένη μορφή ανάπτυξης. Ιδιαίτερα στην περιοχή εκτός των τειχών η κατατετμημένη οικοδομική ανάπτυξη, κενά οικόπεδα ανάμεσα στις οικοδομές, και ο γενικός συντελεστής δόμησης οδήγησαν στην ανάμειξη χρήσεων γης με την στοιχειώδη οργάνωσή τους σε άξονες δραστηριοτήτων με χρήσεις πολλές φορές ασυμβίβαστες μεταξύ τους υφαίνοντας ένα συνονθύλευμα οικοδομημάτων αποτελούμενο από μονοκατοικίες και πολυκατοικίες. Πόλεμος. Διαχωρισμός. Ο πρώτος αυστηρά φυσικός διαχωρισμός της πόλης έγινε το 1956 υπό την Βρετανική διοίκηση. Εθνοτικές διαφορές που προκύπτουν από τους διαφορετικούς αντικειμενικούς πολιτικούς προσανατολισμούς των δυο κοινοτήτων αφού οι Τουρκοκύπριοι ζητούσαν το «taksim» δηλαδή το 14
διαχωρισμό ενώ οι ελληνοκύπριοι την «ένωση» οδήγησαν σε έντονα ξεσπάσματα βίας. Οι Βρετανοί εκμεταλλευόμενοι τις διαφορές, διαχωρίζουν την ελληνική και την τουρκική συνοικία της πόλης με συνεχές γραμμικό συρματόπλεγμα γνωστό ως η γραμμή Manson_Dixon, επί της οδού Ερμού, που ήταν το εμπορικό κέντρο της Λευκωσίας αλλά και σημείο συγκρούσεων. Το μέτρο εθεωρείτο «προσωρινό» (η γραμμή αποκαλέστηκε «Μέισον - Ντίξον», από τη γραμμή που χώριζε τους Βόρειους από τους Νότιους στον αμερικανικό εμφύλιο). Κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα 1955-59, με τον οποίο οι ελληνοκύπριοι αιτούνταν ένωση με την Ελλάδα, η συνεχιζόμενη βία και η κήρυξη έκτακτης ανάγκης το Νοέμβριο του 1955, μετέτρεψε τη Λευκωσία σε μια μαχόμενη πρωτεύουσα με ένοπλες δυνάμεις ασφαλείας. Η οδός Λήδρας, η εμπορική οδός, έγινε «το μίλι της δολοφονίας». Το 1958 οι Τουρκοκύπριοι καθιέρωσαν de facto ξεχωριστά δημοτικά συμβούλια. Με τις συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου στις 19 Φεβρουαρίου 1959 ιδρύεται η Κυπριακή Δημοκρατία υπό την επίβλεψη των τριών ενδιαφερομένων μερών: Αγγλία _Ελλάδα _Τουρκία. Στις 13 Δεκέμβρη 1959, ο Μακάριος εξελέγη Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας και το 1960, η Λευκωσία γίνεται πρωτεύουσα της, το σύνταγμα της οποίας στηρίζεται στη συνεργασία των δύο κοινοτήτων του νησιού, Ελλήνων και Τούρκων σε αναλογία πληθυσμού επτά προς τρία. Οι ελληνοκύπριοι αποτελούσαν το 80% του πληθυσμού του νησιού και οι Τουρκοκύπριοι το 18%. Το υπόλοιπο 2% αποτελείται από Λατίνους, Αρμένιους και Μαρωνίτες οι οποίοι μετά την ανεξαρτησία επέλεξαν να ανήκουν στην Ελληνοκυπριακή πλευρά. Από την ανεξαρτητοποίηση του 1960 δε δημιουργήθηκε καμία βάση εμπιστοσύνης μεταξύ των ηγετών των Κυπρίων: αποτέλεσμα το Δεκέμβρη του 1963, μετά από μια συνταγματική κρίση, να ξεσπάσουν νέα επεισόδια βίας. Αναλογία πληθυσμού περιφέρειας Λευκωσίας το 1960 23,1; 23% Αναλογία πληθυσμού Λευκωσίας εντός των ορίων πόλης το 1960 14,71 ελληνοκύπριοι 76,8; 77% 85,2 τουρκοκύπριοι 15
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΕΙΚΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΤΟΥ 1960 THE POPULATION OF THE MIXED VILLAGES OF CYPRUS BASED ON THE 1960 CENSUS Nicosia [suburbs included] 73381GC 22134TC. [51% living in the suburbs] Nicosia within city limits 49% 25651GC, 14868TC Town/village/ GC TC Town/village/ GC TC Town/village/ GC TC Στρόβολος 7390 76 Αρεδιού 265 90 Μόρφου* (Guzelyurt) 6480 123 Αγλαντζιά/Athalas sa Καιμακλί(Kucuk Kaimakli)/Ομορφίτ α * (Kucuk Omorphita) 3593 8175 316 5130 Δάλι Δένια Φλάσου 2403 196 427 206 128 97 Νέο Χωριό* (Minarelikoy) Ορούντα Περιστερώνα 1157 601 6904 230 39 76 Τράχωνας * Αγιος Βασίλειος* (Turkeli) 2316 492 921 117 Καλό Χωρίο Λεύκας * (Camlikoy) Κάτω Δευτερά 244 464 307 37 Ποταμιά Πυροί* (Galizer) 220 374 319 86 Άγιος Γεώργιος Λεύκας * 312 143 Μαθιάτης 201 208 Σκυλλούρα* (Yilmazkoy) 504 89 Ακάκι Αμπελίκου* (Baglikoy) 1355 634 156 85 ΚαραβοστάΞερός * (Gemikonagi) 1111 333 Παλέκιθρο* (Balikesir) 862 251 (1) τα χωριά με* βρίσκονται στο βόρειο τμήμα. (2) τα ονόματα στην παρένθεση χρησιμοποιούνται από το Βόρειο τμήμα. 16
Στο διάστημα αυτό πολλοί Τουρκοκύπριοι εξαναγκάστηκαν και εγκατέλειψαν τα μεικτά χωριά στα οποία ζούσαν και κατέφυγαν σε θύλακες Τουρκοκυπρίων στο βόρειο μέρος του νησιού, αφήνοντας τα σπίτια να ερημώσουν και να λεηλατηθούν. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στο φόβο που προξενούσαν οι Ελληνοκυπριακές ένοπλες επιθέσεις εναντίον τους και εν μέρει σε οργανωμένο σχέδιο της τουρκοκυπριακής ηγεσίας, η οποία με αυτόν τον τρόπο προσπαθούσε να επιτύχει μια de facto διχοτόμηση του νησιού. Συνεχείς συγκρούσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων είχαν αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση ειρηνευτικής δύναμης Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο και τον διαχωρισμό των δυο κοινοτήτων με την Πράσινη γραμμή στην Λευκωσία και εκτός αυτής, όνομα που οφείλεται στο πράσινο μελάνι, με το οποίο ο υπεύθυνος των Ηνωμένων Εθνών χάραξε πάνω στο χάρτη της πόλης τη γραμμή αντιπαράταξης. Το σύνορο αυτό παρέμεινε απροσπέλαστο όσο διαρκούσαν οι δικοινοτικές ταραχές. Το 1968 άνοιξε μία "χαραμάδα" στο τείχος του διαχωρισμού, έγινε μερικώς διαπερατό όριο, με την χαλάρωση των απαγορευτικών και περιοριστικών μέτρων στη διακίνηση των Τουρκοκυπρίων προς τον ελληνικό τομέα για πρόσβαση στους χώρους εργασίας τους. Ωστόσο, δεν επιτρεπόταν η διακίνηση των Ελληνοκυπρίων στην άλλη πλευρά. Δημιουργήθηκε έτσι ένα μονομερώς διαπερατό αλλά ελεγχόμενο όριο, που διαχώριζε χωρίς να κατέχει σημαντικές διαστάσεις στο χώρο. Η Λευκωσία 1974 Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 εναντίον της νόμιμης κυπριακής κυβέρνησης έδωσε το πρόσχημα στην Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο το πρωί της 20ης Ιουλίου 1974 και να προωθήσει τα επεκτατικά της σχέδια. Η Άγκυρα προσπάθησε να παρουσιάσει την εισβολή, ως μια ειρηνευτική επιχείρηση που αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης και στην προστασία των Τουρκοκυπρίων. Εντούτοις, μετά την αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης και την επιστροφή του Μακαρίου Γ το Δεκέμβριο του 1974, τα τουρκικά στρατεύματα παρέμειναν, προωθώντας τα τουρκικά κατακτητικά σχέδια εις βάρος της Κύπρου. Διαδοχικές θέσεις των μονάδων Ηνωμένων Εθνών. 17
Βομβαρδισμοί στη Λευκωσία Στις 14 Αυγούστου 1974, πραγματοποιείται η δεύτερη τουρκική εισβολή στην Κύπρο με τραγικά επακόλουθα: Το 37% του κυπριακού εδάφους βρίσκεται υπό κατοχή των τουρκικών στρατευμάτων. 5.000 Ελληνοκύπριοι σκοτώθηκαν, 180.000 προσφυγοποιήθηκαν ενώ 1619 αγνοούνταν. Σύμφωνα με διακήρυξη που υπογράφηκε όλοι οι Τουρκοκυπριακοί θύλακες υπό την κατοχή Ελληνοκυπριακών δυνάμεων έπρεπε να εκκενωθούν έτσι 50_60.000 Τουρκοκύπριοι κατέφυγαν στα Βόρεια του νησιού ως πρόσφυγες και τις περιοχές αυτές όπως και σε μεικτά χωριά παρέμειναν να προστατεύουν δυνάμεις της UNFICYP. Η Νότια Κύπρος έμοιαζε με ένα τεράστιο προσφυγικό καταυλισμό. Πολλοί έμεναν κάτω από τα δέντρα και τέντες που προμήθευσαν Διεθνείς ομάδες βοήθειας. Κάθε δημόσιο κτήριο, σχολεία, εκκλησιές, μοναστήρια, γέμισαν πρόσφυγες αφού το ένα τρίτο του Ελληνοκυπριακού πληθυσμού εκτοπίστηκε. Τα χωριά διπλασιάστηκαν ή τριπλασιάστηκαν σε πληθυσμό. Έκτοτε οι δύο κοινότητες ζουν ξεχωριστά, σε δυο ζώνες σχεδόν αμιγείς. Η Λευκωσία δέχτηκε το 40% των προσφύγων, τα δύο τρίτα των οποίων εγκαταστάθηκαν στην αστική περιοχή της επαρχίας Λευκωσίας γεγονός άρρηκτα δεμένο με τη μετακίνηση του πληθυσμού προς τις πόλεις που πραγματοποιήθηκε στον αιώνα μας και γενικά με την ανάπτυξη όλου του νησιού σε καπιταλιστική βάση, με ταυτόχρονη πληθυσμιακή μείωση στα ορεινά και ημιορεινά χωριά της επαρχίας της εξαιτίας της αστυφιλίας και αποδημίας. «Νεκρή ζώνη»_επιχειρησιακή έννοια της ειρηνευτικής διαδικασίας των Ηνωμένων εθνών, νοουμένου ότι καμία πλευρά δεν ασκεί δικαιοδοσία πέραν των προκεχωρημένων στρατιωτικών γραμμών. 18 Το όριο της πράσινης γραμμής ή γραμμή του Αττίλα όπως συνήθως αναφέρεται, με την εισβολή μονιμοποιείται και παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις στο χώρο δημιουργώντας μια συνεχή ζώνη η οποία βρίσκεται σε κατάσταση εξαίρεσης, ακόμα και σήμερα που το όριο έχει γίνει και πάλι σημειακά μερικώς διαπερατό. Η ζώνη αυτή ορίστηκε ως ζώνη ασφαλείας και είσοδο σε αυτή επιτρέπεται μόνο στις δυνάμεις της UNFICYP που επιβλέπει την απαγόρευση εισόδου σε άλλες δυνάμεις, επιβάλλοντας ένα NO MAN S LAND. Προσφυγικός Καταυλισμός 1974
Οι τουρκοκύπριοι συχνά το ονομάζουν Sinir(σύνορο)ή Ara Bolgesi (ενδιάμεσο χώρο) χαρακτηρισμός που περιγράφει πιο εύστοχα την σημερινή πραγματικότητα. Διατρέχει ολόκληρο το νησί από τον κόλπο της Αμμοχώστου μέχρι τα παράλια της Μόρφου με αυξομειούμενο πλάτος. Καταστροφή της πόλης Δέχτηκε τρομαχτικές καταστροφές από τους επιδρομείς, λόγω των βομβαρδισμών που διήρκησαν 3 μέρες με σημειακούς στόχους: το Αεροδρόμιο της Λευκωσίας εγκαταστάσεις της Εθνικής φρουράς και του νοσοκομείου Λευκωσίας. Πυρπολήθηκαν εκκλησιές όπως ο Άγιος Γεώργιος, κτισμένος τον 17 ο Αιώνα. Σωρός κτηρίων παραδόθηκαν στις φλόγες ανάμεσά τους σχολεία, όπως το Μελκονιάν. Πέραν των υλικών απωλειών η εισβολή επέφερε σημαντικές απώλειες εδαφών και υπερτοπικών δραστηριοτήτων όπως την κατάληψη της βιομηχανικής περιοχής της Μιας Μηλιάς και το κλείσιμο του Διεθνούς Αεροδρομίου της Λευκωσίας. Μέσα στη παλιά πόλη η Νεκρή ζώνη έχει μήκος 1,5 χιλιόμετρο και διασχίζει πολλές από τις παλιές γειτονιές της όπως η περιοχή της πύλης Πάφου, Karamanzade, Άγιος Ανδρέας, Nebet Khane, Φανερωμένη, Selimiye (Αγία Σοφία), Omeriye, Χρυσαλινιώτισσα και Άγιος Κασσιανός. Τα κτίρια στην νεκρή ζώνη στην εντός των τειχών πόλη αποτελούν το 10% του συνολικού κτηριακού όγκου της παλιάς πόλης. Έχουν αφεθεί σε συνθήκες εγκατάλειψης και υπόκεινται στη φυσική φθορά του χρόνου, υπογραμμίζουν και αντικατοπτρίζουν συγχρόνως την στασιμότητα της κατάστασης εντός της γραμμής αντιπαράταξης. Στην κατάσταση εξαίρεσης σημειώνεται αναστολή ισχύος του συντάγματος και επέκταση ισχύς του στρατιωτικού νόμου. Κύρια χαρακτηριστικά η τάση για απομάκρυνση από κάθε εξουσία του κράτους και τα περιορισμένα δικαιώματα του πολίτη State of exception is not defined as a fullness of powers, a plerematic state of law, as in the dictatorial model but as a kenomatic state, an emptiness and standstill of the law. Giorgio Aagaben State of exception. σελ.48 19 Αεροδρόμιο Λευκωσίας
Border action _with (/out) reaction 1 Τι σημαίνει η έννοια του συνόρου? Το να διασχίζει κανείς σύνορα, μετακινούμενος από Εδώ_Εκεί σημαίνει αμοιβαία ανταλλαγή πολιτισμού, ιστορίας, ταυτότητας και εμπειρίας αντίστοιχης των άλλων. Είναι μια αλληλεπίδραση της μετάβασης αλλού, έτσι ώστε να επαναπροσδιορίσει την ίδια του την ταυτότητα. Η ίδια η ύπαρξη των συνόρων είναι που τροφοδοτεί εξάλλου την συνεχή ύπαρξη_αναγέννηση του πολιτισμού: Ευρώπη_Ισλάμ. Ενώ τα όρια είναι διαπερατά αλληλεπιδρούν με τέτοιους μηχανισμούς ώστε να πυροδοτούν την αναζωογόνηση των ίδιων των πολιτισμών μέσα από την τριβή τους με τον «άλλο». Είναι σε μια διαρκή κατάσταση δράσης_αντίδρασης (action/reaction). Είναι σημείο διαχωρισμού αλλά και επαφής. Ωστόσο στην περίπτωση της Λευκωσίας στο σύνορο_η πράσινη γραμμή_ δεν μπορεί να ισχύσει η πιο πάνω συνθήκη αφού πρόκειται για την ίδια πόλη, που συστήνεται από το ίδιο υλικό και έχει κοινή μακροχρόνια αν και πολυτάραχη ιστορία, που βίαια διακόπτεται το 1964 με την χάραξη και κατασκευή του οδοφράγματος. Είναι δυο κομμάτια από το ίδιο αντικείμενο. Δεν πρόκειται για την άλλη όψη της πόλης_είναι το δεύτερο της μισό. Η μυρωδιά, ο αέρας, η γη, η αρχιτεκτονική, παραμένουν τα ίδια αφού το αστικό ρήγμα στη συνοχή της πόλης δεν είναι ικανό να καταργήσει τις συνθήκες αυτές και λειτουργεί ως μια πορώδης μεμβράνη αβίαστα διαπερατή από ήχους όπως καμπάνες των εκκλησιών ή το κάλεσμα του μουεζίνη. Μόνη διαφορά: η θρησκεία και μέχρι ενός σημείου η γλώσσα των κατοίκων αφού η νέα γενιά εκατέρωθεν του συνόρου δεν είναι γνώστης μιας κοινής γλώσσας όπως συνέβαινε με τις γενιές που συμβίωναν μεικτά. Ο πολεοδομικός ιστός της πόλης διασχίστηκε σε δυο τμήματα τα οποία με τη πάροδο του χρόνου συνέχισαν ανεξάρτητα την πορεία τους, δημιουργώντας πλέον ξεχωριστά την ιστορία τους και τον πολιτισμό τους. Το Βόρειο κομμάτι παρέμεινε σχετικά στάσιμο όσο αφορά το κτίσιμο νέων υποδομών. Η παλιά Λευκωσία η οποία δεν αποτελεί τουριστικό κέντρο, όπως συμβαίνει με τις παράλιες πόλεις όπου μέσω της οικοδομικής δραστηριότητας σημειώνεται ριζική Border invites us to consider how a territory, a space, a language an identity, set apart, separated. It creates a barrier between the known and the Unknown. The abstract imposition of borders is, of course, ignored by many forces, rivers fish and animals move across bodies without passports, the weather travels without a national identity. Time passes irrespective of frontier legislation. Much human and cultural activity is also difficult to arrest at the frontier. Music journeys in the ontological space and sand, the visual arts are rarely restricted by national confines_they are already works in translation, in transit. 1.Bernado Giorgi, Helen Grace 20
μεταβολή της προηγούμενης εικόνας τους, παραμένει ως είχε. Αντίθετα, Νότια ο ιστός ξεχειλώνει δημιουργώντας μια τεράστια περιφέρεια που οικοδομείται άτακτα και αγνοεί το προϋπάρχον ιστό αλλά και το άλλο μισό της πόλης. Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη οφείλεται αρχικά στην απότομη μεταβολή του πληθυσμού της πόλης και με την πάροδο του χρόνου στην έλλειψη επαρκούς σχεδιασμού και πρόνοιας. Σημεία άμεσης επαφής στο σύνορο της Πράσινης γραμμής, εκτός των σημείων προσπέλασης και ελέγχου, διαδραμάτισαν συγκεκριμένα οικοδομήματα όπως το ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας που βρίσκεται εντός της γραμμής κατάπαυσης του πυρός. Στους χώρους του, πραγματοποιήθηκαν υπό την επίβλεψη των Ηνωμένων Εθνών, πολλές συνεδριάσεις, συζητήσεις και δικοινοτικά προγράμματα_workshop σε μια προσπάθεια γεφύρωσης της Νεκρής Ζώνης. Μνήμη_αμνησία /τι θυμόμαστε 34 χρόνια μετά? ή τι έμαθε να θυμάται η επόμενη γενιά. Το να θυμάται κανείς ή να ξεχνά δεν είναι παρά θέμα επιλογών. Εξάλλου η δυνατότητα του να ξεχνάμε κάποια πράγματα εξασφαλίζει την μνήμη κάποιων άλλων. Ωστόσο η κοινωνική μνήμη αλλά και αμνησία μπορεί και καθοδηγείται αβίαστα με βάση αφηγήσεις της ιστορίας μέσα από διαφορετικές ματιές των διαπλεκόμενων μερών σε επίπεδο τοπικό εθνικό και διεθνές. Αναφορές για την ίδια χρονική περίοδο καταλήγουν σε δύο εξολοκλήρου διαφορετικές καταγραφές της ιστορίας, υποδηλώνοντας ταυτόχρονα τι θέλει να ξεχάσει η κάθε εμπλεκόμενη πλευρά. Η επιλεκτική συλλογική μνήμη δηλώνει το παρόν της κάθε πλευράς και τις επιλογές της έναντι της άλλης. Μέχρι πρόσφατα η γραμμή κατάπαυσης του πυρός βιωνόταν από τις δύο κοινότητες ως ένα αδιέξοδο. Ένα στοιχείο που βιωνόταν μόνο στις δυο του διαστάσεις ως απαγορευτικό τείχος που εμποδίζει όχι μόνο το βλέμμα αλλά και την φυσική μετακίνηση των προσώπων. Για τους Τουρκοκύπριους μπορεί να σημαίνει προστασία (?)των δικαιωμάτων τους και ασφάλεια, για τους ελληνοκύπριους στέρηση δικαιωμάτων και 21