Η λογική της ελληνικότητας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη. The logic of Greekness at the Odysseus Elytis s works

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η λογική της ελληνικότητας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη The logic of Greekness at the Odysseus Elytis s works Σουγκάρη Ολυμπία Επιβλέπων Καθηγητής: Δόικος Παναγιώτης ΑΕΜ: 907 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΙΟΣ 2020

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η λογική της ελληνικότητας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη The logic of Greekness at the Odysseus Elytis s works Σουγκάρη Ολυμπία Επιβλέπων Καθηγητής: Δόικος Παναγιώτης ΑΕΜ: 907 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΙΟΣ 2020 Σελίδα 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 03 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 05 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Η ελληνική ως γλώσσα προνομιακή 1. Γλώσσα του έδωσαν ελληνική... 08 2. Η επίδραση του τοπίου στη διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας... 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Ο αναστοχασμός της ιστορίας και η εξύψωση του κόσμου 1. Η ιστορία και η αγάπη προς την πατρίδα... 19 2. Η ανάδυση ενός νέου κόσμου... 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : Το φυσικό τοπίο και η αναθεώρησή του 1. Η συμβολική του φυσικού τοπίου... 30 2. Η Ελλάδα ως εν-τύπωση στη φύση... 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : Ανατολή και Δύση: Δίπολο ή Συνένωση; 1. Η εσωτερική σύγχυση στη Δύση και το μαγικό δίπολο της Ανατολής... 41 2. Το αινιγματικό ελληνικό στοιχείο... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : Η φαντασία ως μέσον για μιαν άλλη πραγματικότητα 1. Το μυστήριο της ύπαρξης και το σημείο εκκίνησης της ποίησης... 53 2. Η κίνηση του νοήματος μέσα στον χωροχρόνο της φαντασίας... 61 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ... 68 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 71 Σελίδα 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία επιχειρώ να συνδέσω τη σκέψη του Οδυσσέα Ελύτη με δύο κεντρικές έννοιες την ελληνικότητα και τη διαφάνεια. Με κεντρικό άξονα το θεμελιακό στοιχείο της ελληνικότητας θα αναφερθώ σε κεντρικές θεματικές ενότητες. Η ελληνική γλώσσα αποθεώνεται από τον Ελύτη ως προνομιακή, ενώ η ιστορία αποτελεί σύμφωνα με τον ποιητή πολύτιμη πηγή στοιχείων για την ελληνική ιδιοσυγκρασία, όταν όμως αναβαθμίζεται και ξαναγράφεται με όρους διαφάνειας. Επίσης, το ελληνικό τοπίο επηρεάζει όχι μόνο τη διαμόρφωση της γλώσσας, αλλά και την κίνηση της εσωτερικής ζωής του ποιητή, οδηγώντας τα πράγματα σε μία προνομιακή καθαρότητα. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας δεν είναι τυχαία, αφού στον ελληνικό τόπο συνενώνονται δύο δίπολα συναίσθημα λογική από τη Δύση και ιερότητα αισθησιασμός από την Ανατολή, στοιχεία που μπορούν από κοινού να ενεργοποιήσουν αυτό το ιδιαίτερο αινιγματικό ελληνικό στοιχείο. Τέλος, στόχος μου είναι να αναλύσω φιλοσοφικά τη σκέψη του Οδυσσέα Ελύτη, να τη συνδέσω με τη μεταφυσική και τη στοχαστική φαντασία έτσι, ώστε να έρθουμε πιο κοντά στην οντολογική μας καταγωγή και την ελληνική μας φύση. Όλες οι παραπάνω θεματικές αναλύονται με κεντρικές αναφορές στα δοκιμιακά έργα του Οδυσσέα Ελύτη (Ανοιχτά Χαρτιά, Εν Λευκώ), καθώς και στο μεγαλειώδες πολυσύνθετο έργο, Το Άξιον Εστί. Σελίδα 4

SUMMARY The present Postgraduate essay attempts to associate Odysseus Elytis s way of thinking with two foundational concepts; Greekness and Diaphaneity. Based on the fundamental element of Greekness, I will refer to central thematic issues. The Greek language is deified by Odysseus Elytis, while history, according to the poet, is an essential tool in the definition of the Greek mentality, yet the poet upgrades and rewrites history in terms of diaphaneity. In addition, the Greek landscape affects not only the form of the Greek language, but also the activity of the poet s inner life, leading all components to a preferential clarity. Greece s geographical location is not coincidental, as in the Greek area two dipoles are connected and most frequently they collide with each other; emotion logic from the West and sanctity lusciousness from the East, elements which are most likely to activate that particular enigmatic Greek element. Finally, my objective is to philosophically analyze Odysseus Elytis s way of thinking and associate it with metaphysics and cogitative fantasy so as to get closer to our ontological origin and our Greek nature. All themes above are analyzed referring basically to Elytis s essays (Open Papers, Carte Blanche), and also to the monumental and complex work, named The Axion Esti. Σελίδα 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Οδυσσέας Ελύτης ως ποιητής και ως φιλόσοφος με κάποιο τρόπο αποτελεί ένα μαγευτικό ταξίδι στον κόσμο της εσωτερικότητας, της (ελληνικής) ιστορίας, του ελληνικού πνεύματος. Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλλης, όπως είναι το πραγματικό του όνομα, είναι μία από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες της σύγχρονης νεοελληνικής πραγματικότητας στο πνευματικό, το ποιητικό και το φιλοσοφικό πεδίο που διακρίθηκε μάλιστα το 1960 με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης και το 1979 με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. 1 Το έργο του είναι εντονότατα διαποτισμένο από φιλοσοφικό στοχασμό, αλλά εκφρασμένο με έναν ιδιοφυή ποιητικό και αισθητικό τρόπο. Διαμόρφωσε ένα προσωπικό ποιητικό ιδίωμα και θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους της ελληνικής ποίησης. 2 Ο ποιητικός λόγος του Ελύτη είναι απλός και καθημερινός. Χρησιμοποιεί λέξεις «της κουβέντας», διότι δεν είναι δυνατό να φαντασθεί κανείς το υποσυνείδητο με λεξικά στη διάθεσή του. 3 Ο δοκιμιακός του λόγος, ωστόσο, είναι λόγος υψηλής ποιότητας και έντονης ιδιαιτερότητας. Η πρωτοτυπία του είναι ο συνδυασμός ενός δοκιμιακού στοχασμού με φιλοσοφική στόχευση, με έναν στοχασμό αισθητικής και ευρύτερα ποιητικής τάξης. 4 Ο συνδυασμός αυτών των δύο συνιστωσών, η ποιητική και αισθητική διάσταση, συνδέεται με μια εμβάθυνση βαθιά φιλοσοφική. Αυτό ακριβώς το δύσκολο λογοτεχνικό του ύφος ίσως λειτούργησε ανασχετικά για τη μελέτη και την εμβάθυνση στην σκέψη του. 5 Οφείλω να τονίσω ότι δεν μας ενδιαφέρει κεντρικά η φιλολογική προσέγγιση του στοχασμού του Ελύτη, χωρίς όμως να αποκλείεται κάποια φιλολογική παρατήρηση, εάν αυτή κρίνεται χρήσιμη. Στην εργασία αυτή θα επιχειρήσω βασιζόμενη πάντα στο ποιητικό και το δοκιμιακό του έργο να συνδέσω τη σκέψη του Οδυσσέα Ελύτη με δύο πολύ κεντρικές έννοιες την ελληνικότητα και τη διαφάνεια. Στόχος μου είναι η προσπάθεια να έρθουμε πιο κοντά σε αυτό το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι η οντολογική μας καταγωγή, να μιλήσουμε δηλαδή για την ελληνική μας φύση. Κάθε λαός και κάθε πολιτισμός έχει μια ιδιαιτερότητα, μια μοναδική πνοή που δίνει ρυθμό και χαρακτήρα 1 Περιοδικό Χάρτης (1986): Οδυσσέας Ελύτης, Τεύχος 21-23, Ύψιλον, σ. 271, 277 2 Vitti, M. (1984): Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική Μελέτη, Αθήνα: Ερμής, Πρόλογος 3 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, Επίμετρο: Μήτσος Παπανικολάου, Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, σ. 160 4 Κουτριάνου, Ε. (2002): Με άξονα το φως. Η διαμόρφωση και η κρυστάλλωση της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, σ. 41 5 Κουτριάνου, Ε. (2002): Με άξονα το φως. Η διαμόρφωση και η κρυστάλλωση της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, σ. 42 Σελίδα 6

στον εκάστοτε λαό. Η Ελλάδα είναι μία χώρα που συνδυάζει το ανατολικό στοιχείο με το δυτικό και συνθέτει ένα θαυμάσιο πολιτισμό που πάλλεται ανάμεσα στα δύο δίπολα λογική - συναίσθημα (Δύση) και ιερότητα - αισθησιασμός (Ανατολή). 6 Η οντολογική μας καταγωγή (πρέπει να) μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, διότι δεν μπορεί κανείς να επικοινωνήσει με κάθε άλλη ιδιαιτερότητα, αν δεν διερευνήσει πρώτα τη δική του. Δεν μπορεί να μιλήσει για την οντολογική καταγωγή άλλων λαών, εάν δεν έχει έλθει σε πλήρη επαφή και επικοινωνία με τη δική του. Θα επιχειρήσω να αναλύσω το προνομιακό στοιχείο της διαφάνειας, έχοντας ως σημείο αναφοράς την δοκιμιακή σκέψη του Ελύτη (Ανοιχτά Χαρτιά, Εν Λευκώ), κάνοντας βέβαια και ορισμένες βαθιές αναφορές και στην ποιητική του σκέψη (Άξιον Εστί). Η διαφάνεια είναι μια κεντρική έννοια στη διαδικασία με την οποία ο Ελύτης συλλαμβάνει και εννοεί τον κόσμο. Αν αφαιρέσει κανείς τη διαφάνεια από την συνολική υπαρξιακή σύλληψη του Ελύτη, όλα μένουν μετέωρα. Βασικό θεμέλιο της διαφάνειας είναι το φως, 7 στοιχείο που κατακλύζει κατά κανόνα την ποίηση του Ελύτη. Το φως όμως μπορεί να μείνει πολύ απροσδιόριστο, εάν δεν το συναρτήσουμε με τη διαφάνεια. Ετυμολογικά η διαφάνεια αποτελείται από την πρόθεση δια και τη λέξη φάνια. Δηλαδή φανέρωμα, φανέρωση, η οποία με τη σειρά της εμπεριέχει τη λέξη φάος - φῶς. Διά σημαίνει διαμέσου. Κάτι, δηλαδή, φωτίζεται και φαίνεται διαμέσου κάποιου άλλου πράγματος. 8 Η διαφάνεια είναι αυτή η ιδιότητα των όντων να δείχνουν τον εαυτό τους, να φανερώνουν τον εαυτό τους διαμέσου κάποιου άλλου πράγματος. Ο Ελύτης έχει υμνήσει όχι απλώς την Ελλάδα, αλλά την έντονη σχέση αυτής με τη διαφάνεια. Στο πρώτο του δοκιμιακό κείμενο «Πρώτα πρώτα η Ποίηση» κάνει λόγο για μία ξεχωριστή διαφάνεια που συλλαμβάνεται μέσα στην και από την ελληνική φύση. 9 Η διαφάνεια προϋποθέτει κάτι το αδιαπέραστο, το οποίο μπορεί να διαρρηχθεί, να διαπεραστεί και να φανερωθεί κάτι μέσα στο ή από το αδιαπέραστο. Σε αυτό το πόνημα θα επικεντρωθώ στη διαφάνεια, στη λειτουργία του φωτός και την 6 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, σ. 187, 202 7 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 122: «Το φως, λέει το φως που για να χυθεί άπλετα εντός µας κανένας ήλιος και καμιά καταχθόνια μηχανή δε χρειάζονται, φτάνει για να µας φέρει µε σίγουρα βήματα λίγο πιο κοντά στην αιώνια την πηγή.» 8 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, σ.201: «Λέγοντας διαφάνεια εννοώ ότι πίσω από ένα συγκεκριμένο πράγμα μπορεί να φανεί κάτι διαφορετικό, και πίσω από αυτό ξανά κάτι άλλο, και ούτω καθεξής.» 9 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, σ.201: «Αυτό το είδος της διαπερατότητας αποτελεί ό,τι πάσχισα να επιτύχω. Μού φαίνεται πώς είναι κάτι το ουσιαστικά ελληνικό.» Σελίδα 7

ελληνικότητα ως την κατεξοχήν φύση, που έχει μετατρέψει την αδιαφάνεια των πραγμάτων σε διαφάνεια. Θα μελετήσω και θα αναλύσω αποσπάσματα τριών έργων του Ελύτη με στόχο την ανάδειξη μιας διαφανούς πραγματικότητας και της ισχύος της εσωτερικότητας. Τα Ανοιχτά Χαρτιά, το Εν Λευκώ και Το Άξιον Εστί ως θεμέλιο θα με οδηγήσουν στα βάθη της σκέψης του μεγάλου Έλληνα ποιητή μας, ο οποίος παραμένει διαχρονικός και τόσο επίκαιρος. Σε μία εποχή που όλα αλλάζουν, όλα φθίνουν και υπάρχει μία γενική ευκολία σε καθετί, η σκέψη του Ελύτη βρίσκεται κρυμμένη εκεί μέσα στα βιβλία του και περιμένει να διαχυθεί, αν κάποιος επιλέξει να ασχοληθεί με αυτά. Προτείνει μία διέξοδο από την αδράνεια και τη στασιμότητα της εσωτερικής ζωής σε μία μεταφυσική ζωή έντονα διαποτισμένη με νόημα, καθαρότητα και φως. Διευκρινίζω ότι η γλώσσα που χρησιμοποιώ δεν είναι μία γλώσσα αμιγώς απρόσωπη και ουδέτερη, όπως συνηθίζεται σε ακαδημαϊκά κείμενα. Αντιθέτως, είναι έντονα επηρεασμένη τόσο από την γλώσσα και τη σκέψη του Ελύτη, όσο και από τον βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό του καθηγητή μου, κ. Δόικο Παναγιώτη, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά που με ενέπνευσε να καταπιαστώ και να επιχειρήσω να διεισδύσω στα μύχια της σκέψης αυτού του μεγάλου Έλληνα ποιητή και φιλοσόφου. Η ενασχόλησή μου με τη φιλοσοφία του Ελύτη σύμφωνα με τις φιλοσοφικές καθοδηγήσεις του κ. Δόικου αποτελεί ίσως το θεμελιακό και κρισιμότερο στοιχείο της ακαδημαϊκής μου μόρφωσης, αλλά και της διαμόρφωσης της ευρύτερης υπαρξιακής μου υπόστασης. Σελίδα 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Η ελληνική ως γλώσσα προνομιακή 1. Γλώσσα του έδωσαν ελληνική Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο ποιητής της Ελλάδας και του Αιγαίου όπως πολλάκις έχει χαρακτηρισθεί, γράφει σε μία γλώσσα που σήμερα χρησιμοποιείται από μικρό αριθμό ανθρώπων συγκριτικά με άλλες γλώσσες του πλανήτη. Αυτό για κάποιον θα μπορούσε να θεωρηθεί μειονέκτημα, ο Ελύτης όμως το μετέτρεψε σε πλεονέκτημα. 10 Η ελληνική γλώσσα μετασχηματίστηκε ελάχιστα, κι έτσι χρησιμοποιούμε λέξεις ίδιες με τον Όμηρο, τη Σαπφώ και τον Πίνδαρο για να περιγράψουμε τις ίδιες έννοιες. Αν η γλώσσα ήταν απλώς ένα μέσον επικοινωνίας, όλα θα ήταν πιο απλά. Συμβαίνει όμως ν αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών. Αποκτά η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις. 11 Η ευθύνη του ποιητή είναι τεράστια, αφού οι λέξεις δεν φέρουν μόνο το νόημά τους, αλλά και μία ιστορία. Ο ποιητής με άλλα λόγια έχει την ευθύνη να «χαϊδέψει» τις λέξεις με σεβασμό στην αρχαιότητα χωρίς να τις μεταχειριστεί επιφανειακά. Η θάλασσα, ο ήλιος, ο ουρανός είναι λέξεις λαϊκές, ταπεινές, συνηθισμένες, αλλά ζωντανές, γεμάτες πνοή αφού βρίσκονται στα χείλη ενός ολόκληρου λαού. 12 Είναι συγκλονιστικό μία λέξη λαϊκή, όπως η θάλασσα, να περικλείει μέσα της όλο το νοηματικό, το συναισθηματικό και το βιωματικό φορτίο, το οποίο έχει εισπράξει και ενσωματώσει ανά τους αιώνες. Μπορεί η Ελλάδα να είναι μικρή σε έκταση χώρου, αλλά είναι απέραντη σε έκταση χρόνου. 13 Η ελληνική γλώσσα είναι φορέας μιας ποιητικής παράδοσης εικοσιπέντε συνεχόμενων αιώνων. Η γλώσσα του παρελθόντος, η ελληνική υδρόγεια λαλιά, όπως χαρακτηριστικά την ονομάζει ο Ελύτης, ακριβώς επειδή δεν έχει υποστεί τεράστιες μεταβολές μπορεί τόσο αθόρυβα όσο και δραστικά, παρά τις εξωτερικές μεταβολές, να εισχωρεί ολοένα μέσα στην ιστορία και μέσα στη φύση που τη γέννησαν, έτσι ώστε 10 Ελύτης, Ο. (2011): Συν τοις άλλοις, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ. 211 11 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 353 12 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 276 13 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 353 Σελίδα 9

να μετατρέπει τεράστιες ποσότητες παρελθόντος χρόνου σε παρόν. 14 Έτσι, λοιπόν, μετατρέπεται από το παρόν αυτό σε όργανο προικισμένο με τη δύναμη να οδηγεί τα στοιχεία της ζωής μας στην πρωτογενή, φυσική τους αλήθεια, την αναλλοίωτη μέσα στο χρόνο. Για να γίνει πιο ξεκάθαρη η άποψη του Ελύτη για την ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε την αξία του παρελθόντος και να δείξουμε σεβασμό προς τους προγόνους, θα επιχειρήσω να αναλύσω τον Ψαλμό Β των Παθών του Άξιον Εστί, στον οποίο κατά την άποψη μου ο Ελύτης κατορθώνει με λόγια απλά και ελληνικά να δονήσει τον ελληνικό ψυχισμό μας: Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου. Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου... Εκεί σπάροι και πέρκες ανεμόδαρτα ρήματα ρεύματα πράσινα μες στα γαλάζια όσα είδα στα σπλάχνα μου ν' ανάβουνε σφουγγάρια, μέδουσες με τα πρώτα λόγια των Σειρήνων όστρακα ρόδινα με τα πρώτα μαύρα ρίγη... Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα μαύρα ρίγη... Εκεί ρόδια, κυδώνια θεοί μελαχρινοί, θείοι κ' εξάδελφοι το λάδι αδειάζοντας μες στα πελώρια κιούπια. Kαι πνοές από τη ρεματιά ευωδιάζοντας λυγαριά και σχίνο σπάρτο και πιπερόριζα με τα πρώτα πιπίσματα των σπίνων ψαλμωδίες γλυκές με τα πρώτα-πρώτα Δόξα Σοι. Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα-πρώτα Δόξα Σοι! Εκεί δάφνες και βάγια θυμιατό και λιβάνισμα τις πάλες ευλογώντας και τα καριοφίλια. 14 Ελύτης, Ο. (2007): Τα δημόσια και τα ιδιωτικά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 10-11 Σελίδα 10

Στο χώμα το στρωμένο με τ' αμπελομάντιλα, κνίσες, τσουγκρίσματα και Χριστός Ανέστη με τα πρώτα σμπάρα των Ελλήνων. Αγάπες μυστικές με τα πρώτα λόγια του Ύμνου... Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα λόγια του Ύμνου! 15 Στον ψαλμό αυτό παρατηρούμε μία συγκεκριμένη δομή με επαναλήψεις της λέξης γλώσσα με το εγωτικό μου. Τέσσερεις επαναλήψεις και τέσσερεις ομολογίες. Ομολογεί την πίστη του στην αδιαίρετη ελληνική γλώσσα που ξεκινά από τον Όμηρο και ριζώνει στην ψυχή του ως ανεπεξέργαστη ποιητική ύλη. 16 Στο πρώτο δίστιχο παρουσιάζεται το δίπτυχο γλώσσα σπίτι, τα οποία μοιάζουν ανόμοια εκ πρώτης όψης. Η γλώσσα εμπεριέχει την πλούσια ελληνική ιστορία και αξία της, ενώ το σπίτι στις αμμουδιές του Ομήρου είναι φτωχικό. Ο ποιητής φαίνεται να προτιμά το επίθετο ελληνική αντί του πλούσια, το οποίο θα δήλωνε εμφανώς το αντιθετικό ζεύγος πλούσια γλώσσα φτωχικό σπίτι. Η επιλογή του εθνικού προσδιορισμού επιλέγεται διότι το ποίημα μιλά για μία εποχή (Ελληνοϊταλικός πόλεμος και Κατοχή) που η εθνική ενδυνάμωση κρίνεται απαραίτητη. Το μήνυμα του Ελύτη είναι η επείγουσα διαφύλαξη της ελληνική πλούσιας γλώσσας μας ως σπουδαίας κληρονομιάς μας. Μοναδική προσωπική ευθύνη του ποιητή η γλώσσα, η οποία χρονολογείται ρητώς από την εποχή του Ομήρου και αποκτά άλλη βαρύτητα η αξία της. Η απέραντη ελληνική γλώσσα, η αναλλοίωτη ανά τους αιώνες είναι ανάγκη να διαφυλαχθεί από τον ποιητή και να παραδοθεί στις επόμενες γενεές με σεβασμό. Ο στίχος παραπέμπει σε έναν στίχο του Διονυσίου Σολωμού: Μήγαρις έχω άλλο στο νού μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα; 17 Η συσχέτιση αυτή με το σολωμικό ποίημα φέρνει στην επιφάνεια τρεις ποιητές μαζί, τον αρχαίο Όμηρο και τον νεότερο Σολωμό που φρόντισαν με ευλάβεια τη γλώσσα και την παρέδωσαν φυσικά στον σύγχρονο Ελύτη. Ο τελευταίος με αυτόν τον στίχο συνδιαλέγεται ευλαβικά με το παρελθόν που τόσο καθοριστικό υπήρξε στην ψυχική, γλωσσική, πνευματική και ποιητική του διαμόρφωση. 15 Ελύτης, Ο. (1977): Άξιον Εστί, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 28 16 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 104 17 Διονύσιος Σολωμός (1955): Άπαντα. Τόμος δεύτερος., Αθήνα: Ίκαρος, σ. 12 Σελίδα 11

Στη συνέχεια του ψαλμού αναφέρονται ποικίλα θαλάσσια πλάσματα, χρώματα και αισθήματα που αποδεικνύουν τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Δεν είναι μόνο οι λέξεις, αλλά ο συνδυασμός τους που μοιάζει να δίνει πνοή στα αντικείμενα κι αυτά ζωντανεύουν. Η ελληνική γλώσσα διαθέτει μία τεράστια ποικιλία επιθέτων που έχουν ένα μαγικό τρόπο να δίνουν κίνηση και ζωή σε ένα φαινομενικά άψυχο ουσιαστικό. Ο Ελύτης υπερβαίνει την συμβατική ελληνική γλώσσα και γίνεται ένα λεξιπλάστης, ο οποίος όμως συνενώνει λέξεις με προσοχή και σεβασμό προς τις έννοιες που καθρεφτίζουν. Θέλει το κείμενό του να είναι εντελώς παρθενικό κι απομακρυσμένο από την καθημερινή χρήση των λέξεων. 18 Τις τοποθετεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φανερώνεται η σπανιότητα και ταυτόχρονα η μοναδικότητά τους. 19 Αυτό «το χρωστώ σ ένα είδος ειδικού θάρρους που μου δωκεν η Ποίηση: να γίνομαι άνεμος για τον χαρταετό και χαρταετός για τον άνεμο, ακόμη και όταν ουρανός δεν υπάρχει. Δεν παίζω με τα λόγια. Μιλώ για την κίνηση που ανακαλύπτει κανείς να σημειώνεται μέσα στη στιγμή όταν καταφέρει να την ανοίξει και να της δώσει διάρκεια». 20 Ο ποιητής τονίζει για δεύτερη φορά ότι μονάχη έγνοια του η γλώσσα, συνθέτοντας όμως ένα νέο ημιστίχιο αυτή τη φορά, φωτίζοντας τώρα μία άλλη πτυχή της ελληνικής γλώσσας. Παρουσιάζεται ένα οικογενειακό δόμημα, όπου Έλληνες, απόγονοι θεών, ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού. Έμμεσα ο ποιητής υμνεί την γενέτειρά του, τη Λέσβο, όπου φημίζεται για τους ελαιώνες και τα ελαιοτριβεία. Βέβαια, δεν είναι μόνο αυτός ο λόγος που μνημονεύει συχνά ο Ελύτης τις ελιές, αλλά και η ιερότητα που αναδύουν σύμφωνα με την ελληνική παράδοση. Με τη γέννηση των ανθρώπων γεννιούνται στη συνέχεια και οι αισθήσεις και οι ήχοι. Με μια θεϊκή ευλάβεια ακούγονται τα πρώτα πρώτα Δόξα σοι και η ευγνωμοσύνη για τη θεία γέννηση του κόσμου κυριαρχεί. Ακριβώς εκεί και πάλι μονάχη έγνοια του Ελύτη είναι η γλώσσα. Από εδώ και μετά το λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται παραπέμπει στις ελληνικές παραδόσεις, σύμφωνα με τις οποίες το θυμιατό και ο λίβανος ευλογεί τα όπλα των αγώνων για την ελευθερία του τόπου. Η Ορθοδοξία λαμβάνει άλλο νόημα πια μετά την Ανάσταση του γένους. Το Πάσχα είναι η γνήσια ελευθερία, αφού με την Ανάσταση του Χριστού ανασταίνεται και το ελληνικό γένος. 21 Ανασταίνεται όλος ο ελληνισμός. Ο ψαλμός 18 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, σ. 190 19 Σύγχρονοι ποιητές 2 (1979): Οδυσσέας Ελύτης. εκλογή 1935-1977, Αθήνα: Άκμων, σ. 192 20 Ελύτης, Ο. (2007): Ο Μικρός Ναυτίλος, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 15 21 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 104 Σελίδα 12

τελειώνει με την ίδια ομολογία για την μόνη έγνοια του ποιητή ταυτόχρονα με τα πρώτα λόγια του ύμνου, του ύμνου προς την ελευθερία, του ύμνου προς έναν ελεύθερο ελληνικό πολιτισμό. Ο ποιητής γεννιέται στις αμμουδιές του Ομήρου, αφουγκράζεσαι και αφομοιώνει τους ελληνικούς φυσικούς ήχους, εξυψώνεται στους θεούς και καταλήγει στον Ύμνο, αφού η γλώσσα είναι η μόνη που μπορεί να ψάλει και να υμνήσει τον θείο ελληνικό κόσμο. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο Ελύτης υμνεί ανθρώπους, σειρήνες και θεούς που παρέδωσαν τη γλώσσα με σεβασμό στον ίδιο και στο ανθρώπινο ελληνικό γένος. Είναι ένα ποίημα ύμνος για την ελληνική γλώσσα, η οποία έχει ανάγκη να διαφυλαχθεί με ευλάβεια και σεβασμό ανά τους αιώνες. 2. Η επίδραση του τοπίου στη διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας Σε αυτό το σημείο κρίνεται αναγκαίο να τονισθεί ότι η άποψη του Ελύτη για την ελληνική γλώσσα δεν έχει να κάνει με μια κυριαρχική ανωτερότητα του ελληνικού στοιχείου σε βάρος άλλων λαών και πολιτισμών. Τον ενδιαφέρει να δείξει την ειδική οντολογική σημασία της ελληνικότητας σε σχέση με την ποιητική πραγματικότητα και κατ επέκταση την ανθρώπινη συνθήκη. Με άλλα λόγια, η συμβολή της ελληνικότητας είναι καθοριστική όσον αφορά τη συνθήκη του ανθρώπου ως περατού. Ο Ελύτης εστιάζει την προσοχή του στον τρόπο με τον οποίο ο Έλληνας άνθρωπος διαπερνά τις εξυψώσεις και τα βάσανα ανά τους αιώνες και πώς αυτό σχετίζεται με την εκφορά των λέξεων. Είναι αναμφίβολο ότι υπάρχει μια διαφορετικότητα των γλωσσών. Δεν αισθανόμαστε το ίδιο, όταν μιλούμε ελληνικά και όταν ακούμε αγγλικά. Υπάρχουν διαφορετικές ποιότητες μεταξύ των γλωσσών. Υπάρχει ένα στίγμα στη σχέση μας με την κάθε γλώσσα ως ηχητική ή οπτική εικόνα. Υπάρχει ένα συναίσθημα, μια νοηματική ροή, μια ατμόσφαιρα, μια ιδιαίτερη αισθησική εμπειρία όταν χρησιμοποιούμε μια συγκεκριμένη γλώσσα. Για παράδειγμα, η ελληνική γλώσσα έχει μια ευελιξία, πράγμα το οποίο φαίνεται περισσότερο στο τραγούδι, στο οποίο υπάρχουν δυνατότητες για πολλούς χρονικούς τονισμούς- μέτρα όπου σε συνδυασμό με την προσωδία αλλάζει όλος ο ρυθμός και η εμφατικότητα των λέξεων. Αυτή η δυνατότητα αυξάνει την νοητική και βιωματική μας εμβέλεια, ενώ σε άλλες γλώσσες Σελίδα 13

είναι πολύ περιορισμένη. Ο Ελύτης πίστευε ότι η ελληνική γλώσσα κατευθύνει σε μεγαλύτερο βαθμό τις έννοιες που εκφράζει η ίδια περισσότερο, παρά εκείνες από τις οποίες κατευθύνεται. 22 Επιπλέον, άλλη ηχητική αίσθηση έχουν οι σκανδιναβικές γλώσσες που έχουν περισσότερα σύμφωνα. Η ελληνική γλώσσα μπορεί να εκφράσει την έκταση των συναισθημάτων (π.χ. σ αγαπάω αντί σ αγαπώ). Είναι άλλη η χρήση των φωνήεντων και άλλη η πυκνότητα των φωνητικών στιγμών. Η ελληνική έχει μια εύηχη συμμετρία της εναλλαγής μεταξύ συμφώνων και φωνηέντων, υπάρχει μια συχνότερη παρουσία του σίγμα και μια ανοιχτότητα ηχητική. Οι φθόγγοι οι ελληνικοί έχουν μια ανοιχτότητα και το κλειστό περιβάλλον που βλέπουμε για παράδειγμα στα γερμανικά απουσιάζει. Η παρουσία πολλών συμφώνων δημιουργεί μια αίσθηση επιθετικότητας, μια τραχύτητα που έχει ικανότητα εκφραστική, άλλα εκπέμπει μια ένταση σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον. Σαφώς και η ελληνική διαθέτει σύμφωνα, αλλά ακουστικά εκπέμπουν περισσότερη γλυκύτητα. Ο Ελύτης μας έμαθε να προφέρουμε καθαρά τη λέξη θάλασσα, έτσι που να γυαλίσουν μέσα της όλα τα δελφίνια. 23 Ωστόσο, είναι απολύτως κατανοητό ότι οι Έλληνες ως λαός έχουμε συγκεκριμένες ηχητικές εμπειρίες, ώστε να προτιμούμε και να εκτιμούμε λίγο περισσότερο γλώσσες που μοιάζουν με την ελληνική. Όπως εμείς θεωρούμε πιο σκληρές τις γλώσσες της Σκανδιναβίας έτσι κι εκείνοι είναι πολύ πιθανό να θεωρούν τη δική μας μη οικεία και παράξενη. Με άλλα λόγια, είναι πολύ λεπτά τα όρια και δεν είναι δυνατόν να κρίνουμε μια οποιαδήποτε γλώσσα, όταν έχουμε συγκεκριμένες ηχητικές συνήθειες. Μας ενδιαφέρει η δονητική αίσθηση που προκαλείται από μια γλώσσα, αφού μέσα σε αυτήν εμπεριέχεται ο παλμός, ο τόνος, ο σφυγμός, η ηχητικότητα, το είδος της δόνησης που προκαλεί μια γλωσσική πραγματικότητα στον ακροατή. Ο Ελύτης στο παρακάτω απόσπασμα κάνει μία ουσιαστική οντολογία της γλώσσας, δίνοντας μία πιο σαφή άποψη άρρηκτα συνδεδεμένη με την πνευματική εσωτερική του ζωή. τα στόματα που μπόρεσαν να μιλήσουν έτσι κι όχι αλλιώς, που αρθρώσανε τις λέξεις με τελείωση φθογγολογική, ικανή να παρακολουθεί τη γραμματολογική, χωρίς ούτε να υπολείπεται απ' αυτήν ούτε να την ξεπερνάει 22 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 329 23 Ελύτης, Ο. (2007): Τα ετεροθαλή, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 41 Σελίδα 14

ούτε να την αλλοιώνει, ασύνειδά τους υπακούανε στην ιδιαίτερη ακτινοβολία που προσλαμβάνουν τα φυσικά φαινόμενα στη συγκεκριμένη αυτή γεωγραφική περιοχή. Μεταφέρανε, και από συλλαβή σε συλλαβή σωματώνανε, τις έννοιες σε σύμβολα που είχαν το ίδιο καθαρό περίγραμμα (την ίδια έλλειψη αστάθειας ή μουσικής σύγχυσης ή σκιοφωτισμού) με τα πράγματα που υπήρξανε η γενεσιουργός τους αιτία - ένα βουνό στην πρωινή αιθρία, έναν ήλιο καταμεσής της θάλασσας, ένα βότσαλο μες στη διαύγεια του βυθού. 24 Ο Ελύτης υποστηρίζει ότι πρωταρχικό αίτιο που οδήγησε στη γέννηση της γλώσσας είναι αυτό της ανάγκης να αποδοθεί με ήχους η εικόνα του κόσμου στο εσωτερικό του ανθρώπου. 25 Συνεπώς, οι σχέσεις ανάμεσα στον κοσμικό χώρο, τη γλώσσα και τον άνθρωπο είναι σχέσεις οργανικές. Τα στόματα που μπόρεσαν να μιλήσουν έτσι, στα ελληνικά, που ίδρυσαν τη γλώσσα έτσι και όχι αλλιώς, αρθρώσανε τις λέξεις με μια ηχητική πληρότητα. Η φθογγολογική τελείωση, ο τρόπος με τον οποίο φθογγολογικά ολοκληρώνεται μια λέξη, ακολουθεί τη γραμματολογική πληρότητα χωρίς καμία διαφοροποίηση. Υπάρχει μια συνέπεια ως προς το τι προφέρουμε, τι γράφουμε και τι φθογγολογικά ολοκληρώνουμε. Δεν είναι τυχαία η χρήση της λέξης στόματα, αφού αυτό είναι επίτευγμα των στομάτων που προφέρουν μια γλώσσα και όχι των ανθρώπων. Ο Ελύτης απευθύνεται περισσότερο στην αίσθησή μας και λιγότερο σε μια διανοητική αντίληψη για το ζήτημα της γλώσσας. Ασύνειδα κι ενστικτωδώς τα στόματα μιλούν με το να υπακούν χωρίς να το καταλαβαίνουν στην ιδιαίτερη ακτινοβολία, σε έναν μοναδικό τρόπο που προσλαμβάνουν τα φυσικά φαινόμενα στο ελληνικό τοπίο. Η ελληνική γλώσσα συνάπτεται με τη συμπεριφορά του φυσικού τοπίου, με την ενέργειά του. Η αυθεντικότητα του ποιητή αναδεικνύεται με τη σπάνια ακτινοβολία, με την αγάπη για το φως, την καθαρότητα και τη διαύγεια που είναι και ο κύριος συντελεστής του ελληνικού τοπίου. 26 Το πάθος του ποιητή για τη γλώσσα δεν δηλώνεται μόνον ως εξωτερικός παράγοντας απλής λεξιπλασίας, αλλά ενσωματώνεται μέσα στα ίδια τα έργα και μάλιστα αποτελώντας κεντρικό άξονα για την ποιητική πραγματικότητα του 24 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 29 25 Ιωάννου, Γ. (1991): Οδυσσέας Ελύτης - Από τις καταβολές του Υπερρεαλισμού στις εκβολές του μύθου, Αθήνα: Καστανιώτη, σ. 78 26 Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ (1997): Αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη (1911-1996), Τεύχη 1674-1675, Εστία, σ. 129 Σελίδα 15

εκάστοτε έργου. 27 Ο Ελύτης μεταξύ άλλων σε συνέντευξή του αναφέρει: «Φορτίζω τα στοιχεία τα φυσικά με ηθικές δυνάμεις. Κι επομένως η φύση γίνεται ένα αλφάβητο στα χέρια μου για να πω πράγματα μέχρι μεταφυσικά, υπερβατικά». 28 Η όψη, η αίσθηση του τοπίου άλλα και η ατμόσφαιρα και η ενέργειά του επιδρούν στον ανθρώπινο ψυχισμό με τέτοιο τρόπο ώστε παράγεται αυτή η λέξη (π.χ. sun) και όχι η άλλη (π.χ. sole). Ο άνθρωπος που επιλέγει να εγκατασταθεί σε ένα συγκεκριμένο τόπο συνδιαλέγεται με το γεωγραφικό τοπίο, έτσι ώστε να προκαλείται μια ακτινοβολία, ένα καθρέφτισμα του τοπίου μέσα στη γλώσσα, την οποία και εκφέρουμε. Η γλώσσα, λοιπόν, δεν συνιστά απλώς την ύλη από την οποία προκύπτει το ποιητικό μόρφωμα, αλλά ανάγει την ποίηση σε κορυφαία πνευματική δημιουργία. 29 Η γλώσσα έχει σχέση με την ιδιοστασία ενός λαού και δεν είναι αποκλειστικά κοινωνικό επίτευγμα. Δεν είναι έργο η γλώσσα, αλλά ενέργεια μέσω της οποίας συγκροτείται ο κόσμος. 30 Για παράδειγμα, επιλέγουμε το αγάπη / έρωτας αντί για love ή amour. Κάθε χαρακτηριστικό και κάθε συνδυασμός ηχητικός δίνει άλλο χρώμα και άλλη ποιότητα. Η οντολογία της γλώσσας έχει μία υπαρξιακή και δευτερευόντως κοινωνική καταγωγή. Είναι εκείνο που ο Ελύτης θεωρεί προνομιακό, για να μιλήσει για όλα αυτά: «Μ ενδιέφερε το μυστήριο της γέννησης των πραγμάτων μέσ απ το βάφτισμά τους στο αναγάλλιασμα εκείνο της ψυχής που είναι ο φθόγγος. Η λέξη που λειαίνεται, όπως η πέτρα, στα χείλη του λαού στα χείλη και στα δόντια, κάτι ολόιδιο μ αυτό που σε παρορμά να πολεμάς ή να ερωτεύεσαι έτσι κι όχι αλλιώς». 31 Η ελληνική είναι μια γλώσσα προνομιακή για το ότι η δομή της, το είναι της (το ότι λέμε έρωτας και όχι λάβ) είναι απελευθέρωση μιας προδιάθεσης των φθόγγων να σμίξουν τα νοήματα και οι αισθήσεις. Τα λόγια δεν είναι μία επίπεδη έκφραση, αλλά έχουν την ιδιότητα να κυματούνται 32 και η κίνησή τους απορρέει από την ενέργεια του τοπίου. Η ενέργεια του τοπίου επιδρά στο ανθρώπινο βλέμμα και οι λέξεις λυγίζουν και λαμβάνουν άλλο νόημα. Ο άνθρωπος που επιλέγει να ζήσει στον ελληνικό τόπο συνδιαλέγεται με αυτό το στοιχείο, έτσι ώστε να προκαλείται ακτινοβολία μέσα στη 27 Συλλογικό (2014): Επιρροές του Ελύτη. Πεπραγμένα επιστημονικού συμποσίου στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, σ. 33 28 Ελύτης, Ο. (2011): Συν τοις άλλοις, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ. 210 29 Μάνος, Α. (1998): Φωτεινότης & Διαφάνεια: Το εδώ και το επέκεινα στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Τυπωθήτω, σ. 163 30 Χατζηγιακουμή, Μ. (2014): Η αίσθηση της Ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Παπαζήσης, σ. 211 31 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 441 32 Μάνος, Α. (1998): Φωτεινότης & Διαφάνεια: Το εδώ και το επέκεινα στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Τυπωθήτω, σ. 13 Σελίδα 16

γλώσσα. Η ελληνική σε συνάρτηση με τη βίωση του ελληνικού τοπίου και την δική μας υπαρξιακή ιδιαιτερότητα παράγει διαφάνεια. Αν ένας δυτικός ζεύσε το σύμπαν του με λόγια ελληνικά, θα μετουσιωνόταν το σύμπαν του και θα έπαιρνε κάτι από τη διαφάνεια αυτού του τύπου την οποία προσδίδει ο Ελύτης ως προνόμιο στην ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα, επιπλέον συνάπτεται με την συμπεριφορά του οπτικού τοπίου. Μας ενδιαφέρει το είδος φωτός που παράγει διαύγεια. Οι Έλληνες βλέπουν, νιώθουν, κατανοούν το φως όχι όπως οι άλλοι και από την αρχή ως το τέλος της ιστορίας. 33 Η γλώσσα, το φως και η συμπεριφορά των φυσικών φαινομένων σε αυτήν εδώ την περιοχή είναι ένα τρίπτυχο που είναι ιδιαίτερο και καθοριστικό για να συνδεθεί με τη διαφάνεια. Ο σχηματισμός γλώσσας με βάση το φυσικό τοπίο προϋποθέτει κάτι το μεταφυσικό και την ακτινοβολία αυτού. Κάθε γλώσσα στη δομή της μας δημιουργεί εντυπώσεις και συναισθήματα. Η ενέργεια του τοπίου σε συνάρτηση με τη δική μας ιδιαιτερότητα είναι που παράγει διαφάνεια. Ο τρόπος με τον οποίο εκσφενδονίζονται τα λόγια τα ελληνικά, η δομή των λέξεων, η δονητική των φθόγγων είναι το σύμπαν στο οποίο παραπέμπει αυτή η πολύ ιδιαίτερη ανοιχτότητα της ελληνικής γλώσσας. Το ζήτημα είναι τι είδους ποιότητες γεννά η ελληνική γλώσσα. Για παράδειγμα, η γαλλική έχει μια ευλυγισία, μία τάση χαϊδέματος. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι μιλάμε για είδος δονήσεων, για ενεργειακή ιδιαιτερότητα. Με λόγια της Ιουλίτας Ηλιοπούλου «Τη χάρη που έδωσε η μοίρα και ο Θεός στον Ελύτη και σε εμάς να είναι Έλλην, που [ ] αν όχι τίποτε άλλο [ ] θα πει να υπάρχει και να εκφράζεται μέσα από μία γλώσσα που έχει τους αιώνες με το μέρος της, την ανταπέδωσε, δίνοντας μια καινοτόμα και μέγιστη ποίηση για τον άνθρωπο, [ ] που σημειώνεται με λέξεις, αλλά ερμηνεύεται μες στην ψυχή με δονήσεις, που οι προεκτάσεις τους φτάνουν πολύ μακριά, κάποτε (και τότε είναι πιο κοντά στον απώτερο στόχο τους) σε κάτι που δεν έχει πια καμμία σχέση με το αρχικό νόημα των λέξεων, 34 γράφει ο Ελύτης μιλώντας για την ποιητική λειτουργία.» 35 Στη συνέχεια του αποσπάσματος που αναλύουμε, αναφέρεται ότι τα στόματα μεταφέρανε και από συλλαβή σε συλλαβή σωματώνανε τι έννοιες σε σύμβολα. Μεταφέρανε και δίνανε αυθόρμητα αισθητότητα, μία μορφή φθογγολογική στις 33 Δήμου, Ν. (1961): Το φως των Ελλήνων, Αθήνα: Πατάκης 34 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 11 35 Πρακτικά διημερίδας για τον Οδυσσέα Ελύτη, 23-24 Φεβρουαρίου 2007 (2010): φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Κ. Μύαρης, Λευκωσία: Πολιτισμικές Υπηρεσίες Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Ιουλίτα Ηλιοπούλου: Η οικουμενική διάσταση της ποίησης του Ελύτη, σ. 16 Σελίδα 17

έννοιες. Η έννοια δημοκρατία, για παράδειγμα, πριν την εκφράσω γίνεται λεκτικό σώμα φθογγολογική εικόνα. Τα στόματα αυτά που προφέρανε τη λέξη δημοκρατία μεταφέρανε την έννοια σε φθόγγο και από συλλαβή σε συλλαβή αποκτούσε η έννοια αισθητότητα, μορφή φθογγολογική. Υπάρχει ένα λεκτικό σώμα ξεχωριστό για κάθε γλώσσα. Σωματώνανε (αισθητό) τις έννοιες (νοητό) σε σύμβολα (αισθητό & νοητό). Η λέξη δημοκρατία αναδύει η ίδια μια έννοια. Δεν είναι μια ουδέτερη και χρηστική σχέση απλώς σημαίνοντος σημαινομένου, αλλά το σημαίνον συμβολίζει την έννοια δημοκρατία. Η έννοια, δηλαδή, δεν είναι κάτι ξένο που με την ευκαιρία της λέξης το σκέφτομαι, αλλά ένα βίωμα, μια εμπειρία που αναδύεται από το αισθητό, ηχητικό, οπτικό σύμβολο που είναι η λέξη. Ο Ελύτης, μάλιστα, πολλάκις έχει υποστηρίξει ότι οι μεταφράσεις λειτουργούν ως νέα έργα και όχι ως αντίγραφα του πρωτότυπου. Μια μετάφραση θα είναι πάντοτε μια δεύτερη γραφή. 36 Οι μεταφράσεις δεν μπορούν να εστιάσουν παρά μόνον σε έναν μικρό βαθμό στην ουσία του ποιήματος. 37 Χρειάζεται ο μεταφραστής να διακατέχεται από ένα ποιητικό ένστικτο, ώστε να αποδώσει όλη την πνευματική πραγματικότητα του εκάστοτε έργου. Οι λέξεις είναι φθογγολογικά σύμβολα που αναδύουν έννοιες, οι οποίες όμως είναι φορτισμένες από τον ψυχισμό του συγγραφέα. Άρα, κάθε μετάφραση είναι μία νέα κατάθεση ψυχής και δεν μπορεί να αποτελεί μεταφρασμένο αντίγραφο του πρωτότυπου. Οι λέξεις για πολλούς είναι απλώς εργαλεία και τίποτα παραπάνω. Για άλλους και προφανώς και για τον Ελύτη είναι η ίδια η ζωή. Η ποίηση είναι λέξεις, αλλά τοποθετημένες κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να συλλαμβάνουν και να αναδύουν εκείνο που μας υπερβαίνει. 38 Τα σύμβολα αυτά, λοιπόν, είχαν το ίδιο καθαρό περίγραμμα με τα πράγματα που υπήρξαν η γενεσιουργός αιτία των συμβόλων. Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής φθογγολογικά είναι ότι η εικόνα η φθογγολογική, ακουστική, ηχητική, οπτική είναι τόσο καθαρή στο περίγραμμά της που παραπέμπει στην γενεσιουργό αιτία των φθόγγων. Η αιτία γέννησης των φθόγγων είναι εικόνες του φυσικού εκάστοτε τοπίου, π.χ. ένα βουνό. Δεν υπάρχει αστάθεια ή σύγχυση στο ελληνικό άκουσμα, αλλά μια καθαρότητα. Η φωτοσκίαση έχει αρνητικό πρόσημο στη σκέψη του Ελύτη. 36 Ελύτης, Ο. (2011): Συν τοις άλλοις, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ. 287 37 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ.355 38 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 281 Σελίδα 18

Υποστηρίζει σθεναρά ότι στην ελληνική γλώσσα δεν υπάρχει κιαροσκούρο. 39 Πιστεύει μόνο στο φως και το σκοτάδι. Ότι θα κατηχηθείς απ τα πουλιά κι ένα φύλλωμα λέξεων θα σε ντύσει ελληνικά να μοιάζεις αήττητη. 40 Η ελληνική γλώσσα έχει μια ιδιαίτερη φθογγολογική παρουσία και λογική που είναι τέτοια ώστε να παράγει διαφάνεια, μια διαύγεια μοναδική. Η τελευταία όμως είναι τόσο δύσκολο να επιτευχθεί, ώστε συνήθως εκτρέπεται και δεν δίνει τελικά διαύγεια. Το πρόβλημα είναι ότι «δεν ωτακουστούμε αρκετά στις πόρτες της μυστικής συνομιλίας των πραγμάτων να τι μας συμβαίνει. Εξ ου και όταν μια φράση, ρεαλιστική για τον ουρανό, παραστρατήσει ως τα χείλη μας την εκλαμβάνουμε για φανταστική». 41 Χαρακτηριστικά ο Ελύτης αναφέρει «Σε εμάς έλαχε η τύχη να ζούμε στο πιο άγριο φως και γι αυτό να μεταβαίνουμε στη σκληρότερη νύχτα». 42 Αυτή η διαύγεια είναι συνολικά στον ελληνικό πολιτισμό το κατεξοχήν προνόμιο του ελληνικού πολιτισμού. Ο Ελύτης απέκτησε μία ισχυρή, αλλά ιδιάζουσα σχέση με την ποιητική ελληνική γλώσσα και διαμόρφωσε ένα στοχασμό ο οποίος έρχεται σε συνάρτηση με την ύπαρξη, την πνευματική δημιουργία και την αυθυπέρβαση. Ο ποιητής γεννά την ελληνική γλώσσα σταδιακά, όπως ακριβώς ο Ελύτης δημιουργεί τον κόσμο στο Άξιον Εστί. Ως ποιητής ο ίδιος και με έναν μεθυστικό λυρισμό ενστικτωδώς ξαναφέρνει τις λέξεις στην κατάσταση του νεογέννητου. 43 Απευθύνεται σε έναν κόσμο απαράδεκτο για τη συνείδησή του με μια ελπίδα να τον διαμορφώσει έτσι ώστε να είναι πια σε συμφωνία με τα όνειρά του. 44 Ο ποιητικός λόγος είναι εκείνος που μπορεί να μας κάνει να φανταζόμαστε αλλιώς αυτό που η γλώσσα μας έχει αποστηθίσει, δημιουργώντας έτσι από την αρχή τον κόσμο. 45 39 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 29 40 Ελύτης, Ο. (1979): Μαρία Νεφέλη, Αθήνα: Ίκαρος, σ.111 41 Ελύτης, Ο. (2004): Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 173 42 Δήμου, Ν. (1961): Το φως των Ελλήνων, Αθήνα: Πατάκης, σ. 47 43 Χατζηγιακουμή, Μ. (2014): Η αίσθηση της Ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Παπαζήσης, σ. 205 44 Ελύτης, Ο. (1993): Εν λευκώ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 207 45 Χατζηγιακουμή, Μ. (2014): Η αίσθηση της Ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Παπαζήσης, σ. 212 Σελίδα 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Ο αναστοχασμός της ιστορίας και η εξύψωση του κόσμου 1. Η ιστορία και η αγάπη προς την πατρίδα Η σχέση της ποίησης με την ιστορία υπήρξε ανέκαθεν άρρηκτα συνδεδεμένη, αφού οι ποιητές έρχονται σε θέση να αντιμετωπίσουν σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος και έτσι να αποδώσουν ένα ουσιαστικό νόημα στο δικό τους παρόν. 46 Η ιστορία είναι η κινητήριος δύναμη πολλές φορές για να ασκήσουν οι ποιητές την τέχνη της ποιήσεως, ενώ η τέχνη είναι το μέσον για να νοηματοδοτηθεί το παρόν και το μέλλον. Ο Ελύτης, ωστόσο, αυτή τη σχέση την ορίζει με τρόπο ώστε να εξυψώνει την ποίηση, αλλά χωρίς να μειώνει τη σπουδαιότητα της ιστορίας. Άλλωστε, διόλου λίγες δεν είναι οι αναφορές του σε ιστορικά γεγονότα, αγωνίες, αγώνες και προσπάθειες για ενδυνάμωση της εθνικής μας ταυτότητας. Η συμμετοχή του Ελύτη στον ελληνοϊταλικό πόλεμο το χειμώνα του 1940-1941 έπαιξε καθοριστικό ρόλο, καθώς σήμανε την έναρξη μιας νέας περιόδου στην ποιητική και πνευματική του πορεία. Η εμπειρία του πολέμου ώθησε τον Ελύτη να στραφεί πιο άμεσα προς την ιστορία και το συλλογικό αίσθημα στο έργο του. 47 Όπως σημειώνει ο ίδιος στην Αυτοπροσωπογραφία του: «Η Αλβανία, για τη σωματική μου υπόσταση ήταν μια περιπέτεια αβάσταχτη, αλλά για την ψυχική μου όμως ιστορία, μια τομή βαθιά. [ ] έγινε αιτία ο πόλεμος να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας, ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Θέλω να πω τι σημαίνει να μάχεσαι ενταγμένος σε μιαν ομάδα, που έχει ορισμένα ιδανικά, και να μάχεσαι κι εσύ γι αυτά.» 48 46 Χατζηγιακουμή, Μ. (2014): Η αίσθηση της Ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Παπαζήσης, σ. 47 47 Vitti, M. (2002): Εισαγωγή στην Ποιητική του Ελύτη: Επιλογή Κριτικών Κειμένων, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 151. 48 Ελύτης, Ο. (2000): Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό, Αθήνα: Ύψιλον, σ. 19 Σελίδα 20

Αυτή η στροφή του Ελύτη διαφαίνεται στα ποιητικά του έργα Ήλιος ο Πρώτος, Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας και αργότερα στο Άξιον Εστί. Η Ελλάδα και ο λαός της γνώρισε τόσες φορές τη σκληρότατη δοκιμασία του πολέμου που ήταν λογικό επακόλουθο να αφορά κάθε ποιητή, και γενικότερα διανοούμενο. Ο πόλεμος απασχολεί τον Ελύτη τόσο ως πατριώτη, αλλά ακόμα περισσότερο και ως άνθρωπο, καθώς ο ποιητής βιώνει όχι μόνο τον πόλεμο του 40, αλλά και τον συνεχή πόλεμο ιδεών και ιδεολογιών της εποχής. 49 Σε άλλα σημεία του έργου του οι αναφορές είναι ιστορικά διατυπωμένες με μια σπαρακτική ειλικρίνεια που δεν χάνει όμως την ποιητικότητά της, ενώ σε άλλα οι αναφορές είναι πιο έμμεσες και συνδυασμένες περισσότερο με μία φιλοσοφική κατεύθυνση. Η κατάθεση των προσωπικών του ιστορικών βιωμάτων, αλλά και των γενικότερα ιστορικών γεγονότων προβάλλονται όχι απλώς ως αβάσταχτες συνέπειες του πολέμου, αλλά και ως καθολική αναγκαιότητα να δείξει το ελληνικό έθνος γενναιότητα, ήθος, ομαδικότητα και ανθρωπιά. Για τον Ελύτη η ιστορία δεν ορίζει ούτε καθορίζει την ποιητική δημιουργία, διότι η ελαστικότητα της ιστορίας φτάνει ως ένα σημείο. 50 Τα ιστορικά γεγονότα δεν είναι πηγή έμπνευσης για τον ποιητή. Μάλιστα, διαπιστώνει με λύπη ότι οι κακοί ποιητές τρέφονται από τα γεγονότα, οι μέτριοι από τα αισθήματα, και οι καλοί από τη μετατροπή του τίποτε σε κάτι. 51 Ο Ελύτης βρίσκεται ακριβώς στην τελευταία περίπτωση, ή τουλάχιστον αυτό προσπάθησε και αυτό του αναγνωρίζεται. Προτεραιότητα έχει το ψυχικό γεγονός, ο εσωτερικός μας χωροχρόνος με όλα τα πλέγματα νοημάτων και γεγονότων. 52 Ο εσωτερικός χωροχρόνος φυσικά είναι συνδεδεμένος με το πραγματικό γεγονός, το οποίο διαδραματίζει εξίσου σημαντικό ρόλο στην ψυχική φόρτιση του εκάστοτε ποιητή. Στο απόσπασμα που ακολουθεί θα επιχειρήσω να αναλύσω την σκέψη του Οδυσσέα Ελύτη με στόχο να αναδείξω με αφορμή την πολεμική κατάσταση της εποχής τον εσωτερικό ψυχισμό του Ελύτη. 49 Ηλιοπούλου, Ι. (2014): Αναζητώντας τη Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ.169 50 Ελύτης, Ο. (1995): Ο κήπος με τις αυταπάτες, Αθήνα: Ύψιλον, σ. 67 51 Ελύτης, Ο. (1998): Εκ του πλησίον, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 34 52 Ελύτης, Ο. (2007): Τα δημόσια και τα ιδιωτικά, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 29, «Έχει τον καιρό ν' ακολουθήσει η πραγματικότητα. Προηγουμένως, είναι ανάγκη να πλασθεί απ' τη σκέψη. Μια σκέψη που, αν τη σπάσεις, η χούφτα σου θα γεμίσει από σπόρια συγκινήσεων, ευαισθησιών, ανατάσεων, δακρύων.» Σελίδα 21

Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κακά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μια παλάμη τόπο κάτω από τ' ανοιχτό πουκάμισο, με τις μαύρες τρίχες και το σταυρουδάκι του ήλιου. Όπου είχε κράτος κι εξουσία η Άνοιξη. [ ] Και νωρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, με πάνου ως κάτου απλωμένη την αφοβιά σα σημαία, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί, και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χαρακιές, πού 'λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. [ ] Και χτυπούσανε [οι Άλλοι] όπου να 'ναι, σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση. Και η Άνοιξη ολοένα τους κυρίευε. Σα να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ' ολάκερη τη γη, για να περάσει η Άνοιξη παρά μονάχα αυτός, και να τον είχαν πάρει αμίλητοι, κοιτάζοντας πολύ μακριά, πέρ' απ' την άκρη της απελπισιάς, τη Γαλήνη που έμελλαν να γίνουν, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα. 53 Το απόσπασμα αναφέρεται στην μεγάλη πανεθνική εκδήλωση διαμαρτυρίας που έγινε στην Αθήνα, στην οποία πλήθος κόσμου έχασε τη ζωή του. Η εκδήλωση αυτή αποτελεί σπουδαίο και κρίσιμο γεγονός για την εποχή, αφού πρωτοπόροι υπήρξαν νέοι, μαθητές και φοιτητές. Για το λόγο αυτό, το γεγονός θεωρήθηκε δίδαγμα για ολόκληρο τον ελληνικό λαό που ζει σε έναν γερμανοκρατούμενο τόπο, όπου η εθνική αντίσταση είναι απαραίτητη. 54 Ήδη από τις πρώτες λέξεις του αποσπάσματος παρατηρούμε κάτι παράδοξο πρωταγωνιστές στον αγώνα είναι τα παιδιά, τα οποία όχι μόνο οργανώθηκαν, όχι μόνο κρυφά έστησαν συγκέντρωση, αλλά έλαβαν και απόφαση για το καλό του τόπου, της χώρας και του έθνους. Νέοι των οργανώσεων της 55 Αντίστασης, μην έχοντας ολοκληρωμένες πολιτικές τοποθετήσεις ή 53 Ελύτης, Ο. (1977): Άξιον Εστί, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 45 54 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 161 55 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 160 Σελίδα 22

κοινωνικοοικονομικές ωφέλειες, αλλά ενδυναμωμένοι με τη γενναιότητα της νιότης τους είναι οι κατάλληλοι για να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, έχοντας ως μοναδικό τους σκοπό της διαφύλαξη της ελληνικού έθνους. Τα παιδιά, όπως διόλου τυχαία τα ονομάζει ο Ελύτης, παίρνουν την πρωτοβουλία και δρουν σε εποχή μάλιστα όπου οι φήμες για ομηρίες και εκτελέσεις όλο και πληθαίνουν. 56 Χαρακτηριστικό της νεότερης γενιάς και μόνο απόκτημα είναι μία παλάμη τόπος κάτω από το πουκάμισο τους. Η χρήση της μεταφοράς αυτής είναι τόσο καθοριστική που κατορθώνει να αλλάξει τη πορεία των πραγμάτων. Ο τόπος τους είναι εκείνος που βρίσκεται στο μέρος της καρδιάς, κάτω από το πουκάμισό τους. Σε εκείνο το γεωγραφικό διαμέρισμα στα μύχια της ψυχής που και μόνο στην ιδέα παραβίασής του, μεταλλάσσεται σε ασπίδα προς όποιον τολμά να εναντιωθεί. Φύλακας και οδηγός της ψυχής είναι ένα σταυρουδάκι του ήλιου. Ένας σταυρός, ο οποίος επειδή εμπεριέχει το νόημα της ευθύνης και της διαφύλαξης του εσωτερικού τους κόσμου αντικατοπτρίζει το φως του ήλιου, εκπέμπει μια θεϊκή υπερφυσική φωτεινότητα που καθίσταται φύλακας, οδηγός και σύμβολο ελπίδας για ό,τι πρόκειται να ακολουθήσει. Σε αυτόν τον κόσμο τον παιδιών, τον γεμάτο αθωότητα, αγνότητα και φως, κράτος και εξουσία είχε η Άνοιξη. Θα αναλογιζόταν κανείς πώς θα μπορούσε να έχει εξουσία η άνοιξη; Εδώ πρέπει να κάνω μία διευκρίνιση. Ο Ελύτης αντιμετωπίζει με μεγάλη επιφύλαξη την έννοια εξουσία, διότι η εξουσία για να επιτευχθεί πρέπει να εμπεριέχει την τάση για κυριαρχικότητα, την τάση για επιβολή ενός στοιχείου σε ένα άλλο με σκοπό την αναβάθμιση του εαυτού του και την υποβάθμιση του άλλου. 57 Ωστόσο, ο Ελύτης δεν εννοεί έτσι την εξουσία. Αντιθέτως, υπονοεί ότι η Άνοιξη και το νόημα αυτής αναδύονται απ άκρη σ άκρη και εκμηδενίζουν κάθε σκοτεινό στοιχείο λυτρώνοντας την πλάση από την μακροχρόνια και συνεχή επιβολή εξουσίας. 58 Η Άνοιξη περικλείει όλα τα χρώματα, κάθε αχτίδα φωτεινότητας χαρίζοντας στον ψυχικό κόσμο αγαλλίαση και ειρήνη. Χωρίς να χάνουν πολύτιμο χρόνο κι ενώ πλησίαζε και ο εορτασμός της 25 ης Μαρτίου, βγήκαν μπροστά στον ήλιο νέοι με πρησμένα πόδια εξαιτίας της 56 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 160 57 Ελύτης, Ο. (2011): Συν τοις άλλοις, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ. 249 «Προσωπικά, αισθάνομαι να καταπιέζομαι από τις εξουσίες. Αν αυτό είναι αναρχισμός, τότε είμαι αναρχικός. Όχι βέβαια με την έννοια να βάζω μπόμπες. Αλλά να μην ανέχομαι με κανένα τρόπο να με διαθέτουν κατά τη βούλησή τους, χωρίς τη συγκατάθεσή μου, οι τρίτοι, οι άσχετοι, οι σωτήρες. Και αυτό είναι ένα αίσθημα που ολοένα και περισσότερο κυριεύει σήμερα μερικές συνειδήσεις». 58 Ελύτης, Ο. (1979): Μαρία Νεφέλη, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 75, «Μια νομοθεσία εντελώς άχρηστη για τις Εξουσίες / θα 'τανε αληθινή σωτηρία.» Σελίδα 23

αβιταμίνωσης της τραγικής πείνας του χειμώνα του 1941-42 59, άντρες, γυναίκες και τραυματίες πολέμου, έχοντας την αφοβιά ως σημαία. Άνθρωποι που γέρασαν μέσα σε μια στιγμή αναλαμβάνουν την ευθύνη να αντισταθούν και να διεκδικήσουν μία ελεύθερη ζωή. Η σημαία είναι το ιερότερο σύμβολο για κάθε έθνος ανεξαιρέτως. Ο ελληνικός ψυχισμός των παιδιών επιλέγει την αφοβιά ως εθνικό σύμβολο, ως σημαία η οποία αντικατοπτρίζει τον ψυχικό παλμό ενός ολόκληρου λαού. Έχοντας τον ήλιο σύμμαχο και την άνοιξη κυρίαρχο δεν έχουν λόγο να φοβούνται τίποτα. Στο επικίνδυνο αυτό παιχνίδι εξουσίας και ελευθερίας τα ηνία τώρα παίρνουν οι Άλλοι, οι κατακτητές, 60 οι οποίοι ταραγμένοι άρχισαν να χτυπούν όπου να ναι, ακόμα και στο σημείο της καρδιάς, εκεί που ο ήλιος μετατράπηκε σε θάνατος για τους λαβωμένους. Μέσα στον πανικό τους οι αρχές της κατοχής χτύπησαν στο ψαχνό με ιππικό και μηχανοκίνητα, 61 σκορπίζοντας απερίσκεπτα θάνατο, ο οποίος ωστόσο άρχισε να κυριεύεται παραδόξως από την Άνοιξη. Ο θάνατος διαπερνούσε τα όπλα τους και την άδεια τους ψυχή. Η πίστη όμως στον δίκαιο αγώνα εξασφάλιζε την ψυχική αγαλλίαση και λύτρωση που αντιπροσώπευαν οι διαδηλωτές. 62 Ωστόσο, η παρουσία της Άνοιξης ήταν σταθερή και μπορούσε να ξεπεράσει ακόμα και την αιματοχυσία, ακόμα και την τραγική πραγματικότητα της θνητότητας. Η Άνοιξη μόνο αυτόν τον τρόπο βρήκε για να διαχυθεί, μέσα από τον πόνο. Η συνείδηση των νέων εκεί ακριβώς τους οδηγούσε μέσα από τον θάνατο, τον πόνο και το αίμα να τον ξεπεράσουν και να κοιτάζουν κατάματα την Γαλήνη που έμελλε να έρθει. Σε αυτό το σημείο τα όρια της περατότητας, τα όρια της εξωτερικής πραγματικότητας διαπερνώνται από τον Ελύτη και μεταβαίνουμε σε έναν άλλον χωροχρόνο, έναν χρόνο άχρονο όπου η άνοιξη και ο ήλιος έχουν πρόσωπο και απευθύνονται στους Έλληνες κυριολεκτικά. Η φαντασία είναι εκείνος ο χωροχρόνος μέσα στον οποίο τα νοήματα λαμβάνουν πρόσωπο, στρέφουν το βλέμμα τους ενδόμυχα και εξωτερικεύοντας την ενέργειά τους συνδέονται με τα υποκείμενα της εξωτερικής πραγματικότητας, για να δημιουργήσουν με τη λογική της φαντασίας τις πιο παράδοξες συσχετίσεις αντιθέτων. 63 Παύουμε να προσδιοριζόμαστε από την απειλή του θανάτου, αφού η άνοιξη και ο ήλιος κυριαρχούν. Ο χρόνος εκμηδενίζεται σε ένα 59 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 160 60 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 160 61 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 160 62 Λιγνάδης, Τ. (1999): Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα: Πορεία, σ. 161 63 Μάνος, Α. (1998): Φωτεινότης & Διαφάνεια: Το εδώ και το επέκεινα στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα: Τυπωθήτω, σ. 15 Σελίδα 24

άλλο σύμπαν καθαρότητας, διαύγειας και φωτός, στοιχεία τα οποία θα προσδιοριστούν και θα αναλυθούν στη συνέχεια. 2. Η ανάδυση ενός νέου κόσμου Ο φυσικός κόσμος είναι η πραγματικότητα μέσα στην οποία ισχύει η συνθήκη της περατότητας τα όντα μέσα στον φυσικό κόσμο είναι περατά, συγκεκριμένα και εξαλείψιμα. Αντιθέτως, η μεταφυσική πραγματικότητα υπερβαίνει και διαπερνά τη λογική της περατότητας, επομένως είναι υψηλότερη της φυσικής πραγματικότητας. Μεταφυσικός, όπως τον ορίζει ο αναπληρωτής καθηγητής φιλοσοφίας, κ. Δόικος Παναγιώτης, είναι ο κόσμος του οποίου τα όντα ως μορφές 64 μπορούν να καθιστούν ορατό το νόημά τους και να ρυθμίζουν τα ίδια το περιεχόμενο και τη ποιότητα της σχέσης τους με το καταγωγικό τους στοιχείο. 65 Στο έργο του Ελύτη αναπτύσσεται έντονα το μεταφυσικό στοιχείο, αφού ο ίδιος σε κάθε περίπτωση προτείνει μια μεταφυσική εμπειρία. Μας ενδιαφέρει ακριβώς η οντολογική υφή της κάθε εμπειρίας. Ο ποιητής έχει μια πρωτότυπη αποφασιστικά ενδιαφέρουσα βαθιά φιλοσοφική πρόταση, χωρίς μάλιστα να είναι ο ίδιος «κατ επάγγελμα» φιλόσοφος. Σε αυτό το δεύτερο μέρος του δεύτερου κεφαλαίου της εργασίας αυτής θα επιχειρήσω να αναδείξω την μεταφυσική διάσταση του Ελύτη σε σχέση με την ιστορία, η οποία πια χάνει τον χωροχρονικό περιορισμό και εκτινάσσεται σε μία αλλιώς αληθινή και αιώνια ιστορία. Ο Οδυσσέας Ελύτης όπως προαναφέρθηκε, συμμετείχε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941, μια πολεμική αναμέτρηση ανάμεσα στην Ελλάδα από τη μία πλευρά και την Ιταλία και την Αλβανία από την άλλη. Ο ποιητής συγκεκριμένα υπηρέτησε ως ανθυπολοχαγός στο αλβανικό μέτωπο 66 και γνώρισε από κοντά την απάνθρωπη σκληρότητα του πολέμου και τον ανείπωτο πόνο που γεννά. Η συμμετοχή του στον ελληνοϊταλικό πόλεμο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιδεολογική και ποιητική του διαμόρφωση, καθώς τον ώθησε να στραφεί ακόμα πιο έντονα προς την ιστορία. 64 Δόικος, Π. (2014): Principia Formarum: Οντολογία της στοχαστικής φαντασίας, Θεσ/νίκη: Ρώμη, σ.13: «Τίποτε δεν μπορεί να μας αποτείνεται αν δεν πάρει μορφή. [ ] μια οντολογική δύναμη, για να απευθυνθεί σε εμάς είναι ανάγκη να συντονιστεί με την υποκειμενικότητά μας, δηλαδή να εκφραστεί ως υποκείμενο». 65 Δόικος, Π. (2014): «Η μεταφυσική του Ελύτη», Περιοδικό δια-λογοσ, Τεύχος 4, Αθήνα: Παπαζήση, σ. 44 66 Περιοδικό Χάρτης (1986): Οδυσσέας Ελύτης, Τεύχος 21-23, Ύψιλον, σ. 265-266 Σελίδα 25