1 Η οδηγική συµπεριφορά των Ελλήνων οδηγών και οι επιπτώσεις στην οδική ασφάλεια. Γεώργιος Τσώχος Καθηγητής Α.Π.Θ Φωτεινή Κεχαγιά ιδ. Πολιτικός Μηχανικός, ΑΠΘ Αστέριος Σατραζέµης Προπτ. φοιτητής Τµήµ. Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ Περίληψη Τα τροχαία ατυχήµατα αποτελούν µία παγκόσµια µάστιγα. Στην Ελλάδα όµως το πρόβληµα της οδικής ασφάλειας εµφανίζεται οξύτερο. Παρά τις κατ επανάληψη προσπάθειες, τα αποτελέσµατα δεν είναι τα επιδιωκόµενα και σε κάθε περίπτωση η χώρα απέχει σηµαντικά από το να χαρακτηριστεί το επίπεδο της οδικής ασφάλειας ικανοποιητικό. Η εργασία αυτή ερευνά τη συµπεριφορά των Ελλήνων οδηγών. Η έρευνα βασίστηκε στη διανοµή ερωτηµατολογίου και στην επεξεργασία των συγκεντρωθέντων απαντήσεων. Ειδικότερα η έρευνα επικεντρώθηκε στα θέµατα: χρήση ζωνών κατανάλωση οινοπνεύµατος τήρηση κανόνων οδικής κυκλοφορίας Από την ανάλυση των απαντήσεων προκύπτει ότι η βελτίωση της οδικής ασφάλειας, απαιτεί µία συνολική αλλαγή οδηγικής συµπεριφοράς, αλλαγή η οποία θα πρέπει να εστιασθεί: στη δια βίου ενηµέρωση - εκπαίδευση στη συστηµατική - συνεχή αστυνόµευση στην αντιµετώπιση της παραβατικότητας κυρίως µε κοινωνικά µέτρα και όχι µόνον µε κατασταλτικά.
2 1. Εισαγωγή Τα οδικά ατυχήµατα αποτελούν ένα από τα σοβαρότερα προβλήµατα σε παγκόσµια κλίµακα. Το τίµηµα της ολοένα και µεγαλύτερης κινητικότητας είναι υπέρογκο, αφού κάθε χρόνο στην Ε.Ε. ο αριθµός των θυµάτων υπερβαίνει τους 40.000 νεκρούς και τους 1.700.000 τραυµατίες. Το άµεσο ή έµµεσο κόστος έχει υπολογιστεί σε 160 δις. ευρώ, περίπου το 2% του ΑΕΠ της Ε.Ε. Η κατάσταση στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά ανησυχητική, αφού κατέχει την δεύτερη θέση, µεταξύ των χωρών της Ε.Ε., για τις χειρότερες επιδόσεις σε σχέση µε την Οδική Ασφάλεια. Μολονότι παρατηρήθηκε µία µείωση των θανατηφόρων ατυχηµάτων από το 1991 έως το 2003 της τάξεως του 24%, η οδική ασφάλεια αποτελεί για τη χώρα µας θέµα µείζονος σηµασίας µε ανυπολόγιστες επιπτώσεις τόσο στην οικονοµική όσο και στην κοινωνική ζωή του τόπου ( Μίντσης [3], Τσώχος [7], Tsohos [8] ). Οι αιτίες των τροχαίων ατυχηµάτων πηγάζουν από τις παρακάτω τέσσερις οµάδες παραγόντων : (Φρατζεσκάκης [9] ) o οδός µε το περιβάλλον της (γεωµετρικά χαρακτηριστικά, κατασκευαστική διαµόρφωση, επίπεδο συντήρησης, εξοπλισµός, τοπικές κυκλοφοριακές ρυθµίσεις, διαµόρφωση της κυκλοφορίας, καιρικές συνθήκες), o όχηµα (τεχνική διαµόρφωση και εξοπλισµός, ιδιαίτερα σε σχέση µε την ενεργητική και την παθητική ασφάλεια) o ο χρήστης της οδού (φυσικές, ψυχικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες καθώς o επίσης πρότυπα συµπεριφοράς) κοινωνία (νοµοθεσία, συστήµατα οδικής διαπαιδαγώγησης, ανταµοιβής και τιµωρίας, οικονοµικές συνθήκες, κοινωνικές τάξεις) Στις περισσότερες περιπτώσεις ο συνδυασµός των παραπάνω παραγόντων συµβάλλουν στην πρόκληση ατυχήµατος, κάνοντας την οδική ασφάλεια ένα ζήτηµα σύνθετο και πολυπαραµετρικό. Συστηµατικές µελέτες και έρευνες καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι ο χρήστης της οδού (είτε µόνος, είτε σε συνδυασµό µε τους άλλους παράγοντες ) αποτελεί τη σηµαντικότερη αιτία των οδικών ατυχηµάτων, σε ποσοστό περίπου 65% έως 95%. (Φραντζεσκάκης [9], Μουρατίδης [4] ). Η κίνηση µε το αυτοκίνητο σχετίζεται µε την ελευθερία που προσφέρει στον οδηγό η επιλογή του πότε θα ταξιδέψει, ποια διαδροµή θα ακολουθήσει και του πόσο γρήγορα θα ταξιδέψει, συναίσθηµα που δύσκολα το βρίσκει σε κάποιο άλλο µέσο µεταφοράς. Για πολλούς οδηγούς η ταχύτητα έχει µία «εσωτερική αξία», εκφράζοντας µία προσωπική ευχαρίστηση, µία ψυχολογική ικανοποίηση ελευθερίας. (Hale [1] ). Η οδική συµπεριφορά ενός ατόµου καθορίζεται από τα δεδοµένα και τα στοιχεία του περιβάλλοντα χώρου, τα οποία αξιολογούνται και επεξεργάζονται από τον οδηγό, βάση της προσωπικής του εµπειρίας, των φυσικών ικανοτήτων του και της ιδιοσυγκρασίας. Παρόλ αυτά πολλά από τα ανθρώπινα λάθη γίνονται αιτίες πρόκλησης ατυχηµάτων, όπως η υπερβολική ταχύτητα, η παραβίαση των φωτεινών σηµατοδοτών, η µη συµµόρφωση προς τις υποδείξεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, η οδήγηση υπό την επήρεια οινοπνεύµατος, η αδιαφορία για την τήρηση στοιχειωδών κανόνων ασφαλείας.
3 Αντικείµενο της παρούσης εργασίας είναι η διερεύνηση της συµπεριφοράς των Ελλήνων οδηγών, ώστε να αναλυθούν και να εντοπιστούν συνήθειες και πρακτικές που αυξάνουν τον κίνδυνο ατυχηµάτων. Η διεξαγωγή της έρευνας έγινε από το Εργαστήριο Οδοποιίας του Τµήµατος Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ., µε τη µέθοδο της διανοµής ερωτηµατολογίων. 2. Μεθοδολογία της έρευνας Η µεθοδολογία προσέγγισης του προβλήµατος της οδικής συµπεριφοράς ακολούθησε την εξής διαδικασία : - σύνταξη κατάλληλου ερωτηµατολογίου - διανοµή του ερωτηµατολογίου - συγκέντρωση των συµπληρωθέντων ερωτηµατολογίων - επεξεργασία των στοιχείων - ανάλυση και αξιολόγηση των αποτελεσµάτων - συµπεράσµατα Ο συνολικός αριθµός των συµπληρωθέντων ερωτηµατολογίων είναι 500. Από αυτά, τα 160 είναι απαντήσεις αναγνωστών του περιοδικού Auto Τρίτη, µέσω του οποίου έγινε η πρώτη διανοµή του ερωτηµατολογίου. Τα υπόλοιπα 340 διανεµήθηκαν, µε προσωπική επαφή, σε άτοµα που εργάζονται σε δηµόσιες υπηρεσίες των νοµών Θεσσαλονίκης και Κατερίνης. Η δοµή του ερωτηµατολογίου κατανέµεται σε τέσσερις ενότητες : α ενότητα : προσωπικά στοιχεία του ερωτηθέντος (φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, µορφωτικό επίπεδο) β ενότητα : χρήση της ζώνης κατά τη διάρκεια της οδήγησης γ ενότητα : κατανάλωση οινοπνεύµατος πριν από την οδήγηση δ ενότητα : γενικότερη οδική συµπεριφορά (παραβίαση ερυθρού σηµατοδότη, συµµόρφωση προς τα όρια ταχύτητας). Θα ήταν χρήσιµο να σηµειωθεί ότι η συγκέντρωση των συµπληρωθέντων ερωτηµατολογίων δεν αποτέλεσε µία εύκολη διαδικασία. Η άρνηση για συνεργασία µέχρι και η εχθρική στάση των ερωτηθέντων δηµιούργησαν αρκετή δυσκολία στην πορεία της έρευνας. Μία ερµηνεία που θα δικαιολογούσε τη συγκεκριµένη στάση είναι η γενικότερη απροθυµία µερικών οδηγών, καθώς και η µη αποδοχή της αστυνόµευσης και της εφαρµογής κατάλληλων µέτρων, µε στόχο την περιστολή των τροχαίων ατυχηµάτων, επειδή σε όλα αυτά εµπεριέχεται ένας περιορισµός της ελευθερίας κινήσεων των οδηγών. 3. Η χρήση της ζώνης ασφαλείας Η αποτελεσµατικότητα της χρήσης της ζώνης είναι γενικώς αποδεκτή. Παρατηρείται µία µείωση των ατυχηµάτων, θανατηφόρων ή µη, σε ποσοστό 50%. Οι Έλληνες οδηγοί φαίνεται να µην είναι τόσο ευαισθητοποιηµένοι στη χρήση της ζώνης κατά την οδήγηση, αφού σύµφωνα µε ευρωπαϊκά δεδοµένα κατέχουν τα χαµηλότερα ποσοστά: 36% για τη χρήση της ζώνης σε κατοικηµένες περιοχές και 71% σε αυτοκινητόδροµους. Σε αντίθεση, το
4 Ηνωµένο Βασίλειο κατέχει την πρώτη θέση µε αντίστοιχα ποσοστά 91% και 95%. (SARTRE [5] ). Σύµφωνα µε την έρευνα του Εργαστηρίου της Οδοποιίας του Α.Π.Θ., περίπου οι µισοί Έλληνες οδηγοί χρησιµοποιούν πάντα τη ζώνη κατά την οδήγηση (Σχήµα 1), µε µεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών οδηγών (Σχήµα 2). Από τα αποτελέσµατα του Σχήµατος 3, είναι χαρακτηριστικό ότι το µορφωτικό επίπεδο του οδηγού αποτελεί ένα παράγοντα καθοριστικό που επηρεάζει τη συχνότητα της χρήσης της ζώνης, παρέχοντας µεγαλύτερη γνώση και ευαισθητοποίηση στο συγκεκριµένο θέµα. 15% σπάνια 45% πάντα 40% συνήθως Σχήµα 1 : Η συχνότητα της χρήσεως της ζώνης ασφαλείας 70% 60% 50% 40% 30% 20% ΑΝΤΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑ 10% 0% εκτός πόλης εντός και εκτός πόλης Σχήµα 2 : Η χρήση της ζώνης σε σχέση µε το φύλο του οδηγού
5 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% δηµ. γυµν. λύκ. τεχν. πανεπ. ΣΥΝΗΘΩΣ ΣΠΑΝΙΑ ΠΑΝΤΑ Σχήµα 3 : Η χρήση της ζώνης σε σχέση µε το µορφωτικό επίπεδο του οδηγού Συµπερασµατικά, ο Έλληνας οδηγός υποτιµά την αναγκαιότητα της χρήσης ζώνης ασφαλείας κατά την οδήγηση, βασιζόµενος στην προσωπική του εµπειρία και γνώση, ενώ υπερτιµά την πιθανότητα κινδύνου εγκλωβισµού µε τη χρήση της ζώνης σε περίπτωση ατυχήµατος. (Πίνακας 1) Πίνακας 1 : Συγκεντρωτικά αποτελέσµατα της έρευνας 35% εν είναι υποχρεωτική η ζώνη, αν ο οδηγός είναι προσεκτικός 35% Υπάρχει κίνδυνος εγκλωβισµού εξαιτίας της ζώνης σε περίπτωση ατυχήµατος 50% Αισθάνεται ο οδηγός λιγότερο άνετος αν δεν φορά τη ζώνη 4. Η χρήση αλκοόλ κατά την οδήγηση Εκατοντάδες µελέτες έχουν γίνει για την επιρροή του αλκοόλ στην οδηγική συµπεριφορά. Η αύξηση της συγκέντρωσης αλκοόλ στο αίµα επηρεάζει αρνητικά την συµπεριφορά και την ικανότητα στην οδήγηση ενός οδηγού. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας ένα ποσοστό 30% των οδηγών οδηγεί µετά από τη χρήση αλκοόλ (Σχήµα 4). Ενθαρρυντικά είναι τα αποτελέσµατα στην ερώτηση «αν πιστεύουν ότι το αλκοόλ αποτελεί σηµαντική αιτία ατυχηµάτων», αφού συνολικά το 95% των οδηγών έχουν γνώση της εµφάνισης της επικινδυνότητας (Σχήµα 5). Αντίθετα, αποθαρρυντική είναι η συσχέτιση του µορφωτικού επιπέδου του οδηγού µε τη χρήση του αλκοόλ (Σχήµα 6).
6 30% ναι 70% όχι Σχήµα 4 : Η οδήγηση µετά από τη χρήση αλκοόλ πάντα 30% όχι 5% συχνά 17% πολύ συχνά 48% Σχήµα 5 : Η συνεισφορά της χρήσης του αλκοόλ στην πρόκληση ατυχηµάτων
7 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% δηµ. γυµν. λύκ. τεχν. πανεπ. ΟΧΙ ΝΑΙ Σχήµα 6 : Η χρήση αλκοόλ πριν την οδήγηση σε σχέση µε το µορφωτικό επίπεδο του οδηγού 5. Η συµµόρφωση µε τους Κώδικες Οδικής Κυκλοφορίας Η ανάγκη της τήρησης των Κανόνων Οδικής Κυκλοφορίας (ΚΟΚ) είναι επιτακτική, αφού µειώνονται οι πιθανότητες πρόκλησης ατυχηµάτων. Είναι απαραίτητη η γνώση, η κατάρτιση και η ευαισθητοποίηση των οδηγών στα θέµατα της οδικής ασφάλειας. Τα αποτελέσµατα της έρευνας στα βασικά θέµατα κανόνων οδικής κυκλοφορίας, όπως η παραβίαση του ερυθρού σηµατοδότη, η αντίδραση στο πορτοκαλί σηµατοδότη και η τήρηση των ορίων ταχύτητας, δεν θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ενθαρρυντικά (Σχήµατα 7,8 και 9). όχι 49% ναι 51% Σχήµα 7 : Η παραβίαση του ερυθρού σηµατοδότη
8 εξαρτάται 44% µειώνει ταχύτητα 43% αυξάνει ταχύτητα 13% Σχήµα 8 : Η αντίδραση του οδηγού στον πορτοκαλί σηµατοδότη σπάνια 24% πάντα 12% συνήθως 64% Σχήµα 9 : Η τήρηση των ορίων ταχύτητας Η οδηγική συµπεριφορά επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Εµφαση δίνεται στις ψυχολογικές παραµέτρους που επηρεάζουν την συµπεριφορά αυτή, στην εµπειρία και στις ικανότητες οδήγησης, καθώς και στον χρόνο αντίδρασης, παράµετροι που επηρεάζουν και την τήρηση ή µη των κανόνων οδικής κυκλοφορίας. Σχετικά µε την τήρηση των ορίων ταχύτητας, ένα µεγάλο ποσοστό των οδηγών, 58%, θεωρούν ότι τα όρια είναι χαµηλά και δεν ανταποκρίνονται στις πραγµατικές συνθήκες κυκλοφορίας. 6. Ο ρόλος του φύλου και της ηλικίας του οδηγού Στατιστικά παρατηρείται διαφοροποίηση στην οδηγική συµπεριφορά των δύο φύλων. Οι γυναίκες χρησιµοποιούν τη ζώνη ασφαλείας πιο συχνά σε σχέση µε τους άντρες (Σχήµα 2), προσέχουν τη χρήση του αλκοόλ πριν την οδήγηση και τηρούν σε µεγαλύτερο ποσοστό τους κανόνες οδικής κυκλοφορίας (Πίνακας 2). Η µεγαλύτερη εµπειρία στην οδήγηση καθώς και η διαφορετική ψυχοσύνθεση
9 των αντρών σε σχέση µε τις γυναίκες, επηρεάζουν την επιδεξιότητα και το χρόνο αντίδρασης κατά την οδήγηση και δηµιουργείται ένα συναίσθηµα προσωπικής ασφάλειας και εµπιστοσύνης στις επιλογές του οδηγού. Πίνακας 2 : Στατιστικά αποτελέσµατα σύγκρισης αντρών-γυναικών ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΝΤΡΑΣ Χρήση αλκοόλ πριν την οδήγηση 82% όχι 65% όχι Παραβίαση κόκκινου σηµατοδότη 66% όχι 43% όχι Επιβράδυνση στον πορτοκαλί σηµατοδότη 55% ναι 35% ναι Τήρηση ορίων ταχύτητας 70% συνήθως 20% πάντα 60% συνήθως 8% πάντα ιαφορετική είναι και η οδηγική συµπεριφορά σε σχέση µε την ηλικία του οδηγού. Οι οδηγοί µε νεαρή ηλικία παρουσιάζουν µία πιο επιθετική και επιδεικτική συµπεριφορά, σε σχέση µε τους µεγαλύτερους, µε αποτέλεσµα να είναι πιο επιρρεπείς σε τροχαίες παραβιάσεις. Αυτό οφείλεται κυρίως στην απειρία των νέων οδηγών, στην υπερεκτίµηση των οδηγικών τους ικανοτήτων και στην προδιάθεση των στο να δοκιµάζουν τα όριά τους, να αναλαµβάνουν κινδύνους, χωρίς να έχουν συναίσθηση των πιθανών επιπτώσεών τους (Κοκκάλης [2] ). Τα αποτελέσµατα των ερευνών έδειξαν ότι οι µεγαλύτερες ηλικίες παρουσιάζουν καλύτερη οδική συµπεριφορά και είναι περισσότερο ευαισθητοποιηµένοι στα θέµατα οδικής ασφάλειας (Σχήµατα 10,11 και 12) 50 40 30 20 10 0 18-24 25-44 45-64 > 65 πάντα συνήθως σπάνια Σχήµα 10 : Η χρήση της ζώνης ασφαλείας σε σχέση µε την ηλικία
10 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% όχι 18-24 25-44 45-64 > 65 ναι Σχήµα 11 : Η χρήση του αλκοόλ πριν την οδήγηση σε σχέση µε την ηλικία 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% σπάνια συνήθως 18-24 25-44 45-64 > 65 πάντα Σχήµα 12 : Η τήρηση των ορίων ασφαλείας σε σχέση µε την ηλικία 7. Συµπεράσµατα Παρά τον σύνθετο και πολυπαραµετρικό χαρακτήρα της οδικής ασφάλειας, η διεθνής εµπειρία των τελευταίων ετών αποδεικνύει ότι ο καλύτερος τρόπος για την αντιµετώπισή των σηµαντικών και ζωτικών θεµάτων που σχετίζονται µε αυτήν είναι: η άσκηση ολοκληρωµένης και ορθολογικής πολιτικής για την πρόληψη των ατυχηµάτων η διαρκής έρευνα και παρακολούθηση των συνολικών και επί µέρους συναφών δεδοµένων η αποτελεσµατική εφαρµογή συγκεκριµένων µέτρων
11 Βιβλιογραφία [1] Hale A., Safety and speed: A systems view of determinants and control measures, IATSS Research, V14(1), 1990, pp 59-65 [2] Κοκκάλης Α., Μαστρογιάννη Α., Παπαϊωάννου Π., Μπάσµπας Σ., Ανάλυση της οδηγικής συµπεριφοράς µε έµφαση σε παράγοντες ψυχολογίας και οδικής ασφάλειας, 2 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οδικής Ασφάλειας, pp 301, Βόλος,1998 [3] Μίντση Γ., Ταξιλτάρη Χ., Πετροπούλου Ι., Συµβολή στον προσδιορισµό του κόστους οδικών ατυχηµάτων µε παθόντα πρόσωπα, 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οδικής Ασφάλειας, pp 268, Θεσσαλονίκη, 1994 [4] Μουρατίδης Α., Ηλιού Ν., Η οδική ασφάλεια σε σχέση µε τα χαρακτηριστικά της οδού, 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οδικής Ασφάλειας, pp 422, Θεσσαλονίκη, 1994 [5] SARTRE 3 Reports, European drivers and road risk, June 2004 [6] Σατραζέµης Α., Συµβολή στην έρευνα συµπεριφοράς των Ελλήνων οδηγών, ιπλωµατική εργασία Τµήµατος Πολιτικών Μηχανικών [7] Τσώχος Γ., Χαυτόπουλος Κ., Μοντέλο εκτίµησης οικονοµικού κόστους τροχαίων ατυχηµάτων, 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οδικής Ασφάλειας, pp 255, Θεσσαλονίκη, 1994 [8] Tsohos G., Pitsiava-Latinopoulou M., Basbas S., The cost of road accident as a determinant factor in transport policy, International Conference Traffic Safety on three continents, Pretoria, 2000 [9] Φραντζεσκάκη Ι., Γκόλια Ι., Οδική Ασφάλεια, εκδ. Παπασωτηρίου, 1993
12 English summary Empirical investigation of Greek drivers behavior and the impacts in road safety Georgios Tsohos, Professor, University of AUTh Fotini Kehagia, PhD Civil Engineer, University of AUTh Asterios Satrazemis Post-graduated student of Civil Engineer, University of AUTh Road accidents are one of the most serious problems worldwide. Ever greater mobility comes at a high price: every year, more than 40.000 people die in the E.U. as a result of road accidents and 1.700.000 are injured. The driver s behavior is an essential parameter influencing the level of road safety and is one of the main causes of traffic accidents. The main purpose of this research is an empirical investigation of Greek drivers behavior which was carried out by the Laboratory of Highway Engineering AUTh. Specifically, the subject was about drivers attitudes in accordance to traffic rules, compliance with the seat belt use and the avoidance of alcohol consumption. The investigation is based on the distribution of a questionnaire (500 replies were received). The most important conclusions are : a) Although it is well known the positive effect of the belt application, 45% of all drivers are conscious to implement this basic rule and 40% of all drivers usually use the seat belt b) 35% of all drivers believe that the use of belt is not necessary if someone drives carefully. c) 30% of all drivers drive after alcohol consumption. It is worth to notice that 78% of drivers recognize the negative influence of alcohol consumption and its contribution to road accidents. d) 24% of drivers exceed the speed limits on national highways. e) Driving experience and skill affect driving behaviour. Young drivers are prone to risky driving habits and present worse statistics to all parameters. f) It was noticed a slight sex differentiation. Women drivers have more conscious drive behaviour.