ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» ΕΛΠ 11 2 η ΕΡΓΑΣΙΑ ΘEMA: «Παρουσιάστε και αναλύστε τη θεσμική οργάνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ποιοί παράγοντες και με ποιούς τρόπους επηρέασαν καθοριστικά τους θεσμούς και την αυτοκρατορική ιδεολογία» ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΚΑΛΤΣΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΖΑΧΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΘΗΝΑ 2016
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 3 Θεσμική Φυσιογνωμία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας... 3 Θεσμική Οργάνωση Βυζαντινής Αυτοκρατορίας... 6 Συμπεράσματα... 9 Βιβλιογραφία... 9 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, αποτελεί μια νέα αλλά ευθέως διάδοχη φάση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που διαμορφώθηκε μέσα από επιρροές του ελληνικού πολιτισμού και των παραδόσεων, της ελληνικής γλώσσας, της νέας χριστιανικής θρησκείας και συντέθηκε με βάση τη Ρωμαϊκή πολιτική θεώρηση. Στη μακραίωνη και πολυτάραχη ιστορία της, χαρακτηρίστηκε από ακατάπαυστες μεταβολές στη δομή, τη λειτουργία και το χαρακτήρα της 1. Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη φυσιογνωμία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, να αναλύσουμε τη θεσμική της οργάνωση και να ανιχνεύσουμε τους παράγοντες που επηρέασαν καθοριστικά τους θεσμούς και την ιδεολογία της. Στο πλαίσιο αυτό, θα δούμε πως, μέσα από τη συνένωση πολιτικών, πνευματικών και θρησκευτικών συντελεστών, έγινε κατορθωτό να συγκροτηθεί ένα κράτος με ενιαίους πολιτικούς και πολιτειακούς θεσμούς 2. Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε τις ενωτικές δυνάμεις στις οποίες στηρίχτηκε, τους στόχους που έθεσε και τέλος, θα εξετάσουμε τους παράγοντες που επηρέασαν καθοριστικά την ιδεολογία αυτή και τους θεσμούς της. ΘΕΣΜΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Η βυζαντινή αυτοκρατορία, συγκροτήθηκε σε κράτος με ενιαίους πολιτικούς και πολιτειακούς θεσμούς θέτοντας τις βάσεις συνοχής και ενότητας, μέσα σε ομόδοξο και ομόγλωσσο περιβάλλον. Στηρίχτηκε τόσο σε πνευματικές όσο και σε πολιτισμικές ενωτικές δυνάμεις, ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την άσκηση μιας πολιτικής που, στη συνέχεια, της επέτρεψε να συσπειρώσει οικουμενικά τον εκτεταμένο και πολύμορφο κόσμο της σε μία ενιαία ανθρώπινη κοινότητα αποβάλλοντας, συγχωνεύοντας και αφομοιώνοντας τις επιδράσεις των διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων που την αποτελούσαν 3. 1 Πέννα Β., «Εισαγωγή» στο Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 17. 2 Πέννα Β., «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 21. 3 Ό.π. σελ. 33. 3
Ο αυτοκράτορας θεωρούνταν ο εκλεκτός του θεού και έπρεπε να είναι εν Χριστώ και φιλόχριστος 4. Η χριστιανική σκέψη λειτουργούσε ως φραγμός στον απολυταρχικό χαρακτήρα της εξουσίας, καθώς η παντοδυναμία του αυτοκράτορα ελεγχόταν από ηθικούς και δεοντολογικούς περιορισμούς. Ο αυτοκράτορας όφειλε να διοικεί με δικαιοσύνη, φιλανθρωπία, γενναιοδωρία, ευνομία και κυρίως ευσέβεια. Δεν υπήρχαν κοινωνικοί ή ταξικοί περιορισμοί για την επιλογή του και ως ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση του Βασιλείου του Α, ο οποίος ήταν σταβλίτης 5. Τα ρεύματα, οι ανάγκες ή οι κίνδυνοι, που εμφανίζονταν κατά περιόδους, έδιναν και το στίγμα για τις αρετές του αυτοκράτορα. Από τη μια πλευρά, η ειρηνοποιητική ικανότητα του αυτοκράτορα αποτελούσε την κύρια αρετή του, ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, όπως, όταν υπερίσχυσε η επαρχιακή στρατιωτική αριστοκρατία, επικράτησε το ιδεώδες του αυτοκράτορα πολεμιστή. Ωστόσο, μετά το τέλος του 11 ου αιώνα οι βασικές αρετές που χαρακτήριζαν τον αυτοκράτορα ήταν η αριστοκρατική καταγωγή, καθώς και η πολεμική τόλμη 6. Ασκούσε επιρροή στην Εκκλησία και με σκοπό την εύρυθμοι λειτουργία της, συγκαλούσε τις Οικουμενικές Συνόδους, στις οποίες ήταν επικεφαλής, είχε το δικαίωμα της ενθρόνισης του Πατριάρχη, καθώς και το δικαίωμα του νόμιμου δικαστή. Δεν υπήρχε θεσπισμένη κληρονομική διαδοχή, αλλά ο κάθε αυτοκράτορας μπορούσε ο ίδιος, να ορίσει συναυτοκράτορα ή διάδοχο 7. Το πολίτευμα του Βυζαντίου ήταν συγκεντρωτικό και μοναρχικό. Ο Αυτοκράτορας ήταν ο απόλυτος μονάρχης. Το Θεοπρόβλητο και Θεοστήρικτο πρόσωπο του αυτοκράτορα και αργότερα η μετάβαση από αυτοκράτορα-θεό σε δούλο του Θεού, συγκροτούσε αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως Βυζαντινή αυτοκρατορική εξουσία. Πρόκειται για την αποδοχή ενός μέρους της πρωτογενούς χριστιανικής σκέψης, η οποία, ως άγραφος ηθικός περιοριστικός νόμος ή κανόνας, έθετε τα όρια μιας «χρηστής και αγαθής» διοίκησης, μη επιτρέποντας, αφενός να παρεκκλίνει προς τα σύγχρονά της δυτικοευρωπαϊκά δεσποτικά και αυταρχικά φέουδα και αφετέρου την διαφοροποιούσε ουσιαστικά από τις αντίστοιχες ανατολικές ασιατικές τυραννικές μοναρχίες. Επομένως, οι θεμελιώδεις αρχές που αναπτύχθηκαν στο συγκεντρωτικό και μοναρχικό πολίτευμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν η δικαιοσύνη, η 4 Πέννα Β., «Η Πολιτειακή Θέση του Αυτοκράτορα», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.45. 5 Ό.π. σελ. 39. 6 Ό.π. σελ. 46-47. 7 Ό.π. σελ. 37, 40. 4
φιλανθρωπία, η χρηστή και συνετή, δηλαδή η «κατ οικονομίαν» άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας 8. Στη Βυζαντινή αυτοκρατορία υπήρχαν καθεστωτικοί παράγοντες εκλογής του αυτοκράτορα. Ο αυτοκράτορας εκλεγόταν με αναγόρευση και στέψη σε δημόσιους χώρους. Εκλέκτορες ήταν ο στρατός, η σύγκλητος, και ο λαός της πρωτεύουσας και σταδιακά εμφανίστηκε και η εκκλησία. Σε περίπτωση κακοδιοίκησης, οι εκλέκτορες είχαν το δικαίωμα καθαίρεσής του, συνδυαστικά ή και μεμονωμένα, καθώς και της ενθρόνισης κάποιου άλλου 9. Η σύγκλητος αποτελούνταν από εξέχοντες πολίτες, πεπειραμένους κρατικούς λειτουργούς και αυλικούς αξιωματούχους. Η πορεία της καθοριζόταν από τις προσωπικές σκοπιμότητες του κάθε αυτοκράτορα. Οι κοινωνικές μεταβολές που συντελέστηκαν στα τέλη του 11 ου αιώνα άλλαξαν τη δομή και το ρόλο της. Η σύνθεσή της αλλοιώθηκε με όλο και μεγαλύτερη την παρουσία ξένων και ανθρώπων από τις τάξεις των εμπόρων και των βιοτεχνών στους κόλπους της 10. Ο στρατός, ως εκλεκτορικό μέλος και καθεστωτικός παράγοντας, είχε το δικαίωμα αμφισβήτησης της εξουσίας του αυτοκράτορα, καθώς διέθετε μεγάλη πολιτική και πολιτειακή ισχύ. Σε περίπτωση που υπήρχε κενό στο θρόνο, ο στρατός είχε δυνατότητα άμεσης επίδρασης στις πολιτικές εξελίξεις χρησιμοποιώντας την ιδιότητα του αυγούστου. Ο μεγάλος αριθμός όμως μισθοφορικών τμημάτων στελεχωμένων από ξένους και η ενίσχυση του ρόλου των δήμων και της συγκλήτου δεν του επέτρεψε να ασκήσει στο έπακρο αυτό το δικαίωμα (5 ος 7 ος αι.). Με το σύστημα διακυβέρνησης του θεσμού των θεμάτων (8 ος 10 ος αιώνας), ο στρατός εξελίχτηκε σε δυνατό παράγοντα αμφισβήτησης της εξουσίας του αυτοκράτορα. Σε κάθε περίπτωση, η βαρύτητα και η ισχύς του ρόλου του καθενός από τους παραπάνω παράγοντες διέφερε από εποχή σε εποχή 11. Στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε άλλες πόλεις, ο λαός οργανώθηκε σε ομάδεςδήμους για την εκπροσώπησή του απέναντι στην εξουσία. Οι Δήμοι φρόντιζαν για την οργάνωση των αγώνων στον Ιππόδρομο 12 και, όταν κρινόταν αναγκαίο, τότε αναλάμβαναν τη φρούρηση των τειχών. Οι πιο γνωστοί και πιο ισχυροί από αυτούς ήταν οι Βένετοι που προέρχονταν από την παλιά συγκλητική αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, ήταν ορθόδοξοι και οι οπαδοί τους αποτελούνταν από ανακτορικό προσωπικό. Αντίθετα, η ομάδα των 8 Πέννα Β., «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ 31. 9 Πέννα Β., «Η Πολιτειακή Θέση του Αυτοκράτορα», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 35. 10 Ό.π. σελ. 42. 11 Κουτράκου Ν., «Ο βυζαντινός αυτοκράτορας», στο: Βυζάντιο. Ιστορία και πολιτισμός. Ερευνητικά πορίσματα (επιμ. Τ. Λουγγής), τ. Α, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2014, σελ. 38. 12 Ο Ιππόδρομος στο βυζάντιο απέκτησε θεσμικές και πολιτικές διαστάσεις, δεδομένου ότι αποτελούσε το σημείο συνάντησης του αυτοκράτορα με το λαό. 5
Πράσινων, οι οποίοι ενθάρρυναν τον μονοφυσιτισμό, αποτελούνταν από έμπορους, βιοτέχνες και εργάτες. Οι Δήμοι εκδήλωναν τα αιτήματά τους στον αυτοκράτορα μέσα στον Ιππόδρομο και αντιδρούσαν στα τυχόν αντιλαϊκά μέτρα της αυτοκρατορικής πολιτικής. Ωστόσο, μετά τη στάση του Νίκα, το 532, ο ρόλος τους περιορίστηκε 13. Η Εκκλησία, είχε διαφορετικό πεδίο δράσης σε σχέση με τον αυτοκράτορα, ωστόσο, αποτελούσε ισότιμο παράγοντα, τόσο για τη διασφάλιση του χριστιανικού πνεύματος όσο και για τη διευθέτηση ανθρωπίνων υποθέσεων 14. Είχε δική της περιουσία από τις εισφορές των πιστών, παρείχε κοινωνική πρόνοια και παρουσίασε εκτεταμένη ιεραποστολική δραστηριότητα. Οι σχέσεις της με τον αυτοκράτορα ήταν ειρηνικές, με την προϋπόθεση ότι αυτός δεν συγκρουόταν με τις αρχές της. Οι εσωτερικές εντάσεις και οι διαμάχες στους κόλπους της (εικονομαχία, Σχίσμα), επηρέαζαν τη συνοχή του πληθυσμού και εμπόδιζαν την εύρυθμη λειτουργία του κράτους. Με αφορμή την περίοδο της εικονομαχίας, που δίχασε τον χριστιανικό κόσμο, άρχισε να γίνεται εμφανής η ανάγκη για την αυτονομία της 15. ΘΕΣΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Το σύστημα διοίκησης του Βυζαντίου παρείχε ασφάλεια ζωής και περιουσίας και καλή απονομή δικαιοσύνης. Ο αυτοκράτορας είχε τη δυνατότητα να ορίσει συναυτοκράτορα ή τον διάδοχό του. Έτσι, σταδιακά, ο ρόλος των εκλεκτόρων αποδυναμώθηκε καθώς η συμμετοχή τους δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο και είχε σχεδόν τυπικό χαρακτήρα 16. Στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, το κύρος της αυτοκρατορικής εξουσίας ήταν συνυφασμένο με το κύρος του δικαίου. Ακόμα και ο αυτοκράτορας, ο απόλυτος άρχοντας και νομοθέτης, υποτασσόταν στην υπεροχή του νόμου. Με αυτήν την υποταγή του στο νόμο, ο αυτοκράτορας έδινε το παράδειγμα τήρησης του δικαίου και της ευνομίας 17. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις και το δίκαιο αντικατόπτριζαν τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές της κάθε περιόδου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω ρυθμίσεων είναι η κωδικοποίηση και ο εκσυχρονισμός του ρωμαϊκού δικαίου, από τον Ιουστινιανό, το οποίο 13 Πέννα Β., «Η Πολιτειακή Θέση του Αυτοκράτορα», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 43-44. 14 Πέννα Β., «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 26. 15 Καραγιαννόπουλος Ι., Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 307-308. 16 Πέννα Β., «Η Πολιτειακή Θέση του Αυτοκράτορα», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 37. 17 Πέννα Β., «Η Ισχύς των Νόμων», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 53. 6
θεωρείται νομοθετικό επίτευγμα και διέπεται από πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και μέριμνας για τη βελτίωση της θέσης των αδυνάτων. Από την άλλη πλευρά, ο εικονομάχος Λέοντας ο Γ εξέλιξε το βυζαντινό δίκαιο ενώ με την «Εκλογή» νομοθέτησε «προς το φιλανθρωπότερον» βασικούς κανόνες του αστικού, οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου. Από πολλούς θεωρείται ο πρώτος ίσως χριστιανικός κώδικας νόμων, ωστόσο κατά τον 12 ο αιώνα, παρατηρούμε μια πτώση στη νομική επιστήμη, που είναι αποτέλεσμα των δύσκολων καταστάσεων που βίωνε η αυτοκρατορία. Παράλληλα, υπήρξαν μεμονωμένοι νόμοι με τη μορφή χρυσόβουλων λόγων, με τους οποίους ο αυτοκράτορας παραχωρούσε προνόμια ή ρύθμιζε εκκλησιαστικά θέματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της νομικής παρακμής της περιόδου ήταν το γεγονός ότι, η λύση των διαφορών στηριζόταν στο νομικό κείμενο που, ενδεχομένως, κρατούσαν ο δικαστής ή οι διάδικοι στα χέρια τους 18. Τα δικαστήρια είχαν αρμοδιότητα απονομής δικαιοσύνης ανάμεσα στο κράτος και τους ιδιώτες. Σε περίπτωση απουσίας τους αυτοκράτορα, δίκαζαν εξ ονόματός του και σύμφωνα με τους νόμους του. Σε αυτή την περίπτωση όμως, οι αποφάσεις τους μπορούσαν να προσβληθούν, σε αντίθεση με την απόφαση του αυτοκράτορα που ήταν αμετάκλητη 19. Η οργάνωση των δικαστηρίων ακολουθούσε την πολιτική θεώρηση της τρέχουσας εποχής. Το νόμισμα όπως και στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αποτέλεσε μέσο προπαγάνδας καθώς εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες των ανακτόρων. Ανάλογα με τις εκάστοτε απεικονίσεις στις όψεις του, η εξουσία περνούσε τα μηνύματά της στους υπηκόους της. Η κοπή νομίσματος με την μορφή του αυτοκράτορα ήταν αδιαμφισβήτητη πράξη κατοχύρωσης της εξουσίας 20. Ένας ακόμα βασικός θεσμός που συνετέλεσε στη διαμόρφωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ήταν το ζήτημα της παιδείας, η οποία ενισχύθηκε με την ίδρυση Πανεπιστημίων και Σχολών, όπου διδάσκονταν η Ελληνική γλώσσα, η φιλοσοφία, η ρητορική, το δίκαιο, από σημαντικούς λόγιους. Προκειμένου να διοικηθεί απρόσκοπτα το αχανές βυζαντινό κράτος, η κεντρική διοίκηση, διόριζε υπαλλήλους που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Η βυζαντινή υπαλληλία στήριζε την κρατική μηχανή μέσα από ένα αυστηρά συγκεντρωτικό σύστημα ιεραρχίας, ενώ παράλληλα, η μισθοδοσία της επιβάρυνε φορολογικά τους πολίτες. Σταδιακά από τον 11ο αιώνα και μετά, κάποιοι από τους κρατικούς λειτουργούς ανέλαβαν υψηλά αξιώματα 18 Ό.π. σελ. 54-59. 19 Καραγιαννόπουλος Ι., Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 75. 20 Πέννα Β., «Η Πολιτειακή Θέση του Αυτοκράτορα», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 48. 7
δημιουργώντας μια αριστοκρατική κάστα η οποία παρενέβαινε συχνά στη διοίκηση του κράτους 21. Η ιδεολογία, ο χαρακτήρας και η διάρθρωση της Βυζαντινής κοινωνίας διαμορφώθηκε από οικονομικές και πολιτικές αναγκαιότητες που έπαιξαν ρόλο στις μεταβολές της. Στη διαστρωμάτωση αυτής της κοινωνίας, την ανώτερη ή άρχουσα τάξη, αποτελούσε το επιτελείο του αυτοκράτορα. Σταδιακά όμως, υπήρξαν και άλλοι παράγοντες ένταξης, στην παραπάνω τάξη, όπως η πολιτική δύναμη, η καταγωγή, η είσοδος στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Η συχνή αντικατάσταση του ανώτερου στρώματος εμπόδιζε την συγκρότηση κλειστής αριστοκρατικής κοινότητας και επηρέαζε τον αυτοκρατορικό θρόνο. Εκτός από την πολιτική αριστοκρατία, εμφανίζεται και η στρατιωτική αριστοκρατία. Η στρατιωτική και η πολιτική αριστοκρατία είχαν πολλές αντιπαλότητες 22. Με την ανάπτυξη της οικονομίας, παρατηρούμε την αστικοποίηση της πόλης και την εμφάνιση μιας νέας τάξης, της αστικής, που αποτελείται από βιοτέχνες και εμπόρους. Τα κατώτερα στρώματα της κοινωνικής πυραμίδας αποτελούν οι δούλοι, οι εργάτες, οι ψαράδες και άλλες ασθενείς οικονομικά ομάδες 23. Παράλληλα, στην ύπαιθρο, οι αγρότες στήριζαν την οικονομία μέχρι το 12 ο αιώνα. Στη συνέχεια όμως, οι οικονομικές ρυθμίσεις της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, η συνεχής αύξηση της μεγάλης ιδιοκτησίας σε βάρος των μικρών, η εμφάνιση φεουδαρχικών χαρακτηριστικών, με την εμφάνιση των φέουδων, η φορολογία, η επέκταση των «προνοιάριων», οι εμφύλιοι πόλεμοι, επέφεραν στην αγροτική τάξη προβλήματα και προκάλεσαν εξεγέρσεις. Η αγροτική ύπαιθρος εγκαταλείφθηκε και υπήρξε συσπείρωση στο κέντρο της πόλης. Στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής, ενώ η Διπλωματία, από τη μια, σε επίπεδο εξωτερικών σχέσεων, ήταν ευέλικτη και αποτελεσματική, μια εξωτερική οικονομική πολιτική από την άλλη, επηρέασε μακροπρόθεσμα τη βυζαντινή οικονομία.ήταν οι τελωνειακές διευκολύνσεις, οι «διομολογήσεις», η παραχώρηση δηλαδή προνομίων και λιμανιών στους εμπόρους της Βενετίας, που, ενώ ανακούφιζαν προσωρινά την οικονομική κατάσταση, μακροπρόθεσμα συρρίκνωναν το εισόδημα του βυζαντινού κράτους, αποδυναμώνοντας τους βυζαντινούς εμπόρους. 21 Καραγιαννόπουλος Ι., Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 81-83. 22 Πέννα Β., «Ο Χαρακτήρας της Βυζαντινής Κοινωνίας», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 72, 75. 23 Πέννα Β., «Οι Κοινωνικές Τάξεις», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 87-88. 8
Επιπρόσθετα, καταλυτικό ρόλο στην αποδυνάμωση της αυτοκρατορικής βυζαντινής ισχύος αποτέλεσαν οι πόλεμοι, και οι διελεύσεις των Σταυροφόρων, με αποκορύφωμα τη Δ Σταυροφορία, που την έπληξε ανεπανόρθωτα 24. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Βυζαντινή αυτοκρατορία συγκρότησε μια διεθνή τάξη με βάση τις εσωτερικές της αξίες. Με τη μέθοδο του εκχριστιανισμού και του εξελληνισμού, από ρωμαϊκή πολιτεία μετασχηματίστηκε σε Ορθόδοξο ελληνοχριστιανικό κράτος με αφομοιωτική πολιτική και υπήρξε η μακροβιότερη πρωταγωνιστική δύναμη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η αυτοκρατορία με την πολιτική θεωρία της οικουμενικής μοναρχίας, τη νέα κρατική οργάνωση, τις νέες καλλιτεχνικές και πνευματικές δραστηριότητες εξελίχτηκε σε κέντρο πολιτισμού και επηρέασε βαθειά την Ιστορία. 24 Πέννα Β., «Ο Χαρακτήρας της Βυζαντινής Κοινωνίας», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 77. 9
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καραγιαννόπουλος Ι., Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992. Καραγιαννόπουλος Ι., Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001. Κουτράκου Ν., «Ο βυζαντινός αυτοκράτορας», στο: Βυζάντιο. Ιστορία και πολιτισμός. Ερευνητικά πορίσματα (επιμ. Τ. Λουγγής), τ. Α, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2014. Πέννα Β., «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Γάσπαρης Χ. Νικολούδης Ν. Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999. Πέννα Β., «Η βυζαντινή κοινωνία» στο Γάσπαρης Χ. Νικολούδης Ν. Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999. Πέννα Β., «Ο Χαρακτήρας της Βυζαντινής Κοινωνίας», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999. Πέννα Β., «Οι Κοινωνικές Τάξεις», στο: Γάσπαρης Χ., Νικολούδης Ν., Πέννα Β., Ελληνική Ιστορία, τ. Β : Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999. Wikipedia 10