Η Γλώσσα της ιασποράς και η ιασπορά της Γλώσσας. Ελένη Σκούρτου Πανεπιστήµιο Αιγαίου

Σκούρτου, Ε. (2005): Η Γλώσσα της ιασποράς και η ιασπορά της Γλώσσας, στο: Τσοκαλίδου, Ρ. & Παπαρούση, Μ. (επιµέλεια): Γλώσσα και Ταυτότητα στη ιασπορά, Αθήνα: Μεταίχµιο Η Γλώσσα της ιασποράς και η ιασπορά της Γλώσσας Ελένη Σκούρτου Πανεπιστήµιο Αιγαίου Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Ο τρόπος που αναπτύσσεται η γλώσσα σε συνθήκες διασποράς και η διασπορά των γλωσσών µέσα στις επικοινωνιακές πρακτικές των ανθρώπων, έχουν ως κοινή βάση το φαινόµενο της διγλωσσίας, ένα ορατό αποτέλεσµα της επαφής γλωσσών και πολιτισµών. Όταν π.χ., οι µετανάστες δίγλωσσοι οµιλητές επικοινωνούν µε τους οµιλητές της κυρίαρχης γλώσσας, η πρακτική αυτή επηρεάζει τους ίδιους, την πρώτη τους γλώσσα, αλλά και τους συνοµιλητές και τη γλώσσα τους. Η διγλωσσία γίνεται ο δίαυλος µέσα από τον οποίο οι οµιλητές και οι γλώσσες αλληλεπιδρούν. Συγκεκριµένα, στο γλωσσικό επίπεδο η επαφή γλωσσών επιτρέπει, µε τη µορφή δανείων και αντιδανείων, τον εµπλουτισµό µιας γλώσσας µε νέα στοιχεία. εν είναι υπερβολή αν ισχυρισθούµε, ότι η επαφή των γλωσσών, επιτρέποντας την µετακύλιση (Kress 2000) γλωσσικών στοιχείων από γλώσσα σε γλώσσα, λειτουργεί ενδυναµωτικά στη εξέλιξη της γλώσσας. Στο γνωστικό επίπεδο, η γλωσσική επαφή διευκολύνει τη µεταφορά εννοιολογικής γνώσης. Στο επίπεδο αυτής καθαυτής της επικοινωνιακής πρακτικής η γλωσσική επαφή παίρνει τη µορφή της εναλλαγής κωδίκων. Να σηµειώσουµε εδώ: (α) η µεταφορά στοιχείων από µια γλώσσα σε άλλη δεν γίνεται συµµετρικά ή ισόποσα, και (β) µόνο οι ζωντανές γλώσσες µπορούν και δανείζονται στοιχεία. Αρχίζοντας από το τέλος, παρατηρούµε ότι οι κλασικές γλώσσες Ελληνικά και Λατινικά, που συνεχίζουν να λειτουργούν για πολλές γλώσσες ως δεξαµενές για λεξικά δάνεια, οι ίδιες δεν µπορούν να δανειστούν στοιχεία από τις ζωντανές γλώσσες, διότι τους λείπει το βασικό συστατικό ζωντάνιας, η επικοινωνία. 1 εν είναι τυχαίο, το ότι η Αγγλική, που θεωρείται διεθνής γλώσσα, χαρακτηρίζεται από µεγάλη αφοµοιωτική ικανότητα στοιχείων (δανείων) από άλλες γλώσσες (Cenoz & Jessner 2000). Για την περίπτωσή µας, βασικό στοιχείο αναφοράς αποτελεί η µορφή που παίρνει η µεταφορά στοιχείων από γλώσσα σε γλώσσα σε σχέση µα την έννοια της διασποράς. Το παράδειγµά µας είναι η Ελληνική στη διασπορά, στην επαφή της µε άλλες γλώσσες. ιγλωσσία και Επικοινωνιακές Πρακτικές Στο κλασικό του έργο Languages in Contact ο Weinreich (1953) ορίζει ως διγλωσσία την εναλλακτική χρήση δύο ή περισσοτέρων γλωσσών. Από τότε, έχουν καταγραφεί πολλοί ορισµοί του ίδιου φαινοµένου, ανάλογα µε την οπτική γωνία του ερευνητή και το κριτήριο (π.χ. γλωσσική ικανότητα) που θεωρείται ως βασικό και 1 Θα µπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, παραφράζοντας τον τίτλο, ποιες µορφές παίρνει η διασπορά για νεκρές γλώσσες και ποιος ο ρόλος σε µια πιθανή διαδικασία αναβίωσης µιας γλώσσας (Fishman 1991). 1

απαραίτητο. Ο ορισµός του Weinreich αναδεικνύει ως κεντρικό στοιχείο τη χρήση και µάλιστα την εναλλακτική χρήση των γλωσσών. Οι γλώσσες µόνο παραδειγµατικά περιορίζονται σε δύο, αφού µπορεί να είναι περισσότερες και µόνο παραδειγµατικά παρουσιάζονται ως να αποτελούν ξεκάθαρα οροθετηµένα σύνολα ( ραγώνα κ. ά. 2001). Στην επικοινωνιακή πρακτική, οι γλώσσες του δίγλωσσου υποκειµένου επικαλύπτουν η µια την άλλη, τουλάχιστον εν µέρει. Έτσι, σε σχέση µε την εναλλαγή που αναφέρουµε πιο πάνω, παρουσιάζεται το εξής φαινοµενικά οξύµωρο: η έξωθεν πίεση για σωστή χρήση της γλώσσας σε πολυγλωσσικό περιβάλλον να υλοποιείται ως µια απαίτηση για όσο το δυνατόν πιο τακτοποιηµένη εναλλαγή γλωσσών, ενώ αυτή καθαυτή η επικοινωνιακή πρακτική των δίγλωσσων υποκειµένων να χαρακτηρίζεται από τη συνδυαστική χρήση των γλωσσών και την άναρχη εναλλαγή κωδίκων µέσα στην ίδια επικοινωνιακή περίσταση. Πιο συγκεκριµένα: µιλώντας οι άνθρωποι τις διαφορετικές γλώσσες τους για να ανταποκριθούν σε συγκεκριµένες απαιτήσεις που θέτουν προς τους χρήστες οι διάφοροι κοινωνικά οροθετηµένοι χώροι χρήσης γλώσσας, όχι µόνο εναλλάσσουν ανάµεσα στις γλώσσες αλλά και τις χρησιµοποιούν συνδυαστικά, δηµιουργώντας συχνά υβριδικές γλωσσικές κατασκευές. Η σχέση ανάµεσα στις γλώσσες των δίγλωσσων υποκειµένων Περισσότερο από ότι σε ζεύγη γλωσσών, πρέπει ν αναφερόµαστε σε πλέγµατα γλωσσών (Σκούρτου υπό έκδοση), ακόµα και στην περίπτωση, όπου δύο είναι οι φανερές, αναγνωρίσιµες γλώσσες που έρχονται σ επαφή µέσω των δίγλωσσων υποκειµένων που τις χρησιµοποιούν. Έτσι, στο γλωσσικό ρεπερτόριο των δίγλωσσων οµιλητών, η Ελληνική, στην πρότυπη της µορφή, είναι συνυφασµένη µε άλλες γλώσσες αλλά και µε διαφορετικές µορφές, ιδιώµατα, διαλέκτους, επίπεδα ύφους κλπ. του ίδιου της του εαυτού ( ραγώνα κ. ά. 2001). Παρεµβολές, δάνεια και αντιδάνεια, εναλλαγή κωδίκων, εναλλαγή γλωσσών, µας επιτρέπουν να περιγράψουµε πλευρές αυτού του γλωσσικού πλέγµατος, ακινητοποιώντας κατά κάποιον τρόπο, στο χώρο και στο χρόνο τη δυναµική πορεία της γλωσσικής επαφής. «Όπου υπάρχει διγλωσσία υπάρχουν τόσο παρεµβολή και δανεισµός όσο και εναλλαγή κωδίκων» γράφει η Σελλά-Μάζη, για να ξεκαθαρίσει ότι τα γλωσσικά αυτά φαινόµενα, που ξενίζουν τους µονόγλωσσους, αποτελούν «πολύτιµη πηγή εκφραστικού πλούτου και επικοινωνιακής πληρότητας» (Σελλά-Μάζη 2001:53). Να συµπληρώσουµε εδώ, ότι η συνδυαστική χρήση των γλωσσών συντελείται και σε περισσότερο βαθύτερα επίπεδα, όπως είναι το εννοιολογικό υπόβαθρο. Η υπόθεση της αλληλεξάρτησης των γλωσσών (language interdependence hypothesis) φωτίζει ακριβώς αυτή τη βαθύτερη σχέση (Cummins 2003 2 ). εν αναφέρεται σε συγγένεια γλωσσών στο επίπεδο της γλωσσικής δοµής αλλά σε γνωστικά σχήµατα που δοµούνται µέσω µιας γλώσσας και ζητούν να εκφραστούν µε σαφήνεια µέσω αυτής ή µιας άλλης γλώσσας, ως ταυτόσηµες, ανάλογες ή και αντίθετες έννοιες. Η έννοια της παρεµβολής στην οποία αναφέρεται πιο πάνω η Σελλά-Μάζη (2001) ίσως είναι αυτή που ξενίζει περισσότερο τους µονόγλωσσους οµιλητές, γιατί φαντάζει σαν γλωσσική ενόχληση µιας γλώσσας απέναντι σε µια άλλη γλώσσα. Για να αποφύγουµε τις αρνητικές συνδηλώσεις, αναφερόµαστε εδώ σε µεταφορά στοιχείων από µια γλώσσα σε άλλη. Αυτή η µεταφορά στοιχείων δεν είναι ταυτόσηµη µε το δανεισµό. Ενώ ο δανεισµός γίνεται σε βάθος χρόνου και αφορά πρωταρχικά το σώµα της γλώσσας, η µεταφορά στοιχείων γίνεται συγχρονικά, στο µικρο-επίπεδο της επικοινωνιακής πρακτικής και αφορά καταρχήν τους οµιλητές. Είναι οι οµιλητές που παίρνουν την πρωτοβουλία για την άµεση µεταφορά 2

γλωσσικών και γνωστικών στοιχείων, όταν για να αποδώσουν ένα νόηµα στη γλώσσα που γνωρίζουν λιγότερο και προσπαθούν να µάθουν (τη γλώσσα-στόχο), χρησιµοποιούν ένα στοιχείο από τη γλώσσα που γνωρίζουν καλύτερα. Από αυτή την άποψη, θεωρούµε ότι συγχρονικά, η µεταφορά στοιχείων γίνεται καταρχήν από την πρώτη γλώσσα προς τη γλώσσα-στόχο, ενώ ο δανεισµός στοιχείων γίνεται διαχρονικά, καταρχήν από µια κυρίαρχη γλώσσα προς µια ασθενέστερη κοινωνικά γλώσσα. Πρέπει να τονίσουµε ότι η έννοια της κυρίαρχης γλώσσας δεν αναφέρεται εδώ στο επίπεδο της γλωσσοµάθειας, αλλά στην κοινωνική κυριαρχία της γλώσσας. Έτσι, ενώ ο δίγλωσσος οµιλητής µπορεί να έχει ως ισχυρή γλώσσα (ως γλώσσα που γνωρίζει καλύτερα) µια οποιαδήποτε Γ 1, όµως, η ίδια αυτή γλώσσα να είναι κοινωνικά ασθενής. Να τονίσουµε επίσης ότι οι κατευθύνσεις, στις οποίες αναφερόµαστε εδώ, δεν αποτελούν µονόδροµο, ιδιαίτερα στη περίπτωση του δανεισµού. Η κυρίαρχη γλώσσα, σιγά-σιγά γίνεται κι αυτή δεκτική διαφόρων δανεισµών από τις ασθενέστερες κοινωνικά γλώσσες µε τις οποίες µέσω των δίγλωσσων υποκειµένων έρχεται σε επαφή (Gogolin 1999, 2002). Αυτό γίνεται, επειδή οι οµάδες των µεταναστών (φυσικά, όχι συµµετρικά), µε την πάροδο των χρόνων γίνονται πιο φανερές στις κοινωνίες των χωρών υποδοχής. Π.χ., κάποιες συνήθειες, αρχικά ξένες, ενσωµατώνονται στις συνήθειες της κυρίαρχης οµάδας, κάποια προϊόντα από τις χώρες προέλευσης έχουν ζήτηση στην αγορά της κυρίαρχης κοινωνίας κ.ο.κ. (βλ. π.χ. Winters-Ohle 2003 για την παρουσία στης ελληνικής γλώσσας στη γερµανική κοινωνία). Να προσθέσουµε εδώ τη γλωσσική / λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή καλλιτεχνών και διανοούµενων µεταναστευτικής ή µειονοτικής προέλευσης και τη γλώσσα των νέων ίδιας καταγωγής. Και για τις δύο αυτές κατηγορίες δίγλωσσων υποκειµένων, που µε τη γλωσσική δραστηριότητά τους επηρεάζουν τις γλώσσες που χρησιµοποιούν, υπάρχει ήδη ερευνητικό υλικό (βλ. π.χ. Τσοκαλίδου 2000, Gogolin 1999). Γλώσσα της ιασποράς, ιγλωσσία και Εναλλαγή Κωδίκων Οι δίγλωσσοι εναλλάσσουν ανάµεσα στις γλώσσες τους, όταν αλλάζουν χώρο χρήσης τα γλώσσας (domain), υπακούοντας σε εξωτερικές επιταγές ορθότητας στη χρήση της γλώσσας, ανάλογα µε το πού βρίσκονται, µε ποιον και για ποιο θέµα επικοινωνούν και τι κάνουν (Fishman 1972). Οι ίδιοι εναλλάσσουν ανάµεσα στις γλώσσες τους, ευρισκόµενοι στον ίδιο χώρο και εµπλεκόµενοι στην ίδια επικοινωνιακή περίσταση, υπακούοντας σε µια εσωτερική επιταγή, να δηλώσουν ποιοι είναι και πού ανήκουν. Η δυναµική της εναλλαγής κωδίκων στηρίζεται ακριβώς σ αυτό το δηλωτικό στοιχείο ταυτότητας (Γκόβαρης 1999, Τσοκαλίδου 2003). Η Τσοκαλίδου (2000:35) θεωρεί την εναλλαγή κωδίκων ως µια «δυναµική και πολυδιάστατη δίγλωσση πρακτική» και χρησιµοποιώντας πειστικά παραδείγµατα από την ελληνική διασπορά, ξεδιπλώνει το φάσµα των επικοινωνιακών δυνατοτήτων που προσφέρονται µέσω αυτής. Ένα µείζον στοιχείο σ αυτό το φάσµα των επικοινωνιακών δραστηριοτήτων είναι η σχέση µεταξύ εναλλαγής κωδίκων και γλωσσικής νόρµας. Η επαφή γλωσσών, µέσω της διγλωσσικής πρακτικής των ανθρώπων, σχετικοποιεί τη νόρµα: αυτό που για τον µονόγλωσσο χρήστη της γλώσσας φαντάζει αποκρυσταλλωµένο στο χρόνο (ατράνταχτη απόδειξη αποτελούν εδώ τα λεξικά), για το δίγλωσσο γίνεται αντικείµενο διαπραγµάτευσης και συνεχούς επαναπροσδιορισµού. Αν η εναλλαγή γλωσσών αντιπροσωπεύει την υποχρέωση των δίγλωσσων υποκειµένων να επικοινωνούν µε κοινωνικά ορθό τρόπο, µιλώντας και γράφοντας σύµφωνα µε τη νόρµα, η εναλλαγή κωδίκων αντιπροσωπεύει την αµφισβήτηση µέχρι 3

και την ανατροπή αυτής της νόρµας. Μέσω της εναλλαγής κωδίκων, ο δίγλωσσος οµιλητής ουσιαστικά διακηρύσσει ότι δεν υποχρεούται να ταυτίζεται ξεχωριστά µε την κάθε του γλώσσα. ιακηρύσσει ότι υπάρχουν πράγµατα που τα θεωρεί σηµαντικά και που για να εκφραστούν δεν αρκεί η κάθε γλώσσα ξεχωριστά, αλλά απαιτείται ο δηµιουργικός συνδυασµός τους. Από αυτή την άποψη, η εναλλαγή κωδίκων δεν αντιπροσωπεύει ένα µεταβατικό στάδιο στην εκµάθηση της γλώσσας στόχου. Αυτό το τελευταίο σηµείο διαφοροποιεί την εναλλαγή κωδίκων από την πρακτική της µεταφοράς στοιχείων από την πρώτη γλώσσα στη γλώσσα-στόχο αλλά και από αντιλήψεις που ταυτίζουν την εναλλαγή κωδίκων µε γλωσσική αδυναµία (Τσοκαλίδου 2000). Ο δίγλωσσος οµιλητής που µαθαίνει τη γλώσσα-στόχο καλύπτει τα κενά του σ αυτή µε ήδη γνωστά στοιχεία από την πρώτη του γλώσσα. Αυτό το κάνει προσωρινά και στο βαθµό που κατακτά τη δεύτερη γλώσσα το έχει λιγότερο ανάγκη. Η µεταφορά στοιχείων εξυπηρετεί συγκεκριµένες ανάγκες µάθησης της γλώσσας και µειώνεται σταδιακά µε τάση να καταργηθεί. Αντίθετα, η εναλλαγή κωδίκων µέσα στην ίδια επικοινωνιακή πράξη, σύµφωνα µε τα όσα αναφέρουµε πιο πάνω, δεν αφορά την εκµάθηση γλώσσας ούτε πραγµατοποιείται για να ξεπεραστεί αργότερα. Επειδή δηλώνει µια συγκεκριµένη γλωσσική / πολιτισµική ταυτότητα, η εναλλαγή κωδίκων ξεπερνιέται ή µετατοπίζεται σε σχέση µε τη διαπραγµάτευση των ταυτοτήτων των οµιλητών. Οι δίγλωσσοι µειώνουν την εναλλαγή κωδίκων, όταν ο σχετικός γλωσσικός συνδυασµός παύει να είναι δηλωτικός της ταυτότητάς τους. Υπάρχει ένα σηµείο σύγκλισης µεταξύ εναλλαγής γλωσσών και εναλλαγής κωδίκων: όταν τα δίγλωσσα υποκείµενα, µετακινούµενα από χώρο σε χώρο χρήσης της γλώσσας και από µία επικοινωνιακή περίσταση σε µία άλλη, µειώνουν ή παύουν να εναλλάσσουν ανάµεσα στις γλώσσες τους, αυτό υποδηλώνει ότι η γλώσσα που επικρατεί, καλύπτει όλο και περισσότερες επικοινωνιακές ανάγκες, κατά συνέπεια η άλλη περιττεύει. Όταν τα δίγλωσσα υποκείµενα ευρισκόµενα στην ίδια επικοινωνιακή περίσταση, δεν εναλλάσσουν ανάµεσα στους κώδικες, αυτό υποδηλώνει ότι η χρήση ενός και µόνο κώδικα αρκεί ως δηλωτικό στοιχείο ταυτότητας. Και στις δύο περιπτώσεις έχουµε να κάνουµε µε συρρίκνωση της διγλωσσίας, µετατόπιση γλωσσών και µετάβαση υποκειµένων από τη γλωσσική ετερότητα στη γλωσσική προσαρµογή. Θεωρούµε πολύ σηµαντική την επισήµανση της Τσοκαλίδου (2000) ότι η εναλλαγή κωδίκων ίσως τελικά να βοηθά στη διατήρηση των ασθενέστερων γλωσσών. Οι ασθενέστερες κοινωνικά γλώσσες 2, αυτές των µειονοτήτων και των µεταναστευτικών οµάδων, έχουν περιορισµένο αριθµό χώρων που απαιτούν τη χρήση τους και ανάλογα περιορισµένες πιθανότητες αυτόνοµης διατήρησής τους. Στα πλαίσια της εναλλαγής κωδίκων, το δίγλωσσο υποκείµενο δεν αναγκάζεται να πληρώσει το τίµηµα της απώθησης της πρώτης του γλώσσας και του ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει για την ταυτότητά του. Με αυτό τον τρόπο συνδυάζεται και συναρτάται η πρώτη γλώσσα που είναι η ασθενέστερη µε την κυρίαρχη γλώσσα. Γλώσσα και διγλωσσία στη διασπορά Η θεώρηση της διγλωσσίας σε σχέση µε χώρους χρήσης της γλώσσας που επιβάλλουν στους χρήστες κανόνες ορθής γλωσσικής συµπεριφοράς, µπορεί να εκληφθεί και ως η βάση για την ανάπτυξη σεναρίων σχετικά µε την εξέλιξη της γλώσσας στη διασπορά και τη µοιραία κατάληξη σε µια γλωσσική µετατόπιση, λόγω της ισχυρής πίεσης που δέχεται η ασθενής γλώσσα από την πανίσχυρη γλώσσα 2 Για το ζεύγος των εννοιών ισχυρή / ασθενής γλώσσα βλ. Χριστίδης (1999) 4

του περιβάλλοντος. Από αυτή την άποψη, η διγλωσσία εκλαµβάνεται ως το ενδιάµεσο στάδιο προς τη γλωσσική µετατόπιση (language shift) στο διάστηµα τριών ή το πολύ τεσσάρων γενεών. Συγκεκριµένα, η πρώτη γενιά µεταναστών φέρεται να είναι µονόγλωσση στη γλώσσα της χώρας προέλευσης, η δεύτερη δίγλωσση και η τρίτη γενεά µονόγλωσση στη γλώσσα της χώρας διαµονής. Παραδόξως, η µη επαλήθευση αυτού του σεναρίου έρχεται από την κατ εξοχή χώρα υποδοχής µεταναστών, τις ΗΠΑ, µε ιδιαίτερα ισχυρή αφοµοιωτική δύναµη, λόγω της πολιτισµικής χοάνης και του αµερικανικού ονείρου (Cummins 2003 2, Ferguson & Heath 1998). Στις ΗΠΑ συνυπάρχουν οι γλωσσικά αφοµοιωµένοι µετανάστες µε τις γλωσσικά διαφοροποιηµένες οµάδες. Εδώ τίθενται δύο ζητήµατα: ένα ζήτηµα που αφορά τους λόγους για τους οποίους µια προφανής γλωσσική µετατόπιση, τελικά, δεν λαµβάνει χώρα (τουλάχιστον, όχι στην αναµενόµενη έκταση) και ένα ζήτηµα γλωσσικού σχεδιασµού, που αφορά τη γλώσσα στη διασπορά. Αν θεωρήσουµε, όπως αναφέρεται πιο πάνω, ότι, (α) η ύπαρξη, ανάπτυξη ή συρρίκνωση της διγλωσσίας συναρτάται µε την ύπαρξη χώρων που απαιτούν τη χρήση διαφορετικών γλωσσών, και επιπλέον ότι, (β) η ικανότητα χρήσης της γλώσσας µπορεί να διακριθεί (για λόγους που σχετίζονται µε τη διδασκαλία της) σε επικοινωνιακή δεξιότητα, ικανότητα στην ακαδηµαϊκή γλώσσα και διακριτές γλωσσικές δεξιότητες που διδάσκονται στο σχολείο, τότε σε συνθήκες µετανάστευσης / διασποράς, το µέλλον της γλώσσας µπορεί να διαγραφεί ή να σχεδιασθεί σε σχέση µε τους χώρους χρήσης της γλώσσας και µε το είδος της ικανότητας στη χρήση της που ο κάθε χώρος απαιτεί από τους χρήστες. Ας πάρουµε ως παράδειγµα την Ελληνική στη διασπορά: οι επικοινωνιακές δεξιότητες στην ελληνική γλώσσα αναπτύσσονται, όταν υπάρχει µια δυναµική κοινότητα και µια οικογένεια που στα πλαίσια δραστηριοτήτων απαιτούν από τα µέλη τους τη χρήση της Ελληνικής. Πολλές φορές όµως αυτό δεν γίνεται και η γλώσσα συρρικνώνεται σε αναλογία µε τη συρρίκνωση των χώρων που απαιτούν τη χρήση της. Το σχολείο, ένας µείζων χώρος χρήσης γλώσσας, συχνά ανταγωνιστικός µε το χώρο της οικογένειας, συνήθως επιταχύνει τη γλωσσική συρρίκνωση. Η εξήγηση για τη δύναµη του σχολείου να επηρεάζει το µέλλον της γλώσσας δεν συνίσταται, κατά τη γνώµη µας, απλά και µόνο στο γεγονός ότι το σχολείο διδάσκει και απαιτεί τη χρήση µιας γλώσσας, αποκλείοντας άλλες, αλλά στο γεγονός ότι το σχολείο διδάσκει και απαιτεί τη χρήση µιας συγκεκριµένης µορφής της γλώσσας έναντι άλλων µορφών. Ένα βασικό ζήτηµα για το µέλλον µιας γλώσσας στις δυτικές κοινωνίες (πολυ) γραµµατισµού και σε συνθήκες µετανάστευσης, είναι η διάσταση ανάµεσα σε µια γλώσσα που µιλιέται και διδάσκεται τόσο στην προφορική όσο και στη γραπτή µορφή της και σε µια γλώσσα που µόνο µιλιέται αλλά δεν διδάσκεται. Η οικογένεια είναι ο κατ εξοχήν χώρος χρήσης της γλώσσας, όπου οι άνθρωποι, στα πλαίσια συλλογικών δραστηριοτήτων, αναπτύσσουν την επικοινωνιακή δεξιότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Με άλλα λόγια, στην οικογένεια η γλώσσα κατ αρχήν βιώνεται, συναρτάται δηλαδή µε την καθηµερινή επικοινωνία, ενώ στο σχολείο η γλώσσα διδάσκεται, συναρτάται δηλαδή µε ακαδηµαϊκούς στόχους. Μπορεί όµως ένα σχολείο, να υποκαταστήσει την οικογένεια και να διδάξει επικοινωνιακή δεξιότητα; Με µια πρώτη µατιά, φαίνεται πως, όχι, δεν µπορούµε µέσα στο σχολείο να δηµιουργήσουµε χώρους χρήσης της γλώσσας, που υπάρχουν µόνο έξω από αυτό. Οι µοναδικοί χώροι χρήσης που µπορεί να αναπτύξει το σχολείο είναι τα µαθήµατα και οι άλλες οργανωµένες δραστηριότητες. Έτσι, αν η οικογένεια και άλλοι µεταναστευτικοί θεσµοί δεν προσφέρονται για την ανάπτυξη των επικοινωνιακών δεξιοτήτων και το σχολείο δεν διδάσκει την µεταναστευτική γλώσσα στη γραπτή της µορφή, τότε ποια περιθώρια αποµένουν για την ανάπτυξη µιας σταθερής διγλωσσίας; 5

Ίσως να πρέπει να αναζητήσουµε την απάντηση στο πιο πάνω ερώτηµα στις δυνατότητες που προσφέρονται στο ηλεκτρονικό περιβάλλον για τη συνδυαστική (εκ)µάθηση της επικοινωνιακής και της ακαδηµαϊκής γλώσσας. Κειµενικά είδη σε ηλεκτρονικό περιβάλλον Ας σταθούµε λίγο στο διαχωρισµό τον οποίο αναφέρουµε πιο πάνω, ανάµεσα στη γλώσσα που µόνο µιλιέται και δεν διδάσκεται και στη γλώσσα που µιλιέται, γράφεται και διδάσκεται. Ο κάθετος διαχωρισµός παραπέµπει σε µια διάκριση ανάµεσα στον προφορικό και στο γραπτό λόγο που, σ αυτή την µορφή, δεν έχει πλέον ουσιαστικό αντίκρισµα. Αλλά ακόµα και αν ισχύει ο διαχωρισµός µεταξύ προφορικότητας και γραπτού λόγου σε ένα επίπεδο γενικότερου προσανατολισµού ή σε ξεκάθαρα οροθετηµένους χώρους χρήσης της γλώσσας, αναιρείται σε ένα νέο, δυναµικά εξαπλούµενο χώρο χρήσης, αυτόν του ηλεκτρονικού περιβάλλοντος. Η γλωσσική επαφή και η διγλωσσία / πολυγλωσσία σε περιβάλλον των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών, ανατρέπουν τη σχέση προφορικότητας και γραπτού λόγου. Είναι εδώ που συχνά συνυπάρχουν στην ίδια επιφάνεια εργασίας (δεν εναλλάσσονται απλά), οι διάφορες γλώσσες σε διαφορετικές µορφές και τα κειµενικά είδη, δηµιουργώντας ένα πλέγµα επάλληλων γλωσσών, µια υβριδική γλώσσα. εν είναι τυχαίο ότι η έννοια του γραµµατισµού ή αλφαβητισµού στα πλαίσια ενός ηλεκτρονικού περιβάλλοντος δεν αποδίδεται πλέον στον ενικό, αλλά στον πληθυντικό αριθµό (multiliteracies / πολυγραµµατισµοί), αναδεικνύοντας τόσο τους διαφορετικούς διαύλους µέσα από τους οποίους αναδύεται ο γραπτός λόγος όσο και τις διαφορετικές γλώσσες (Cope & Kalantzis 2000). Από αυτή την άποψη, ένα σχολείο ή ένας µορφωτικός οργανισµός στη διασπορά, που οργανώνει τη διδασκαλία δεύτερης γλώσσας µε τη βοήθεια τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας, αργά ή γρήγορα, θα βρεθεί µπροστά σε διλήµµατα που αφορούν το κειµενικό είδος γλώσσας που επιλέγεται να διδαχθεί. Τόσο ο Cummins (Cummins & Sayers 1995) όσο και ο Warschauer (2004) έχουν εκτεταµένα αναφερθεί στη χρησιµότητα της τεχνολογίας για µια αποτελεσµατική διδασκαλία της ακαδηµαϊκής γλώσσας και την καταπολέµηση ενός πολιτισµικά προσδιορισµένου αλφαβητισµού. Μάλιστα, ο Cummins (2000) στα πρόσφατα κείµενά του, επεξεργάζεται ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της ακαδηµαϊκής εµπειρογνωµοσύνης (academic expertise) στο πλαίσιο προγραµµάτων που υποστηρίζονται από την τεχνολογία της πληροφορίας και στης επικοινωνίας. Η Αγγλική και οι µικρές γλώσσες στο ηλεκτρονικό περιβάλλον Σε σχέση µε το αντιθετικό ζεύγος ισχυρή / ασθενής γλώσσα, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα της αγγλικής γλώσσας στα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα και ιδιαίτερα στο διαδίκτυο. Η πρώτη εντύπωση λειτουργεί σχεδόν αποστοµωτικά και αυταπόδεικτα: µια ισχυρή γλώσσα µε παγκόσµια εµβέλεια, µια lingua franca για πολλές επικοινωνιακές περιστάσεις ενισχύεται ακόµα περισσότερο µέσα από τη διάχυσή της στο διαδίκτυο. Αν συνυπολογίσουµε εδώ ότι τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα καταργούν το απαγορευτικό φράγµα της απόστασης / αποµόνωσης, αλλά παρουσιάζονται συγχρόνως ως ισχυροί χώροι χρήσης της Αγγλικής, τότε το ζήτηµα της γλώσσας στη διασπορά τίθεται εκ νέου ως εξής: Αν οι µικρές γλώσσες στη διασπορά βρίσκονται υπό συνεχή πίεση να εκχωρήσουν παραδοσιακούς χώρους χρήσης τους στην κυρίαρχη γλώσσα, ιδιαίτερα αν αυτή είναι η αγγλική γλώσσα, ποιες πιθανότητες υπάρχουν για ένα πιθανό γλωσσικό σχεδιασµό υπέρ της ασθενέστερης γλώσσας, κατά πόσον δηλαδή, το ηλεκτρονικό περιβάλλον προσφέρεται ως χώρος χρήσης µιας µικρής γλώσσας στη διασπορά και τι είδους µορφή γλώσσας µπορεί να 6

αναπτυχθεί και να διδαχθεί στα πλαίσια αυτού του χώρου; Τα ερωτήµατα αυτά χρειάζονται πειστικές απαντήσεις, γιατί το διαδίκτυο προσδίδει στη γλώσσα (µε τρόπο ωµό) το στίγµα της αναγκαιότητας: µαθαίνω γλώσσα επειδή µπορώ να τη χρησιµοποιήσω, δεν µαθαίνω τη γλώσσα που δεν µπορώ να χρησιµοποιήσω ( έδε κ.ά. 1999). Αν ισχύει λοιπόν η ισχυρή παρουσία της Αγγλικής στο διαδίκτυο, αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, γιατί προδικάζει την ανάπτυξη των άλλων γλωσσών σε σχέση µε αυτή την ίδια (Warschauer 2002, Warschauer et al 2002). ηλαδή, µαθαίνω µια άλλη γλώσσα µέσω διαδικτύου, σηµαίνει ότι γνωρίζω ή µαθαίνω την Αγγλική, τουλάχιστον σε επίπεδο που να µου επιτρέπει πλοήγηση, χρήση µηχανών αναζήτησης, πρόσβαση σε βάσεις δεδοµένων. Με άλλα λόγια, η διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας µέσω διαδικτύου πρέπει να ειδωθεί σε µια προοπτική διγλωσσίας, ως διγλωσσική σχέση της Ελληνικής µε την Αγγλική, αλλά και ως διγλωσσική σχέση µε τη γλώσσα της χώρας υποδοχής και παραµονής (Σκούρτου 2003). Αυτή είναι η µια πλευρά του νοµίσµατος. Ας δούµε όµως ποιες προοπτικές διαγράφονται για την Αγγλική και τις άλλες γλώσσες στο διαδίκτυο, από δω και πέρα: Ο Warschauer, λίγο πριν εκπνεύσει ο 20 ος αιώνας, µας δίνει στοιχεία για την ευρεία εξάπλωση της Αγγλικής σε διάφορους τοµείς της γνώσης, της οικονοµίας και της κοινωνίας (Warschauer 1997, 1998). Όµως το 2000, o ίδιος ερευνητής επανέρχεται µε την επισήµανση ότι διαφαίνεται µια διαφοροποίηση στο ισχύον µοντέλο της παντοδυναµίας της Αγγλικής στο διαδίκτυο. Καταρχήν, επισηµάνει ότι το διαδίκτυο παράγει τις ίδιες του τις αντιφάσεις, γιατί ενώ επιτρέπει στην Αγγλική να κυριαρχήσει ως διεθνής lingua franca, ταυτόχρονα, επιτρέπει στις όποιες άλλες γλώσσες, όσο µικρές και αν είναι, να υπάρξουν σε χώρους που προφανώς ξεπερνούν την τοπική τους εµβέλεια. Έτσι, η κυριαρχία της Αγγλικής ως γλώσσα επικοινωνίας στο διαδίκτυο υποχωρεί προς όφελος µιας «πολυγλωσσικής επικοινωνίας». Αναµένεται ότι σύντοµα, οι ιστοσελίδες που είναι διατυπωµένες στην Αγγλική γλώσσα θα µειωθούν, ώστε να καλύπτουν λιγότερο από το µισό του συνολικού αριθµού ιστοσελίδων, γύρω στο 41%. Παραµένει όµως αµείωτη η ισχύς της Αγγλικής στην επικοινωνία για διεθνείς εµπορικές χρήσεις (Warschauer 2000). Αυτή η πρόβλεψη δεν είναι αυθαίρετη. Βασίζεται στο γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες, οικονοµικά πιο προσιτές και επιχειρησιακά ολοένα πιο εύχρηστες, εξαπλώνονται σε περισσότερες χώρες και σε περισσότερους ανθρώπους. Είναι οι άνθρωποι που από απλοί χρήστες των προσφερόµενων στο διαδίκτυο προϊόντων, γίνονται οι ίδιοι δηµιουργοί, προσθέτοντας σ αυτό τις δικές τους ιστοσελίδες. Το ίδιο κάνουν και διάφοροι οργανισµοί από τις αντίστοιχες χώρες. Ένα βασικό στοιχείο της τεχνολογίας, που ευνοεί ιδιαίτερα την εξέλιξη αυτή, είναι η ανάπτυξη γραµµατοσειρών σε διάφορες γλώσσες που είναι συµβατές µε την ταυτόχρονη ή παράλληλη χρήση λατινικών γραµµατοσειρών. Ένα δεύτερο βασικό στοιχείο είναι η δυνατότητα επικοινωνίας σε πραγµατικό χρόνο µέσω των κύκλων οµιλητών (on line chat) ή της τηλεδιάσκεψης, που περισσότερο και από το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο (email) καταργούν τις απαγορευτικές γεωγραφικές αποστάσεις και δίνει τη δυνατότητα άµεσης επικοινωνίας µε φυσικούς οµιλητές της ίδιας ηλικίας ή ενδιαφερόντων (on line chat) και διδασκαλίας σε αποµακρυσµένους µαθητές (τηλεδιάσκεψη). Η Χολέβα (2003) παρουσιάζει ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγµα διδασκαλίας της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας µέσω τηλεδιάσκεψης, σε µαθητές ελληνικής καταγωγής σε µια αποµακρυσµένη κοινότητα οµογενών στην ενδοχώρα της Αυστραλίας. Στο παράδειγµα αυτό περιγράφεται η προσπάθεια σύνδεσης του αποµακρυσµένου 7

µαθητή µε το δυσεύρετο δάσκαλο. Εδώ δεν αίρεται απλά ένα απαγορευτικό εµπόδιο, αυτό της απόστασης και της µη διάθεσης εκπαιδευτικών, αλλά παρουσιάζεται ένα νέο φάσµα δυνατοτήτων ανάπτυξης της γλώσσας σε ιδιαίτερα δυσµενείς συνθήκες διασποράς. Η αντιστροφή της γλωσσικής µετατόπισης στη διασπορά Στο διαδίκτυο διαφαίνεται µια προοπτική επιβίωσης, διατήρησης ίσως και ανάπτυξης γλωσσών που λίγο πριν µπορεί να φάνταζαν καταδικασµένες. Αυτό µας φέρνει στην έννοια της αναβίωσης / αναζωογόνησης των γλωσσών ή της ανατρεψιµότητας της γλωσσικής µετατόπισης, όπως την έχει αναπτύξει ο Fishman (1991). Ο Fishman είχε προτείνει µια κλίµακα µε σχηµατοποιηµένα στάδια στη φθίνουσα πορεία µιας γλώσσας και είχε επισηµάνει τα σηµεία εκείνα στην κλίµακα, τα οποία θα επέτρεπαν µια αντιστροφή της γλωσσικής µετατόπισης. Σύµφωνα µε τη Hornberger, η γλωσσική αναζωογόνηση δεν σηµαίνει να πάει ο οµιλητής πίσω σε µια γλώσσα που φθίνει. Σηµαίνει να φέρει ο οµιλητής, τη γλώσσα µπροστά. Κι αυτό γίνεται, µόνο αν η γλώσσα έχει σηµασία για το µέλλον των οµιλητών και όχι αν έχει απλώς σηµασία για το παρελθόν των παππούδων (Hornberger 1997 στο Warschauer 2001). Αυτό το µέλλον, η Gogolin (1999) το συναρτά µε κάτι πολύ ουσιαστικό και πρακτικό: τις επαγγελµατικές προοπτικές και την κουλτούρα των νέων στη διασπορά. Φέρνοντας ως παράδειγµα τους νέους τουρκικής καταγωγής στο Αµβούργο της Γερµανίας, η Gogolin επισηµαίνει δείγµατα διείσδυσης της κουλτούρας των νέων τουρκικής καταγωγής στη γενικότερη κουλτούρα των νέων του Αµβούργου, αλλά και τη διεύρυνση των επαγγελµατικών προοπτικών των νέων τουρκικής καταγωγής, στη βάση ακριβώς της γνώσης της µειονοτικής γλώσσας. Αυτή η επαγγελµατική προοπτική δεν περιορίζεται στα πλαίσια της µεταναστευτικής κοινότητας, αλλά αναπτύσσεται στα πλαίσια των γενικότερων προσπαθειών της γερµανικής οικονοµίας για διεύρυνση του κύκλου εργασιών των επιχειρήσεων. εν είναι τυχαίο ότι το οµοσπονδιακό «Ινστιτούτο Γερµανικής Οικονοµίας» (Institut der Deutschen Wirtschaft) προσφέρει επιδοτούµενα δίγλωσσα προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης µε τίτλους σπουδών µε διεθνή ισχύ. Το γεγονός ότι η γνώση µιας µειονοτικής γλώσσας συνυπολογίζεται θετικά στις επαγγελµατικές προοπτικές, από µόνο του, λειτουργεί ανατρεπτικά για το µοντέλο της γλωσσικής αφοµοίωσης των µεταναστευτικών οµάδων, το οποίο είχε ακολουθήσει η ίδια η γερµανική κοινωνία επί µακρόν. Έτσι, ενώ το αφοµοιωτικό µοντέλο ασκούσε πίεση τους µετανάστες νέους να προσαρµοστούν γλωσσικά και να απωθήσουν την πρώτη τους γλώσσα, αυτοί ακροβατώντας στις παρυφές των γλωσσών (Gogolin 1999) και υλοποιώντας την πρακτική της εναλλαγής κωδίκων, κατάφεραν να δηµιουργήσουν πρότυπα νεανικού και προσωπικού στυλ στη γλώσσα, που υιοθετήθηκαν και από τους νέους της κυρίαρχης οµάδας. Οι δικές τους διγλωσσικές πρακτικές, µαζί µε τις ανάγκες της γερµανικής οικονοµίας και τις δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας, έχουν άµεσες, µεσοπρόθεσµες και µακροπρόθεσµες συνέπειες για τις εµπλεκόµενες γλώσσες στη διασπορά. Καταρχήν, καταργούνται τα όρια ανάµεσα σε χώρους χρήσης της γλώσσας που ήταν ιδιαίτερα αποµακρυσµένοι και απόλυτα διακριτοί και είχαν ως συνέπεια (α) τη µονογλωσσία στη γλώσσα της κυρίαρχης οµάδας στους κύριους τοµείς επαγγελµατικής και κοινωνικής δραστηριότητας, και (β) τη διγλωσσία στα πλαίσια της µεταναστευτικής οµάδας µε µια εύθραυστη, για τη γλώσσα της διασποράς, ισορροπία γλωσσών. Ενισχύεται έτσι, ολόκληρο το γλωσσικό ρεπερτόριο (και όχι µόνο επιλεκτικά µια γλώσσα). Μια επιπλέον συνέπεια είναι η ενίσχυση µιας πολλαπλής ταυτότητας 8

µέσω της δυνατότητας επικοινωνίας και ταύτισης τόσο µε συνοµηλίκους στη διασπορά όσο και µε συνοµηλίκους στη χώρα καταγωγής. Υπάρχει ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο που αφορά τη διάσταση της ταυτότητας και το κατά πόσον αυτή επηρεάζεται στη διαµόρφωσή της από τη χρήση της γλώσσας σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Η χρήση της γλώσσας στο ηλεκτρονικό περιβάλλον µπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να αποµονωθεί από άλλα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του χρήστη. Ενώ, στην πρόσωπο µε πρόσωπο επικοινωνία, η χρήση της γλώσσας καθιστά ταυτόχρονα και άλλα στοιχεία της ταυτότητας ορατά (π.χ. φύλο, χρώµα επιδερµίδας και άλλα προσωπικά χαρακτηριστικά), η χρήση της γλώσσας στο ηλεκτρονικό περιβάλλον, όταν αυτή γίνεται π.χ. µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου ή µέσω οµάδων οµιλητών, δεν αποκαλύπτει άµεσα, πέρα από την ίδια τη γλώσσα, άλλα χαρακτηριστικά της ταυτότητας. Συγχρόνως, το ηλεκτρονικό περιβάλλον επιτρέποντας τη συνδυαστική χρήση διαφόρων κειµενικών ειδών και σηµειωτικών συστηµάτων, καθίσταται ένας κατ εξοχήν χώρος για εναλλαγή κωδίκων. Ο µετανάστης ελληνικής καταγωγής, δεύτερης ή τρίτης γενεάς που στα πλαίσια ενός ηλεκτρονικού περιβάλλοντος επικοινωνεί µε συνοµηλίκους από την Ελλάδα, παρεµβαίνει δηµιουργικά στην εξέλιξη της γλώσσας και στη διαµόρφωση της ταυτότητάς του: (α) λειτουργεί ανατρεπτικά ως προς την επίσηµη προσπάθεια της χώρας καταγωγής να διατηρήσει τη γλώσσα στη διασπορά µε υλικά που αποστέλλονται από την Ελλάδα και συχνά δεν αγγίζουν τους αποδέκτές τους, επειδή παρουσιάζουν µια εξιδανικευµένη πραγµατικότητα και όχι αυτή στην οποία οι ίδιοι ζουν, (β) κάνει αυτό που µάταια προσπαθεί να του διδάξουν τα παραδοσιακά υλικά, χρησιµοποιεί δηλαδή τη γλώσσα και την αναζωογονεί, και (γ) εναλλάσσοντας ανάµεσα στους κώδικες δίνει το στίγµα του ως κάποιου που δεν αρκείται στη ταύτιση µε µια γλώσσα, αλλά δηλώνει δυναµικά µια πολλαπλή υποκειµενικότητα (Govaris κ. ά. 2003). Συµπέρασµα Η έρευνα και η βιβλιογραφία σχετικά µε την εξέλιξη της γλώσσας σε συνθήκες µετανάστευσης και διασποράς τεκµηριώνουν τουλάχιστον ενδείξεις για µη υλοποίηση µιας µοιραίας γλωσσικής µετατόπισης. Οι απαιτήσεις της νέας οικονοµίας και οι δυνατότητες που προσφέρονται µέσω των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών δηµιουργούν συνθήκες για επαναπροσδιορισµό του µέλλοντος της γλώσσας στη διασπορά και αφήνουν περιθώρια για ένα γλωσσικό προγραµµατισµό τέτοιο που να στοχεύει καταρχήν στο µέλλον των οµιλητών και δευτερευόντως στο µέλλον της γλώσσας. Στο επίπεδο των διακριτών γλωσσικών δεξιοτήτων, η νέα συνθήκη φαίνεται να προσφέρεται για ένα διπλό ρόλο: αυτό της ενδυνάµωσης της διδασκαλίας της ακαδηµαϊκής γλώσσας και αυτό της ανάπτυξης της επικοινωνιακής δεξιότητας. Συγχρόνως, καθίστανται ορατές στο δίγλωσσο χρήστη οι σχέσεις των γλωσσών σε διάφορα επίπεδα, αφού είναι εφικτή η συνύπαρξη τους στην ίδια επιφάνεια εργασίας και στα πλαίσια του ίδιου κειµένου. Είναι, τέλος, εδώ που ουσιαστικά συγχωνεύονται διάφοροι χώροι χρήσης της γλώσσας που σε συµβατικό περιβάλλον θεωρούνται ανταγωνιστικοί και απενοχοποιούνται επικοινωνιακές πρακτικές που βασίζονται στο συνδυασµό γλωσσών και κειµενικών ειδών. Εν τω µεταξύ, οι δίγλωσσοι οµιλητές στη διασπορά, που µέσω της εναλλαγής κωδίκων κατάφεραν να αναπτύξουν ένα δικό τους διγλωσσικό λόγο και να διασώσουν εν τέλει τη γλώσσα καταγωγής τους σε σχέση µε τη γλώσσα του περιβάλλοντος, ευνοούνται ιδιαίτερα από τις νέες συνθήκες τόσο σε σχέση µε τις επιλογές που διαφαίνονται για την επαγγελµατική αξιοποίηση της µεταναστευτικής 9

γλώσσας όσο και σε σχέση µε την ενδυνάµωση της ταυτότητάς τους. Το εικονικό ηλεκτρονικό περιβάλλον µπορεί να αποδειχθεί µια πιο ρεαλιστική σχέση µε τη χώρα καταγωγής, από την εξιδανικευµένη εικόνα που αυτή η ίδια χώρα εξάγει µέσω συµβατικών διδακτικών υλικών και πολιτισµικών προϊόντων προς τις κοινότητες των οµογενών στη διασπορά. Βιβλιογραφία Cenoz, J. & Jessner, U. (2000) English in Europe The Acquisition of a Third Language, Clevedon / Buffalo / Toronto / Sydney: Multilingual Matters Cope, B. & Kalantzis (2000) Multiliteracies Literacy Learning and the Design of Social Futures, London / New York: Routledge Cummins, J. (2003 2 ) Ταυτότητες υπό ιαπραγµάτευση Εκπαίδευση µε σκοπό την Ενδυνάµωση σε µια Κοινωνία Ετερότητας, (επιµλ.: Ε. Σκούρτου, µετφρ.: Σ. Αργύρη), Αθήνα: Gutenberg Cummins, J. (2000) A Pedagogical Framework for Second Language Learning in the Context of Computer Supported Sister Class Networks, Τετράδια εργασίας Ρόδου: ιγλωσσία και Μάθηση στο ιαδίκτυο, (Επιµλ.: Ε. Σκούρτου), Ρόδος: Πανεπιστήµιο Αιγαίου www.rhodes.aegean.gr/tetradiarhodou Cummins, J.& Sayers, D. (1995) Brave New Schools: Challenging Cultural Illiteracy through Global Learning Networks, New York: St. Martin s Press Γκόβαρης, Χρ. (2000) ιαπολιτισµική Εκπαίδευση και Αλλοδαποί Μαθητές: Παρατηρήσεις για τη ηµιουργία µιας Σχέσης Αντιστοιχίας µεταξύ Εκπαιδευτικών Στόχων και Υποκειµενικών Αναγκών Μάθησης. Τετράδια εργασίας Νάξου: ιγλωσσία (Επιµλ.: Ε. Σκούρτου), Ρόδος: Πανεπιστήµιο Αιγαίου www.rhodes.aegean.gr/tetradianaxou Γκόβαρης, Χρ. (1999) ίγλωσση- ιαπολιτισµική Ταυτότητα.: µια Εµπειρική Προσέγγιση των ιαδικασιών Υποκειµενικής Νοηµατοδότησής της. Πρακτικά 2 ου ιεθνούς Συνεδρίου «Η Ελληνική ως δεύτερη ή Ξένη Γλώσσα: Μια ιαπολιτισµική Προσέγγιση», Πάτρα: Πανεπιστήµιο Πατρών έδε, Τ., Κούρτη Καζούλλη, Β., Σκούρτου, Ε., Φιλιππάρδου, Χρ. (1999) Η ιδασκαλία της εύτερης Γλώσσας µέσω ιαδικτύου: µια νέα Προοπτική για την Ελληνική Γλώσσα, στο: αµανάκης, Μ. (επιµλ.) Ελληνόγλωσση Εκπαίδευση στο Εξωτερικό, Κρήτη: Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ε ΙΑΜΜΕ ραγώνα, Θ., Σκούρτου, Ε., Φραγκουδάκη, Α. (2001) Κοινωνικές Ταυτότητες / Ετερότητες Κοινωνικές Ανισότητες, ιγλωσσία και Σχολείο, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Τόµος Α Ferguson, C. A. & Heath, B. S. (1998) Language in the USA, Cambridge: Cambridge University Press Fishman, J. A. (1991) Reversing Language Shift, Clevedon: Multilingual Matters 10

Fishman, J. A. (1972) The Sociology of Language, Rowley / Mass.: Newbury House Gogolin, I. (2002) Linguistic and Cultural Diversity in Europe: a Challenge for Educational Research and Practice, ECER Keynote, European Educational Research Journal, Vol. 1, Number 1, (123-138) Gogolin, I. (1999) Mehrsprachigkeit als Kapital bei der Berufseinmündung, Κείµενο πανεπιστηµιακής παράδοσης της 23-11-1999 στο Πανεπιστήµιο του Αµβούργου, www.ingrid-gogolin.de Govaris, Chr., Kaplanoglou, M., Skourtou, E., Vratsalis, K. (2003) The Construction of the Substantialist Obstacle in Education through promoting the "Substance" of Culture, International Journal of Learning, Vol. 10, 2003 / 2004 Kress, G. (2000) Design and Transformation: New Theories of Meaning, στο: Cope, B. & Kalantzis (2000) Multiliteracies literacy Learning and the Design of Social Futures, London / New York: Routledge Σελλά-Μάζη, Ε. (2001) ιγλωσσία και Κοινωνία η Ελληνική Πραγµατικότητα, Αθήνα: Προσκήνιο Σκούρτου, Ε. (υπό έκδοση) Η Γλώσσα / οι Γλώσσες ως Μέσον Κοινωνικής Ένταξης. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανθρώπινα ικαιώµατα, Πολιτισµικός Πλουραλισµός και Εκπαίδευση στην Ευρώπη, Ρόδος, Νοέµβριος 2002 Σκούρτου, Ε. (2003) Μικρές Γλώσσες σ ένα Μεγάλο ίκτυο. Το Παράδειγµα της ιδασκαλίας της Ελληνικής ως εύτερης / Ξένης Γλώσσας µέσω ιαδικτύου. Πρακτικά Συνεδρίου: «Η Αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών στη ιδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως Ξένης Γλώσσας», Αθήνα: Ελληνογερµανική Αγωγή Tσοκαλίδου, P. (2003) Aποκωδικοποιώντας την εναλλαγή κωδίκων και ο παράγοντας του φύλου, στο: Παυλίδου, Θ. (επιµ.) Γλώσσα, Γένος και Φύλο. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σελ.253-267. Tσοκαλίδου, P. (2000) Η Εναλλαγή Κωδίκων: µια υναµική και Πολυδιάστατη ιγλωσσική Πρακτική, Τετράδια εργασίας Νάξου: ιγλωσσία (Επιµλ.: Ε. Σκούρτου), Ρόδος: Πανεπιστήµιο Αιγαίου www.rhodes.aegean.gr/tetradianaxou Χολέβα, Α. (2003) ιδασκαλία της Ελληνικής ως εύτερης / Ξένης Γλώσσας µέσω Τηλεδιάσκεψης Μια Απόπειρα να συνδεθεί ο υσεύρετος δάσκαλος µε τον Αποµακρυσµένο Μαθητή. Επιστήµες Αγωγής, 2 / 2003, (27-40) Χριστίδης, Α. Φ. (επιµλ.) (1999) «Ισχυρές» και «Ασθενείς» Γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση Όψεις Γλωσσικού Ηγεµονισµού, Πρακτικά Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. 2 τόµοι Warschauer, M. (2004) Technology and Writing, στο: Davison, Chr. & Cummins, J. (eds) handbook of English Language Teaching, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers 11

Warschauer, M. (2002): Languages.com: The Internet and Linguistic Pluralism, στο: Snyder, I. (ed.): Silicon Literacies: Communication, Innovation and Education in the Electronic Age, London: Routledge Warschauer, M. (2001) Language, Identity and the Internet, Mot Pluriels, No 19, (15-02-2004, http://www.arts.uwa.edu.au/motspluriels/mp1901mw.html) Warschauer, M. (2000) Does the Internet bring Freedom? Information Technology, Education and Society, 1 (2), 93 (15-02-2004, http;//www.gse.uci.edu/markw/freedom.html) Warschauer, M. (1998): Computers and Language Learning: An Overview. Language Teaching, 31 (57-71) Warschauer, M. (1997): Computer-mediated Collaborative Learning: Theory and Practice. Modern Language Journal, 81 (3), (470-481) Warschauer, M., El Said, B., Zohry, A. (2002): Language Choice Online: Globalisation and Identity in Egypt. Journal of Computer-Mediated ommunicaion, 7 (4), http://www.ascusc.org/jcmc/vol7/issue4/warschauer.html Weinreich, U. (1953) Languages in Contact, New York: Publications of the Linguistic Circle of New York Winters-Ohle, E. (2003) Policy of Multilingualism in the EU. An Example: Modern Greek as a Minor Language in Germany Πρακτικά Συνεδρίου: «Η Αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών στη ιδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως Ξένης Γλώσσας», Αθήνα: Ελληνογερµανική Αγωγή 12