GP WIND Οδηγός Καλών Πρακτικών

APARTADO SUB-APARTADO GP WIND Οδηγός Καλών Πρακτικών Μια νέα πηγή πληροφοριών για την εναρμόνιση της αιολικής ενέργειας με περιβαλλοντικούς στόχους και κοινωνικές δράσεις www.project-gpwind.eu 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΟΔΗΓΟΣ ΚΑΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ............................. 3 1.1 Εισαγωγή............................................... 3 1.1.1 Έργο GP WIND μια επισκόπηση του έργου........................ 3 1.1.2 Στόχοι του GP WIND............................................. 3 1.1.3 Η μεθοδολογία GP WIND......................................... 3 1.2 Αποτελέσματα GP WIND.................................... 4 1.3 Η ιστοσελίδα GP WIND..................................... 4 1.3.1 Οδηγίες για το πώς να χρησιμοποιείτε την ιστοσελίδα................ 4 2.0 ΟΔΗΓΟΣ ΚΑΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ............................. 5 2.1 Πλαίσιο Πολιτικής και Σχεδιασμού............................ 5 2.2 Εκκίνηση έργου - επικοινωνία............................... 8 2.3 Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων........................ 9 2.4 Διαβουλεύσεις και Επικοινωνία............................ 11 2.5 Μετριασμός και παρακολούθηση........................... 13

1.1. Εισαγωγή 1 ΕΡΓΟ GP WIND 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν έγγραφο αποτελεί μια εισαγωγή στην διαδικτυακή Εργαλειοθήκη και τον Οδηγό Καλών Πρακτικών GP WIND. Εδώ θα βρείτε πληροφορίες σχετικά με το έργο GP WIND, καθώς και παραδείγματα από τις συστάσεις και τις καλές πρακτικές που περιέχονται στην ηλεκτρονική έκδοση. Ο παρών εισαγωγικός οδηγός έχει σχεδιαστεί για να βοηθήσει τον αναγνώστη να δει τη σημασία των συστάσεων καλών πρακτικών σε κάθε στάδιο του κύκλου ζωής ενός έργου. Για κάθε στάδιο θα αναφέρονται μια σειρά από σχετικές γενικές συστάσεις. Στον διαδικτυακό Οδηγό Καλών Πρακτικών αυτές υποστηρίζονται από πιο συγκεκριμένες συστάσεις, οι οποίες, με τη σειρά τους, υποστηρίζονται από μια σειρά από πραγματικά παραδείγματα καλών πρακτικών. Στο παρόν έγγραφο δεν περιλαμβάνονται όλες αυτές οι πληροφορίες, ενώ, για να δοθεί μια εικόνα σχετικά με το βάθος του υλικού που μπορεί να βρεθεί στο διαδίκτυο, παρέχονται περαιτέρω λεπτομέρειες για μία από τις γενικές συστάσεις. 1.1.1 ΕΡΓΟ GP WIND μια επισκόπηση του έργου Το GP WIND εκπονήθηκε για να διερευνηθούν τα εμπόδια στην ανάπτυξη των χερσαίων και υπεράκτιων σταθμών ηλεκτροπαραγωγής από αιολική ενέργεια, με την καταγραφή και κοινοποίηση καλών πρακτικών σε ότι αφορά τη εναρμόνιση των στόχων των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με τους ευρύτερους περιβαλλοντικούς στόχους και την ενεργό συμμετοχή των κοινοτήτων στο σχεδιασμό και την υλοποίηση. Το έργο συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Ευφυής Ενέργεια Ευρώπη (Intelligent Energy Europe) και συντονίζεται από την κυβέρνηση της Σκωτίας. Στο έργο συμμετέχουν η αιολική βιομηχανία, περιφερειακές και τοπικές αρχές, περιβαλλοντικές οργανώσεις, ΜΚΟ, εταιρίες συμβούλων και πανεπιστήμια, από 8 ευρωπαϊκές χώρες (Βέλγιο, Ισπανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Μάλτα, Νορβηγία, Σκωτία και Ελλάδα). Η ανταλλαγή εμπειριών από μια ευρεία ποικιλία εταίρων επέτρεψε την ανάπτυξη ενός οδηγού καλών πρακτικών και μίας εργαλειοθήκης, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να βοηθηθεί η πιο αποτελεσματική και αποδοτική ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε υποστήριξη των στόχων ανανεώσιμης ενέργειας. Ο Οδηγός Καλών Πρακτικών και η εργαλειοθήκη θα συνεχίσουν να είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο μετά την ολοκλήρωση του έργου. 1.1.2 Στόχοι του GP WIND Οι στόχοι του έργου ήταν οι εξής: 1 2 3 4 5 Η τεκμηριωμένη υποστήριξη του σχεδιασμού, του προγραμματισμού και της υλοποίησης των περιβαλλοντικά και κοινωνικά ευαίσθητων έργων. Αύξηση του βαθμού συναίνεσης για χερσαία και υπεράκτια αιολικά πάρκα, και μείωση του χρονικού διαστήματος διεκπεραίωσης των αιτήσεων. Αύξηση της αποτελεσματικότητας στη διεκπεραίωση των αιτήσεων, μειώνοντας έτσι το κόστος της διαδικασίας. Υποβοήθηση της ταχύτερης, πιο διαφανούς και λιγότερο δαπανηρής ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας σε όλη την Ευρώπη, συμβάλλοντας στην επίτευξη των στόχων για την παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας. Ασφαλής καταχώριση των στοιχείων λειτουργίας και απόδοσης (project outputs) των έργων με τη συμμετοχή των συμμετεχόντων φορέων και δέσμευση για την υιοθέτηση των σχετικών καλών πρακτικών. 1.1.3 Η μεθοδολογία του GP WIND Το έργο GP WIND ξεκίνησε με τον εντοπισμό τυχόν εμποδίων στην αγορά, και σφαλμάτων στη διαδικασία, που οδήγησαν σε έργα που δεν προχωρούν αποτελεσματικά και στη συνέχεια αναζήτησε παραδείγματα καλών πρακτικών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση αυτών και είναι εφαρμόσιμα σε άλλες περιοχές και τεχνολογίες. Αυτές οι συστάσεις καλών πρακτικών βασίζονται σε έρευνες των βασικών φορέων και των ενδιαφερομένων ομάδων, ενώ αναλύθηκαν και παρουσιάσθηκαν με χρήση κοινής μεθοδολογίας μια σειρά από αναλυτικές μελέτες συγκεκριμένων περιπτώσεων υπεράκτιων και χερσαίων έργων αιολικής ενέργειας. Αυτό επέτρεψε τη διακρατική σύγκριση και την διερεύνηση σχετικά με το ποιες προσεγγίσεις είναι κατάλληλες για εφαρμογή σε άλλες περιοχές. Το έργο επικεντρώθηκε σε περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα και στο πώς επιτυγχάνεται η τοπική συμμετοχή και υποστήριξη για καλοσχεδιασμένα και καλομελετημένα έργα αιολικής ενέργειας. 3

1.2. GP WIND αποτελέσματα 1. ΕΡΓΟ GP WIND 1.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ GP WIND Η λεπτομερής εξέταση των μελετών συγκεκριμένων περιπτώσεων, υποστηριζόμενη από τον σχολιασμό των εμπλεκομένων εταίρων σε άλλες περιοχές και τις διαβουλεύσεις με ενδιαφερομένους, οδήγησε στη δημιουργία ενός Οδηγού Καλών Πρακτικών και μιας Εργαλειοθήκης (Toolkit). Όλο το υλικό είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (www. project-gpwind.eu). 1.3 Η ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ GP WIND Οδηγίες για το πώς να χρησιμοποιείτε την ιστοσελίδα Ο οδηγός GPWIND φαίνεται καλός! Θα επιτρέψει στον τομέα αιολικής ενέργειας να επιδείξει και να υιοθετήσει καλές πρακτικές. Αναμένεται να προωθήσει μια πιο διαφανή και ταχεία ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας με σκοπό την επίτευξη των Ευρωπαϊκών στόχων για ΑΠΕ το 2020. Jacopo Moccia, Προϊστάμενος Ανάλυσης Πολιτικών, EWEA 1 2 3 4 5 1 Επιλέξτε περιοχή ενδιαφέροντος 4 Κάντε κλίκ σε μία γενική σύσταση... 2 Επιλέξτε ένα θέμα 5... για να μεταβείτε στην γενική σύσταση και στα 3 Μεταβείτε στις γενικές συστάσεις συναφή παραδείγματα καλών πρακτικών Η ιστοσελίδα σας δίνει την ευκαιρία να επισκεφθείτε τόσο την πλήρη έκδοση του Οδηγού Καλών Πρακτικών GP WIND όσο και την Εργαλειοθήκη. Ο Οδηγός Καλών Πρακτικών περιλαμβάνει περίπου 70 συστάσεις που υποστηρίζονται από πάνω από 130 παραδείγματα καλών πρακτικών, οι οποίες συγκεντρώνονται σε τρεις κατηγορίες: Ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων Βελτιστοποίηση κοινωνικής αποδοχής Βελτιστοποίηση του χωροταξικού σχεδιασμού Η Εργαλειοθήκη σας επιτρέπει την πρόσβαση σε 3 κατηγορίες εγγράφων: Την διαδικτυακή βιβλιοθήκη, που περιλαμβάνει περισσότερα από 300 έγγραφα που περιγράφουν τις καλές πρακτικές. Περιλαμβάνονται επίσης εργαλεία και καθοδήγηση που σας επιτρέπουν την αυτόνομη αξιολόγηση ορισμένων πτυχών ενός έργου αιολικής ενέργειας. Ένα πίνακα σύγκρισης ανά Χώρα, που επιτρέπει τη σύγκριση μεταξύ 10 ευρωπαϊκών χωρών όσον αφορά τα περιβαλλοντικά και ρυθμιστικά θέματα, καθώς και εκείνα που σχετίζονται με την εμπλοκή των τοπικών κοινωνιών. 16 Θεματικές Μελέτες Συγκεκριμένων Περιπτώσεων, που χρησίμευσαν ως βάση για τον Οδηγό Καλών Πρακτικών. 4

2.1. Πλαίσιο πολιτικής και σχεδιασμού Ο Οδηγός Καλών Πρακτικών (ΟΚΠ) GP Wind παρουσιάζεται ολοκληρωμένα στην ιστοσελίδα (www.project-gpwind.eu). Αυτό το έγγραφο παρέχει μια γεύση από τον ΟΚΠ και δομείται γύρω από την τυπική διαδικασία για την ανάπτυξη ενός έργου αιολικής ενέργειας, ως εξής: Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Οι παρακάτω ενότητες παρέχουν μια επιλογή από τις γενικές και τις συγκεκριμένες συστάσεις και τα παραδείγματα καλών πρακτικών από τον διαδικτυακό Οδηγό Καλών Πρακτικών. 2.1 ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Το πλαίσιο προγραμματισμού και πολιτικής ορίζει το σκηνικό για τη διαδικασία ανάπτυξης της αιολικής ενέργειας. Για την επίτευξη συναίνεσης στο σχεδιασμό, θα πρέπει η επιλογή τοποθεσίας, η μελέτη και η έγκριση να ευθυγραμμίζονται με το πλαίσιο πολιτικής και σχεδιασμού σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Το πλαίσιο αυτό θα πρέπει να επανεξετάζεται σε διάφορα στάδια κατά τη διάρκεια της διαδικασίας και θα διέπει τις προϋποθέσεις σχεδιασμού και την τελική απόφαση. Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση Ακολουθούν ορισμένες σχετικές γενικές συστάσεις: Έγκαιρος προγραμματισμός και χαρτογράφηση Καθορισμός και εφαρμογή σαφούς σχεδιασμού και καθοδήγησης στις διαδικασίες χωροθέτησης Χαρτογράφηση των πλέον ενδεδειγμένων περιοχών για να αποφευχθεί ο κορεσμός του τοπίου Καθιέρωση σαφούς, συνεπούς και προβλεπτικής επικοινωνίας για τους στρατηγικούς στόχους με τις αρχές έγκρισης Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις. Για παράδειγμα, όσον αφορά το σχεδιασμό, συνιστάται, προκειμένου να αυξηθεί η κοινωνική αποδοχή και να βελτιωθεί η ενσωμάτωση των αιολικών πάρκων στο περιβάλλον τους, ο πρώιμος χωροταξικός σχεδιασμός και χαρτογράφηση καθώς και η εφαρμογή μέτρων άμβλυνσης τυχόν δυσμενών επιπτώσεων. Με την συμμετοχή της κοινότητας, αυτό θα βοηθήσει να εντοπιστούν οι πλέον κατάλληλες περιοχές για την Ανάπτυξη σαφών, διαφανών και αυστηρών κανόνων ως πλαίσιο για τη διαδικασία συναίνεσης για να βελτιωθεί η κοινωνική αποδοχή Ανάπτυξη σαφούς και διαφανούς χωροταξικού σχεδιασμού για τη βελτίωση της κοινωνικής αποδοχής Ανάπτυξη επίσημων οδηγιών ή προτύπων για την αξιολόγηση των πιθανών κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας, διευκολύνοντας την εξάπλωση της παραγωγής αιολικής ενέργειας, ελαχιστοποιώντας τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τυχόν οχλήσεις στις κοινότητες. Η χαρτογράφηση μπορεί να καλύψει τα πάντα από μεγάλες ζώνες έως micrositing (μικροεπεμβάσεις π.χ. στην τελική θέση επιμέρους ανεμογεννητριών) και θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις συσωρευτικές επιπτώσεις. Μια σαφής στρατηγική σχεδιασμού και η καθοδήγηση σχετικά με τις διοικητικές διαδικασίες 5

. 2.1. Πλαίσιο πολιτικής και σχεδιασμού θα βοηθήσει να διευκολυνθεί η ανάπτυξη αιολικής ενέργειας και να βελτιωθεί η εμπιστοσύνη του τοπικού πληθυσμού στη συνολική διαδικασία. Πιο συγκεκριμένα, μια διαδικασία με στόχο την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων που προκαλούνται από την εγκατάσταση και τη λειτουργία ανεμογεννητριών πρέπει να βασίζεται σε σαφή ιεράρχηση των μέτρων άμβλυνσης (μετριασμού), που κυμαίνονται από την πρόληψη των αρνητικών επιδράσεων και επιπτώσεων από την αρχή έως την άμβλυνση τυχόν αναπόφευκτων επιπτώσεων. Στη συνέχεια πρέπει να εξετάζονται αντισταθμιστικά μέτρα για τυχόν υπολειπόμενες επιπτώσεις και να διενεργείται μια διεργασία παρακολούθησης για να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα των διαδικασιών που εφαρμόζονται. Ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με τον πρώιμο σχεδιασμό και τη χαρτογράφηση: Σχεδιασμός και χαρτογράφηση χερσαίων αιολικών πάρκων Σχεδιαστική προσέγγιση (Ουαλία - Ηνωμένο Βασίλειο) Η Ουαλική Κυβέρνηση έχει εντοπίσει επτά Τομείς Στρατηγικής Αναζήτησης, εντός των οποίων υπάρχει ένα γενικό κλίμα υπέρ των χερσαίων αιολικών πάρκων. Αυτό παρουσιάζεται στο Τεχνικό Συμβουλευτικό Δελτίο (TΣΔ ) 8: Προγραμματισμός Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας 1, το οποίο παρέχει συμβουλές σχετικά με: Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και Προγραμματισμό Τεχνολογίες Χερσαίων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Σχεδιασμός και Ενέργεια Συνέπειες για Σχέδια Ανάπτυξης Έλεγχος Ανάπτυξης και Παρακολούθηση Περισσότερες πληροφορίες και σχετικές μελέτες στον: http://www.wales.gov.uk Αιολικός Άτλας Ισπανίας - SP Ο Αιολικός Άτλας της Ισπανίας 2 εκπονήθηκε από το Ινστιτούτο Ενεργειακής Διαφοροποίησης και Εξοικονόμησης Ενέργειας και χρησιμοποιείται από την Ισπανική Δημόσια Διοίκηση για τον σχεδιασμό αιολικών πάρκων και για άλλες μελέτες που σχετίζονται με την αιολική ενέργεια, ενώ αποτελεί επίσης για τα ενδιαφερόμενα RSPB. Συμβουλευτικός χάρτης ευαισθησίας πτηνών για ανάπτυξη χερσαίας αιολικής ενέργειας στη Σκωτία μέρη και το ευρύ κοινό ένα εργαλείο που τους επιτρέπει να εντοπίζουν και να αξιολογούν το υπάρχον αιολικό δυναμικό για κάθε περιοχή της χώρας. Η λειτουργικότητα των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών έχει επισημανθεί συμπεριλαμβάνοντας συμπληρωματικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες: χαρτογραφικά και τοπογραφικά στοιχεία, περιβαλλοντικά στοιχεία, χάραξη θαλάσσιων ζωνών, κλπ. Επίσης, η διεπαφή (interface) περιλαμβάνει συσκευές διαισθητικής πλοήγησης για να γίνει πιο εύκολη η διαφύλλιση (browsing) για τον χρήστη. 6 1- Welsh Government (2005) Technical Advice Note (TAN) 8: Planning for Renewable Energy. 2- http://atlaseolico.idae.es/index.php?idioma=en

2.1. Πλαίσιο πολιτικής και σχεδιασμού Υπεράκτιος αιολικός σχεδιασμός και χαρτογράφηση Οι θάλασσες είναι γενικά περιοχές πολλαπλής χρήσης και η βέλτιστη ενσωμάτωση της αιολικής ενέργειας σε αυτό το μείγμα αποτελεί μια πρόκληση. Προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η μελλοντική ανάπτυξη υπεράκτιων ανεμογεννητριών δεν θα συγκρούεται με άλλα σημαντικά δημόσια συμφέροντα και ότι η ανάπτυξη γίνεται με την πλέον κατάλληλη περιβαλλοντική και κοινωνικο-οικονομική ιεράρχηση προτεραιοτήτων, είναι σημαντικό οι πιο κατάλληλες περιοχές για μελλοντικά υπεράκτια αιολικά πάρκα να προσδιορίζονται με χρήση συστημάτων χαρτογράφησης. Περιοχές που είναι σημαντικό να χαρτογραφηθούν είναι οι εξής: ναυτιλιακές γραμμές, γραμμές πλεύσης, περιοχές αλιείας, περιοχές στις οποίες δραστηριοποιούνται άλλες βιομηχανίες θαλάσσιας εκμετάλλευσης, όπως η παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου καθώς και περιοχές όπου υφίστανται άλλοι τεχνικοί περιορισμοί. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα χωροταξικού σχεδιασμού: Tο έργο SEANERGY2020 3 χρηματοδοτείται από την ΙΕΕ και παρέχει σε βάθος ανάλυση των εθνικών και διεθνών πρακτικών Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού (Maritime Spatial Planning (MSP/ΘΧΣ), και συστάσεις πολιτικής για την ανάπτυξη υφιστάμενων και δυνητικών νέων ΘΧΣ για την ανάπτυξη της υπεράκτιας παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας. «Οδικός χάρτης για το Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό 4». Αυτό είναι ένα βασικό όργανο για την Ολοκληρωμένη Θαλάσσια Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρέχει βοήθεια στις δημόσιες αρχές και τα ενδιαφερόμενα μέρη για τον συντονισμό της δράσης τους και βελτιστοποιεί τη χρήση του θαλάσσιου χώρου προς όφελος της οικονομικής ανάπτυξης και του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Είναι ένα εργαλείο για τη βελτίωση της λήψης αποφάσεων και παρέχει ένα πλαίσιο για τη διαιτησία μεταξύ ανταγωνιστικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων και τη Δανία, χάρτης ενδεικτικών περιοχών για την ανάπτυξη υπεράκτιων αιολικών πάρκων διαχείριση των συνεπειών τους για το θαλάσσιο περιβάλλον. «Γαλάζιες Θάλασσες Πράσινη Ενέργεια» 5 είναι το Τομεακό Θαλάσσιο Σχέδιο για την υπεράκτια αιολική ενέργεια στα χωρικά ύδατα της Σκωτίας και χρησιμοποιεί μια προσέγγιση θαλάσσιου σχεδιασμού για να καθοδηγήσει την ανάπτυξη της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας γύρω από τις ακτές της Σκωτίας. Η διαδικασία εντόπισε ότι υπάρχουν γενικά ζητήματα σχετικά με τη ναυτιλία, την αλιεία και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που ισχύουν σε όλες τις περιοχές που υπάρχει σχέδιο υπεράκτιας αιολικής ενέργειας γύρω από τη Σκωτία. Επιπλέον, σε ορισμένες περιοχές, υπάρχουν σημαντικά περιβαλλοντικά και πολιτιστικά ζητήματα, όπως θέματα αισθητικής (οπτικό αντίκτυπο) και οι επιπτώσεις στον τουρισμό. Στις Δυτικές και Νοτιοδυτικές περιοχές θεωρήθηκαν ως σημαντικά ζητήματα η εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας και η δημόσια αποδοχή. Το εργαλείο θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, Σύστημα Θαλάσσιων Πόρων (Marine Resource system (MaRS) 6 ) χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο διερεύνησης, προκειμένου να προσδιοριστούν οι διαθέσιμες επιλογές (περιοχές αναζήτησης). Οι περιοχές αυτές είναι αυτές με τους λιγότερους περιορισμούς και με επαρκές αιολικό δυναμικό. «Η κλιματική αλλαγή είναι μια σοβαρή απειλή για τα πουλιά και όλα τα άγρια ζώα, και η αιολική ενέργεια είναι μια βασική τεχνολογία για τη μείωση αυτών των μακροπρόθεσμων κινδύνων. Η εφαρμογή καλών πρακτικών σύμφωνα με τον οδηγό αυτό θα βοηθήσει να διασφαλιστεί και η βραχυπρόθεσμη προστασία της φύσης - στο σχεδιασμό, την κατασκευή και τη λειτουργία αιολικών πάρκων». Ariel Brunner Προϊστάμενος Ευρωπαϊκής Πολιτικής, BirdLife Europe 3- www.seanergy2020.eu/ 4- European Commission (2008) Roadmap for Maritime Spatial Planning: Achieving Common Principles in the EU. 5- Scottish Government (2011) Blue Seas - Green Energy A Sectoral Marine Plan for Offshore Wind Energy in Scottish Territorial Waters Part A The Plan. 6- The Crown Estate, Marine Resource System 7

2.2. Εκκίνηση έργου - Επικοινωνία και διερεύνηση 2.2 ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΕΡΓΟΥ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Από την πρώτη στιγμή, είναι σκόπιμο ο αιτών να είναι σε επαφή με τους βασικούς συμμετέχοντες στη διαβούλευση και να εμπλέκεται με το κοινό προκειμένου να έχει από νωρίς ενδείξεις σχετικά με τυχόν ευαισθησίες γύρω από την επιλεγμένη περιοχή. Η διαβούλευση αυτή μπορεί να επηρεάσει τον πρώιμο σχεδιασμό ενός έργου πριν από την παρουσίαση του πεδίου εφαρμογής του στην αρχή σχεδιασμού. Περαιτέρω διαβούλευση μπορεί να Οι σχετικές γενικές συστάσεις περιλαμβάνουν: Εξασφάλιση ενός θετικού διαλόγου ανάμεσα στον ανάδοχο του έργου, των αρχών έγκρισης και των κοινοτήτων Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις. Η αποτελεσματική, ουσιαστική και έγκαιρη επικοινωνία μεταξύ κατασκευαστή, τοπικών κοινωνιών και άλλων οικονομικών παραγόντων είναι απαραίτητη για την αρμονική ένταξη των αιολικών πάρκων στο εκάστοτε τοπικό φυσικό και οικονομικό περιβάλλον και την διασφάλιση ενός θετικού διαλόγου μεταξύ όλων των ενδιαφερόμενων μερών. Για να ενισχυθεί η κοινωνική αποδοχή του έργου απαιτούνται: η προληπτική επικοινωνία και η παροχή λεπτομερών πληροφοριών σχετικά με τις διαδικασίες συναίνεσης και έγκρισης, τη διαχείριση (συμπεριλαμβανομένου του μετριασμού και της παρακολούθησης) των επιπτώσεων (θόρυβος, Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση γίνει από την αρχή σχεδιασμού για την ενημέρωση του πεδίου διερεύνησης και των μεθοδολογιών που απαιτούνται για την Μελέτη των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, που εκπονείται από τον κατασκευαστή. Προώθηση της έγκαιρης επικοινωνίας μεταξύ του κατασκευαστή, των τοπικών κοινωνιών και των οικονομικών παραγόντων. αισθητική, κλπ.), τα τοπικά οφέλη και την δίκαιη κατανομή τους, καθώς και σχετικά με τις δυνατότητες οικονομικής συμμετοχής συνεταιρισμών ή και τοπικών αρχών στο αιολικό πάρκο. Επίσης μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση της αποδοχής έργων αιολικής ενέργειας η θετική επικοινωνία και η διάδοση πληροφοριών μέσω μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενημερωτικών δελτίων και ιστοσελίδων, καθώς και σε σχολικά προγράμματα ή κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων τοπικών εκδηλώσεων. Η προώθηση των ελκυστικών για τουρίστες χαρακτηριστικών ενός αιολικού πάρκου (π.χ. με τη δημιουργία ενός κέντρου επισκεπτών) είναι ένας άλλος πρωτότυπος τρόπος που συμβάλει στη βελτιστοποίηση της κοινωνικής αποδοχής. Ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με την ενεργό επικοινωνία: Οι κυβερνήσεις και οι αρχές έγκρισης πρέπει να κοινοποιούν έγκαιρα τους δικούς τους στόχους σε σχέση με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, μέσω σαφών πολιτικών και στόχων που συμπληρώνονται από ισχυρή, ολιστική στρατηγική, θέτοντας έτσι το πλαίσιο για αποτελεσματικές διαδικασίες συναίνεσης. Για παράδειγμα, οι Planning Guidelines for Wind Energy 7 (Κατευθυντήριες γραμμές σχεδιασμού για την Αιολική Ενέργεια, Ιρλανδία), παρείχαν κατευθύνσεις σχεδιασμού για τους κατασκευαστές και τους μελετητές και έδωσαν το έναυσμα για τη δημιουργία στρατηγικών αιολικής ενέργειας. Οι στρατηγικές περιλαμβάνουν χάρτες που δείχνουν που η αιολική ενέργεια είναι επιθυμητή, που είναι δυνάμει αποδεκτή και που δεν είναι. Αυτές οι κατευθύνσεις χωροθέτησης αποτελούν βασικό μέλημα για τη συναίνεση. Είναι ζωτικής σημασίας, επομένως, η στρατηγική αυτή να εξελιχθεί σε βέλτιστες πρακτικές, ενσωματώνοντας όλες τις ισχύουσες περιβαλλοντικές, κοινωνικές, οικονομικές και ενεργειακές πολιτικές και στόχους. Για την επίτευξη αποδοχής και υποστήριξης, είναι επίσης αναγκαίος ο τακτικός και ουσιαστικός διάλογος με την τοπική κοινωνία και την τοπική αυτοδιοίκηση από τα πρώτα στάδια του έργου. Βοηθά να ενημερώνεται ο κατασκευαστής, ενώ εμπλέκεται και η τοπική κοινωνία, σχετικά με το ποιος μπορεί να έχει λόγο στις συστάσεις για την μελέτη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) ή σε άλλες διαδικασίες σχεδιασμού. Η Καναδική Ένωση Αιολικής Ενέργειας (Canadian Wind Energy Association) έχει εκπονήσει ένα χρήσιμο οδηγό καλών πρακτικών για την εμπλοκή της κοινότητας 8. Ένα παράδειγμα καλών πρακτικών είναι η φάση προγραμματισμού του έργου Hitra (Νορβηγία), όπου ένας ανοικτός διάλογος με το Δήμο και όλους τους άλλους τοπικούς φορείς είχε συμπεριληφθεί από την αρχή. Παρατηρήσεις και συστάσεις ενθαρρύνθηκαν για να μειωθεί η πιθανότητα συγκρούσεων, ενώ στις τοπικές εφημερίδες δόθηκαν πλήρως ενημερωμένες πληροφορίες σχετικά με το έργο. Όλες αυτές οι προσπάθειες φαίνεται να έχουν δημιουργήσει μια βελτιωμένη αποδοχή. Εξασφαλίστηκε επίσης και ο διάλογος με ομάδες που αντιτίθενται στην ανάπτυξη, καθώς κρίθηκε ότι θα μπορούσαν να πετύχουν την αλλαγή στάσης και άποψης των τοπικών κοινωνιών για το έργο. 8 7- The Department of the Environment, Heritage and Local Government, Ireland. Wind Energy Development Guidelines 8- Canada Wind Energy Association, Wind Energy Development Best Practices for Community Engagement and Public Consultation

2.3. Μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων Επισήμανση Καλής Πρακτικής Météo Renouvelable and EnergizAIR Belgium & EU Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα για το πώς μπορούν να παρουσιαστούν ευχάριστα και με ελκυστικό τρόπο πληροφορίες σχετικά με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας: αμέσως μετά τα τηλεοπτικά μετεωρολογικά δελτία, δίδονται πληροφορίες για τα επίπεδα ενέργειας που παρήχθησαν την προηγούμενη εβδομάδα σε φωτοβολταϊκούς και αιολικούς σταθμούς παραγωγής. Μια φορά την εβδομάδα παρουσιάζονται η ποσότητα ενέργειας που εξοικονομήθηκε με τη χρήση τυπικών ηλιακών ή φωτοβολταϊκών και το πλήθος των νοικοκυριών που τροφοδοτήθηκε από αιολικά πάρκα. Παράγοντες για την επιτυχία Η ευχάριστη παρουσίαση πληροφοριών σχετικά με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Η σαφής σύνδεση μιας από τις κυριότερες ανθρώπινες εμπειρίες σε σχέση με τη φύση (ο καιρός) με τεχνολογίες που χρησιμοποιούν τον καιρό. Ευρεία διάδοση μέσω δημόσιας τηλεόρασης, μετά το δελτίο καιρού των 8μμ που παρακολουθείται από μεγάλο ακροατήριο (πάνω από 500.000 τηλεθεατές κάθε εβδομάδα) 2.3 ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ Η Μελέτη των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) είναι κομβικής σημασίας για την ανάπτυξη έργων αιολικής ενέργειας και απαιτείται βάσει της κοινοτικής νομοθεσίας. Καλύπτει όλους τους κλάδους (αρχαιολογία, ποιότητα της ατμόσφαιρας, οικολογία, ηλεκτρομαγνητικές παρεμβολές, υδρολογία, αντίκτυπο στο τοπίο/ οπτικό αντίκτυπο και αξιολόγηση θορύβου, ορνιθολογία, κοινωνικοοικονομία, αναψυχή και τουρισμός). Η εκτίμηση των κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων εξασφαλίζει την κατανόηση όλων των επιπτώσεων ενός αιολικού πάρκου - συχνά επιδεικνύοντας πολλές θετικές επιπτώσεις, που διαφορετικά δεν θα είχαν ληφθεί υπόψη. Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση Οι σχετικές γενικές συστάσεις περιλαμβάνουν: Σαφή και υψηλής ποιότητας πρότυπα Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) Αξιολόγηση σωρευτικών επιπτώσεων Εξέταση και αξιολόγηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα Συμβατότητα των αιολικών πάρκων με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες Αξιολόγηση των οπτικών/αισθητικών επιπτώσεων του αιολικού πάρκου Ενσωμάτωση των ανεμογεννητριών στο τοπίο Προσεκτική χωροθέτηση και προκατασκευαστική αξιολόγηση σε ότι αφορά τις ανθρώπινες δραστηριότητες για ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων Αποφυγή, ελαχιστοποίηση και διαχείριση των επιπτώσεων του θορύβου Εξέταση κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων 9

2.3. Μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων Εξέταση κοινωνικο-οικονομικών κριτηρίων Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις που, σε συνδυασμό με σαφείς και υψηλής ποιότητας ΜΠΕ και αυστηρούς κανόνες σχετικά με την διαδικασία έγκρισης και χωροταξικού σχεδιασμού, μπορούν να βοηθήσουν στην αποφυγή αρνητικών επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα. Χάρτες των ευαίσθητων για τη βιοποικιλότητα και τη φυσική κληρονομιά περιοχών μπορούν να συνδυαστούν για την επίτευξη έγκαιρης καθοδήγησης χωροθέτησης για την αιολική ενέργεια. Παρακολούθηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και προγραμματισμός μέτρων μετριασμού & άμβλυνσης σε μεγάλη κλίμακα θα συμβάλουν επίσης στη βελτίωση των εργαλείων σχεδιασμού που έχουν εκπονηθεί ως πλαίσιο γύρω από την ανάπτυξη αιολικών πάρκων. Ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με την ΜΠΕ: Σαφή και υψηλής ποιότητας πρότυπα ΜΠΕ. Η σαφήνεια είναι σημαντική, έτσι ώστε κατασκευαστές και άλλοι ενδιαφερόμενοι φορείς να γνωρίζουν τι πρέπει να αξιολογείται. Η ποιότητα είναι σημαντική έτσι ώστε τα μειωθούν οι πιθανότητες ενστάσεων κατά τη διάρκεια της διαδικασίας σχεδιασμού, που θα προκαλούσαν καθυστερήσεις, πρόσθετο κόστος, και ενδεχομένως άρνησης έγκρισης. Παραδείγματα τέτοιων προτύπων είναι τα πρότυπα ΜΠΕ της Δανίας 9 και της Σκοτίας 10 Λόγω της εξελικτικής φύσης του τομέα της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας, αναγνωρίζεται ότι ορισμένες λεπτομέρειες του οριστικού σχεδιασμού/μελέτης μπορεί να μην είναι διαθέσιμα για να συμπεριληφθούν στην ΜΠΕ κατά το χρόνο υποβολής της αίτησης (π.χ. το τελικό μέγεθος των ανεμογεννητριών). Δεδομένης αυτής της αβεβαιότητας γίνεται δεκτό ότι μπορεί να οριστεί ένα «περιτύπωμα Ρόσντεϊλ» Rochdale envelope 11, εντός του οποίου μια ομάδα ΜΠΕ θα μπορεί να αξιολογεί τη μεταβολή στις τελικές παραμέτρους σχεδιασμού με τους οποίους ο φορέας έγκρισης μπορεί να περιορίσει έναν κατασκευαστή. Στο πλαίσιο αυτού του περιτυπώματος θα πρέπει να γίνει ΜΠΕ και Αξιολόγηση Ρύθμισης Οικοσυστημάτων Habitats Regulation Appraisal 12 και οι σχετικές πληροφορίες να χρησιμοποιηθούν για να προχωρήσει η Εκτίμηση Σωρευτικών Επιπτώσεων (ΕΣΕ). Η ανάπτυξη υπεράκτιων υποδομών (π.χ. καλώδια και χερσαίοι υποσταθμοί) θα συμβάλει επίσης στο συνολικό Ανθρακικό Αποτύπωμα και πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο της ΕΣΕ. Ενώ για νέους τομείς έρευνας, προτείνεται η καθοδήγηση αξιολόγησης COWRIE guidance 13. Ανθρακικό Αποτύπωμα - οι εκπομπές CO 2 από αιολικά πάρκα περιλαμβάνουν τις εκπομπές CO 2 που προκύπτουν κατά την παραγωγή, μεταφορά, συναρμολόγηση, λειτουργία, αποξήλωση και απομάκρυνση των ανεμογεννητριών, των θεμελιώσεων καθώς και το δίκτυο μεταφοράς από το υπάρχον δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας. Οι εκπομπές που αναφέρονται σε έγκριτα έντυπα κυμαίνονται από 0,006 έως 0,034 τόνους CO 2 MWh- 1, με ενδείξεις ότι τα θεμέλια είναι η συνιστώσα που επηρεάζει περισσότερο το περιβάλλον, ιδιαίτερα δε το χρησιμοποιούμενο τσιμέντο. Θεωρώντας ότι η διάρκεια ζωής ενός αιολικού πάρκου είναι 25 έτη και με ένα συντελεστή δυναμικού 30%, αυτό ισοδυναμεί με εκπομπές 394 έως 8147 τόνους CO 2-1 MW. Όπου αυτό είναι δυνατό, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται τεκμηριωμένα στοιχεία για το συγκεκριμένο αιολικό πάρκο, αλλά αν αυτά δεν είναι διαθέσιμα, οι εξαρτώμενες από τη διάρκεια ζωής των ανεμογεννητριών εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να εκτιμηθούν από την δυναμικότητα τους. Επισήμανση Καλής Πρακτικής Επισήμανση Καλών Πρακτικών «Το έγγραφο του βρετανικού Υπουργείου Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής (DECC) «Ευρύτερη Εθνική Δήλωση Πολιτικής για την Ενέργεια» (Overarching National Policy Statement for Energy 14 ) (2011) παρέχει ισχυρή καθοδήγηση και ορίζει ότι όταν ένα έργο είναι «πιθανόν να έχει κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο, ο αιτών θα πρέπει να εκπονήσει και να περιλάβει στην αίτησή τους μια εκτίμηση των επιπτώσεων αυτών στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Δήλωσης». Αναφέρει ότι οι κοινωνικο-οικονομικές εκτιμήσεις πρέπει να εξετάζουν όλες τις σχετικές κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένης της δημιουργίας θέσεων εργασίας και ευκαιριών κατάρτισης, την παροχή τοπικών υπηρεσιών και υποδομών, τις επιπτώσεις στον τουρισμό και τις σωρευτικές επιπτώσεις. 10 9- Danish Energy Agency, http://www.ens.dk/en-us/supply/renewable-energy/windpower/offshore-wind-power/environmental-impacts/sider/forside.aspx. 10- Scottish Government (1999), Planning Advise Note 58 Environmental Impact Assessment. 11- Infrastructure Planning Commission (2011), Advice Note Nine Rochdale Envelope. 12- European Commission (2000) MANAGING NATURA 2000 SITES The provisions of Article 6 of the Habitats Directive 92/43/EEC. 13- COWRIE - Guidance for Assessment of Cumulative Impacts on the Historic Environment from Offshore Renewable Energy. 14- Department of Energy & Climate Change (2011) Overarching National Policy Statement for Energy

2.4. Διαβουλεύσεις και επικοινωνία 2.4 ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Η αποτελεσματική, ουσιαστική και έγκαιρη/ πρώιμη επικοινωνία μεταξύ κατασκευαστών του έργου, τοπικών κοινωνιών και άλλων οικονομικών παραγόντων είναι απαραίτητη για την αρμονική ένταξη των αιολικών πάρκων στο φυσικό και οικονομικό περιβάλλον της τοποθεσίας του αιολικού πάρκου. Για να ενισχυθεί η κοινωνική αποδοχή του έργου απαιτείται προληπτική επικοινωνία που θα παρέχει λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις διαδικασίες αδειοδότησης και έγκρισης, τη διαχείριση (συμπεριλαμβανομένης της άμβλυνσης και της παρακολούθησης) των επιπτώσεων Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση (θόρυβος, αισθητικό/οπτικό αντίκτυπο, κλπ.), τα οφέλη για την τοπική κοινωνία και την δίκαιη κατανομή τους, καθώς και σχετικά με τις δυνατότητες οικονομικής συμμετοχής συνεταιρισμών ή τοπικών αρχών στο αιολικό πάρκο. Ακολουθούν ορισμένες σχετικές γενικές συστάσεις: Προώθηση των τουριστικών χαρακτηριστικών του αιολικού πάρκου Δημιουργία και διατήρηση επικαιροποιημένων και ολοκληρωμένων ιστοσελίδων, μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ενημερωτικών δελτίων σχετικά με το έργο και τις περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις του και τα οφέλη του για την περιοχή Αποφυγή χαρακτηρισμού των ενδιαφερόμενων μερών που εκφράζουν ανησυχίες ως NIMBYists («ενδιαφερόμενων μόνο για το δικό τους συμφέρον») Ευαισθητοποίηση και επικοινωνία με πραγματικά στοιχεία Παροχή λεπτομερών πληροφοριών σχετικά με τα τοπικά οφέλη Διοργάνωση εκδηλώσεων γύρω από την αιολική ενέργεια Θετική αντίδραση σε τοπικές πρωτοβουλίες Άνοιγμα της συμμετοχής τοπικών οικονομικών παραγόντων σε έργα αιολικής ενέργειας και δίκαιη κατανομή των κερδών Διευκόλυνση της υλοποίησης των προϋποθέσεων που επιτρέπουν τη δίκαιη κατανομή των οφελών Χρήση των κερδών από την αιολική ενέργεια ως μοχλό για την ανάπτυξη άλλων έργων ανανεώσιμης ενέργειας Εξεύρεση της σωστής ισορροπίας για την εξασφάλιση τόσο της συμμετοχής της κοινότητας όσο και την αποτελεσματική ανάπτυξη του αιολικού πάρκου Χρήση ελκυστικών τρόπων για τη δημιουργία ενός ευρέος θετικού κλίματος για την αιολική ενέργεια Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις. Όλοι οι εμπλεκόμενοι θα πρέπει να έχουν επίγνωση ότι τα έργα αιολικής ενέργειας υπάρχουν εντός και όχι εκτός των τοπικών κοινωνιών. Όλοι οι φορείς θα πρέπει να στοχεύουν στη δημιουργία ενός κλίματος κατανόησης και να κοινοποιούν πραγματικές πληροφορίες έτσι ώστε να δημιουργηθεί γόνιμο έδαφος για την αποδοχή και συμμετοχή της κοινότητας. Για τον σκοπό αυτό μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα μέσα, συμπεριλαμβανομένων ιστοσελίδων, μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενημερωτικών δελτίων και δημοσίων εκδηλώσεων. Οι κατασκευαστές θα πρέπει να ενθαρρύνουν την τοπική συμμετοχή στα έργα προωθώντας τις δυνατότητες επιρροής στα σχέδια και την τοπική χρηματοδότηση καθώς και την δίκαιη κατανομή των κερδών για την επίτευξη οικονομικής συμμετοχής της τοπικής κοινότητας. Οι αρχές έγκρισης θα πρέπει πάντοτε να κοινοποιούν τους δικούς τους στρατηγικούς στόχους με σαφήνεια και συνέπεια, και να εφαρμόζουν μια σειρά από διαφανείς και συνεπείς κανόνες ως πλαίσιο για τη διαδικασία έγκρισης. Θα πρέπει επίσης να στοχεύουν στη διευκόλυνση της υλοποίησης των προϋποθέσεων που θα επιτρέψουν τη δίκαιη κατανομή των ωφελειών. «Η ScottishPower Renewables βρήκε την διαδικασία προετοιμασίας του οδηγού καλών πρακτικών πολύ ενδιαφέρουσα και κατατοπιστική. Η εύκολη πρόσβαση στις καλύτερες πρακτικές και πληροφοριών από όλη την Ευρώπη θα είναι ανεκτίμητη για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων μας» Martin Mathers Onshore Policy Manager, ScottishPower Renewables 11

2.4. Διαβουλεύσεις και επικοινωνία Ακολουθούν κάποια παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με τη θετική επικοινωνία: Οι κατασκευαστές των έργων έχουν διαπιστώσει πολλές φορές ότι είναι θετικό να διατηρούν ενημερωμένες και πλήρεις ιστοσελίδες, και να ενημερώνουν με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ενημερωτικά δελτία σχετικά με τις περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις και τα οφέλη του έργου τους για την περιοχή (η πρόσβαση στο διαδίκτυο δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη). Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι: η Pindos Energy (Ελλάδα), η BordGais Energy (Ιρλανδία), η SSE Renewables (Ηνωμένο Βασίλειο) και η IberdrolaRenovables/ ScottishPower Renewables (Ισπανία / Ηνωμένο Βασίλειο). Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών που παρέχονται από τους κατασκευαστές αφορά τα γενικά παγκόσμια οφέλη και ήδη κατασκευασμένα αιολικά πάρκα αντί για να εστιάζει στις τοπικές επιπτώσεις και τα οφέλη των προγραμματισμένων έργων ή αυτών που βρίσκονται πριν από την κατασκευή. Τα τοπικά οφέλη, όπως δημοτικά τέλη, μισθώματα, τέλη, φόροι ή και χρηματοδοτικές συνεισφορές στην ανάπτυξη θα πρέπει να περιγράφονται λεπτομερώς, ιδίως σε περιοχές όπου σχεδόν άδεια δημοτικά ταμεία μπορούν να «γεμίζουν» από τα έργα αιολικής ενέργειας. Estinnes Wind Farm (Αιολικό Πάρκο Estinnes) (Βέλγιο) χτίστηκε το 2010 και χρησιμοποιεί τις μεγαλύτερες χερσαίες ανεμογεννήτριες στον κόσμο (7MW, 135m ύψος πύργου). Η πρόταση για τόσο μεγάλες ανεμογεννήτριες δεν ήταν χωρίς κίνδυνο και για το λόγο αυτό οι κατασκευαστές συνεργάστηκαν στενά με την κοινότητα. Μια επιστημονική προσέγγιση παρουσίασε τα θετικά και τα αρνητικά της χρήσης ανεμογεννητριών 3MW ή 7MW και δύο ξεχωριστές μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ), οι οποίες, μεταξύ άλλων, περιόριζαν τη ζώνη οπτικής επιρροής, και δημιούργησαν εμπιστοσύνη στην κοινότητα. Οι τοπικές αρχές και οι πολιτικοί ηγέτες είχαν διατεθεί θετικά για το έργο και κοινοποιούσαν την υποστήριξή τους προς την κοινότητα. Κάθε καλοκαίρι φιλοξενείται στην περιοχή μια ροκ συναυλία με χορηγία του κατασκευαστή (Rock Eole Festival D Estinnes). Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης γίνονται περιηγήσεις του αιολικού πάρκου. Μια σύνθετη διαδικασία διαμεσολάβησης υπό την αιγίδα του Δήμου του Αγίου Μάρκου dei Cavoti (San Marco deicavoti) (Ιταλία) κατέληξε πρόσφατα στην έγκριση ενός αιολικού πάρκου 12 ανεμογεννητριών στην Καμπανία. Το αρχικό σχέδιο ήταν για 30 ανεμογεννήτριες. Ωστόσο, η διαδικασία ενέπλεκε μια τοπική επιτροπή και κατέληξε σε ένα αναθεωρημένο σχέδιο για την επίσημη αίτηση έγκρισης. Πολλές ευρωπαϊκές αρχές έγκρισης διευκολύνουν την άτυπη προ-σχεδιαστική διαβούλευση, η οποία βοηθά τους μελετητές του έργου στην κατανόηση των συγκεκριμένων τοπικών ζητημάτων. Αιολικό πάρκο Ροδόπης - GR: Το αιολικό πάρκο Ροδόπης, μια πρωτοποριακή εγκατάσταση αιολικών πάρκων μεγάλης κλίμακας στη Βόρεια Ελλάδα, έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική ενίσχυση της τοπικής οικονομίας και απασχόλησης, και τον εμπλουτισμό των εξειδικευμένων τοπικών δεξιοτήτων. Το τοπικό μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα έχει αυξηθεί λόγω του υλοποιούμενου συστήματος παροχών προς την κοινότητα, που περιλαμβάνει τη διανομή του 3% του ακαθάριστου εισοδήματος της παραγωγής ενέργειας στους τοπικούς δήμους. Αυτό έχει οδηγήσει σε διάφορες τοπικές επενδύσεις από τις δημοτικές αρχές των μάλλον απομακρυσμένων και απομονωμένων τοπικών κοινοτήτων, από τις οποίες έχουν επωφεληθεί οι δημότες. Επισήμανση Καλής Πρακτικής Κέντρο Επισκεπτών Αιολικού Πάρκου Whitelee - Ηνωμένο Βασίλειο. Το Αιολικό Πάρκο Whitelee στη Σκωτία, ισχύος 322MW, ένα από τα μεγαλύτερα χερσαία Αιολικά Πάρκα στην Ευρώπη και μόνο 20 χιλιόμετρα από το κέντρο της Γλασκώβης (μια πόλη περίπου 600.000 κατοίκων) αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για να βιώσει ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων από πρώτο χέρι μια σύγχρονη, μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση εκμετάλλευσης Αιολικής ενέργειας. Ένα ειδικά κατασκευασμένο κέντρο επισκεπτών αποτελεί από την αρχή ένα στοιχείο του έργου. Με ένα χώρο εκθέσεων που περιλαμβάνει κατά παραγγελία διαδραστικές εγκαταστάσεις, μια σχολική αίθουσα, ένα ηλεκτροκίνητο λεωφορείο και πάνω από 90 χιλιόμετρα μονοπάτια, το Whitelee έχει αποδειχθεί εξαιρετικά επιτυχές από πλευράς αριθμού επισκεπτών. Αποτελεσματικότητα: Σχεδόν 100.000 άνθρωποι το επισκέφθηκαν το 2010, συμπεριλαμβανομένων αρκετών εκατοντάδων σχολικών τάξεων. Εκπαίδευση και διερμηνεία παρέχεται από το προσωπικό του Επιστημονικού Κέντρου Γλασκώβης (Glasgow Science Centre), ένα εκπαιδευτικό φιλανθρωπικό ίδρυμα που λειτουργεί ένα σημαντικό επιστημονικό κέντρο. Η αντίδραση του κοινού είναι κατά πάνω από 90% θετική και οι απόψεις που παρουσιάζονται σε διάφορα blogs είναι επίσης σε πολύ μεγάλο βαθμό υποστηρικτικές. Καθώς αυξάνεται η φήμη του, επισκέπτεται το Whitelee ένας αυξανόμενος αριθμός επίσημων κυβερνητικών αντιπροσωπειών από όλο τον κόσμο. Ήδη, επισκέπτες από τη Γαλλία, την Κίνα, τη Μογγολία και την Ταϊλάνδη έχουν έρθει για να μάθουν περισσότερα. 12

2.5. Μετριασμός και παρακολούθηση 2.5 ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ Ο μετριασμός συνδέεται αναπόσπαστα με τη διαδικασία Μελέτης των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), και προσδιορίζει τρόπους με τους οποίους ο αντίκτυπος του έργου μπορεί να μειωθεί ή να είναι διαχειρίσιμος. Στόχος της παρακολούθησης είναι να βοηθηθεί η κατανόηση των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων του έργου και στη συνέχεια οι μελλοντικές αποφάσεις σχεδιασμού. Ακολουθούν μερικές σχετικές γενικές συστάσεις: Μετριασμός Υιοθέτηση μιας ιεραρχίας Μετριασμού, όπου επιχειρείται κατά σειρά, να: 1. Αποφευχθούν οι αρνητικές επιπτώσεις 2. Ελαχιστοποιηθούν ή μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις 3. Επιδιορθωθούν ή αποκατασταθούν περιοχές που επλήγησαν 4. Δοθεί αποζημίωση ή αντισταθμιστικά οφέλη για αναπόφευκτες αρνητικές συνέπειες Διαχείριση των μέτρων μετριασμού σε παγκόσμιο επίπεδο από δημόσια αρχή Παρακολούθηση Η παρακολούθηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον και η κοινοποίηση των αποκτηθέντων γνώσεων για βελτίωση της κατανόησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων Παρακολούθηση και αξιολόγηση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων για τον εντοπισμό και την κατανόηση των αλλαγών στις τοπικές κοινότητες Ο καθηγητής Ian Stewart ομιλεί σε μαθητές απο το δημοτικό σχολείο του Eaglesham για την κλιματική αλλαγή και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στο κέντρο επισκεπτών του Whitelee, Μάρτιος 2011 Πλαίσιο Σχεδιασμού και Πολιτικής Εκκίνηση Έργου επικοινωνία, επιλογή τοποθεσίας και διερεύνηση Διαβούλευση και Επικοινωνία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μετριασμός και Παρακολούθηση Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις. Για παράδειγμα, όσον αφορά τον μετριασμό, η πρόληψη ή η ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων της εγκατάστασης και λειτουργίας των ανεμογεννητριών στο περιβάλλον (οικοσυστήματα, πληθυσμοί και βιοποικιλότητα), απαιτεί σαφή και υψηλής ποιότητας πρότυπα Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Με βάση έγκυρα επιστημονικά δεδομένα, η ιεραρχία μετριασμού θα πρέπει να αναλυθεί λεπτομερώς και να υλοποιηθεί σε τρία διαδοχικά στάδια: 1. πρόληψη αρνητικών συνεπειών, μέσω του σχετικού χωροταξικού σχεδιασμού και στοχευμένων τοπικών προσεγγίσεων (π.χ. micrositing) 2. ελαχιστοποίηση των αναπόφευκτων επιπτώσεων μέσω τεχνικού μετριασμού (π.χ. ραντάρ) ή ευέλικτες λειτουργικές πρακτικές 3. επιδιόρθωση τυχόν υπολειπόμενων επιπτώσεων και αποκατάσταση περιοχών που επηρεάζονται αρνητικά 4. όλες οι υπολειπόμενες δυσμενείς επιπτώσεις θα πρέπει να αντιμετωπίζονται είτε με αποζημίωση είτε με αντισταθμιστικά μέτρα. Για παράδειγμα, η δημιουργία εναλλακτικών ελκυστικών οικοτόπων για ευάλωτα είδη γύρω από μία πληγείσα περιοχή έχει δείξει ελπιδοφόρα αποτελέσματα. Η αποτελεσματικότητα αυτής της διαδικασίας υλοποίησης, πρέπει να εποπτεύεται από μια αρμόδια δημόσια αρχή. Αυτές οι γενικές συστάσεις υποστηρίζονται από συγκεκριμένες προτάσεις. Για παράδειγμα, όσον αφορά την παρακολούθηση, όταν θα έχουν εκπονηθεί σαφή και υψηλής ποιότητας πρότυπα Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, θα πρέπει να υλοποιηθεί η παρακολούθηση των επιπτώσεων των αιολικών πάρκων στο περιβάλλον προκειμένου να αναπτυχθεί μια κοινή θεώρηση των πραγματικών επιπτώσεων των αιολικών πάρκων. Είναι σημαντικό να συγκεντρωθούν οι υπάρχουσες πληροφορίες σχετικά με το πώς θα ανταποκριθούν στις περιβαλλοντικές αλλαγές στα επόμενα χρόνια η πανίδα και η χλωρίδα. Εάν υλοποιηθεί κατάλληλα και με συνέπεια, η παρακολούθηση θα διευκολύνει την αποφυγή ή τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων μελλοντικών αιολικών πάρκων στη βιοποικιλότητα. Αν οι δραστηριότητες παρακολούθησης δεν εκτελούνται σωστά ή και καθόλου, αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει σημαντικές και μόνιμες βλάβες στο περιβάλλον. 13

2.5. Μετριασμός και παρακολούθηση Παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με το μετριασμό: Η ελαχιστοποίηση και οι διαδικασίες παρακολούθησης σε πραγματικό χρόνο έχουν δοκιμαστεί με επιτυχία στα νότια της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Μια πρόσφατη μελέτη για τα ποσοστά σύγκρουσης πτηνών σε 13 αιολικά πάρκα στην πόλη Ταρίφα, Καδίζ (Ισπανία) έχει αποδείξει ότι η χρήση τεχνικών επιλεκτικής διακοπής λειτουργίας στις ανεμογεννήτριες με τα υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας μπορούν να βοηθήσουν στην άμβλυνση των επιπτώσεων των αιολικών πάρκων στα πουλιά με μια ελάχιστη επίδραση στη παραγωγή ενέργειας. Η μελέτη καλύπτει 296 ανεμογεννήτριες πριν (2006-2007) και μετά (2008-2009), την εφαρμογή του προγράμματος επιλεκτικής διακοπής λειτουργίας ανεμογεννητριών ως μέτρο άμβλυνσης των επιπτώσεων (de Lucas κ.α. 2011). Στο παραλιακό πάρκο αιολικής ενέργειας Barão de S. João στην Πορτογαλία, χρησιμοποιούνται ραντάρ και παρατήρηση για να διακόπτεται προσωρινά η λειτουργία επιμέρους ανεμογεννητριών όταν οι μεταναστευτικές ροές στο ύψος των πτερυγίων είναι υψηλές (συνήθως σε ασθενείς ανέμους, <5m/s). Κατά το πρώτο πλήρες έτος εφαρμογής (2010) η συνολική ισοδύναμη περίοδος διακοπής λειτουργίας ήταν 4,3 ημέρες, που αντιστοιχεί σε απώλειες παραγωγής περίπου 2%. Αποτέλεσμα ήταν η μηδενική θνησιμότητα πουλιών παρά την καταγραφή > 30000 κινήσεων μέσα από την περιοχή του αιολικού πάρκου. Η ιεραρχία μετριασμού θεωρείται ευρέως ως βέλτιστη πρακτική και η εφαρμογή της απαιτείται από ορισμένες νομοθετικές αρχές. Οι προσπάθειες θα πρέπει πρώτα να εστιάζονται στην πρόληψη ή στην αποφυγή επιπτώσεων, μετά στην ελαχιστοποίηση και μείωση τυχόν αναπόφευκτων επιπτώσεων και τέλος στην επιδιόρθωση ή αποκατάσταση τυχόν αναπόφευκτων αρνητικών επιπτώσεων. Κάθε σημαντική υπολειπόμενη επίπτωση θα πρέπει όπου είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί μέσω «αντισταθμιστικών μέτρων», προκειμένου να επιτευχθεί «ισοσκελισμένος περιβαλλοντικός ισολογισμός». Εάν η «αντιστάθμιση» δεν είναι δυνατή, πιθανόν να απαιτηθεί κάποιας άλλης μορφής μετριασμός. Οι αρνητικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα μπορούν να αποφευχθούν μέσω μικροχωροθέτησης. Μικρές προσαρμογές στη χωροθέτηση επιμέρους ανεμογεννητριών μπορεί να έχει μεγάλο αντίκτυπο π.χ. στην εμφάνιση του φαινομένου προσκρούσεων πτηνών (Ferrer κ.α. 2012 15 ). Πολλά μεγάλα πουλιά, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν ορογραφικές περιοχές (hangwing areas) στις οποίες ο αέρας υψώνεται πάνω από την κορυφογραμμή, για να κερδίσουν ύψος. Αποφυγή της άμεσης περιοχής γειτνίασης των σημείων όπου παρουσιάζεται το φαινόμενο hangwind μέσω μικροχωροθέτησης, ακόμα και για μερικές δεκάδες μέτρα, όπως προτείνεται για την επέκταση του αιολικού πάρκου HITRA στη Νορβηγία, μπορεί να μειώσει σημαντικά το βαθμό στον οποίο οι διαδρομές πτήσης των ειδών αυτών και οι ανεμογεννήτριες υπερκαλύπτονται. Ακολουθούν κάποια παραδείγματα καλών πρακτικών σε σχέση με την παρακολούθηση: Το Υπουργείο Περιβάλλοντος της Ανδαλουσίας έχει αναπτύξει ένα πρωτόκολλο για την παρακολούθηση των προγραμμάτων για τη θνησιμότητα των πτηνών σε αιολικά πάρκα στην επαρχία του Καδίζ (Ισπανία). Τα αποτελέσματα είναι σημαντικά τόσο για τη θνησιμότητα όσο και για την επιτυχία των διορθωτικών μέτρων. Το πρωτόκολλο περιλαμβάνει καρτέλες παρακολούθησης για την καταγραφή περιστατικών με ζώα σε αιολικά πάρκα. Η προσέγγιση BACI (before/after-control/ impact πριν/μετά/έλεγχος/επίπτωση) για την παρακολούθηση των επιπτώσεων θεωρείται γενικά ως η βέλτιστη πρακτική στον τομέα αυτό. Αυτή η προσέγγιση για την παρακολούθηση ακολουθείται αυτή τη στιγμή στο υπεράκτιο αιολικό πάρκο Near Shore στην Ολλανδία. Παρόλο που τα αποτελέσματα δεν είναι πλήρη, καθώς απαιτούνται δεδομένα αρκετών ετών, το πρόγραμμα παρέχει ένα λεπτομερές παράδειγμα βέλτιστης πρακτικής στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των τεχνικών παρακολούθησης BACI σε ένα σύνθετο από πλευράς περιβαλλοντικής παρακολούθησης χώρο. Η Γερμανική Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση έχει δώσει εντολή εκπόνησης σαφών προτύπων για την παρακολούθηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των υπεράκτιων αιολικών πάρκων στο «Πρότυπο για την Διερεύνηση των Επιπτώσεων των Υπεράκτιων Ανεμογεννητριών για το Θαλάσσιο Περιβάλλον» Standard for Investigation of the Impacts of Offshore Wind Turbines on the Marine Environment 16. Αυτά απαιτούν από τον κάτοχο της έγκρισης τη διεξαγωγή οικολογικής παρακολούθησης πριν, κατά και μετά την ανέγερση ενός υπεράκτιου αιολικού πάρκου. Ένα καλό παράδειγμα για την ανάπτυξη και την εφαρμογή της πρακτικής εφαρμογής αυτών των προτύπων δίνεται στη δημοσίευση Environmental Research at Alpha Ventus (offshore wind farm) first results Περιβαλλοντική Έρευνας στο Alpha Ventus (υπεράκτιο αιολικό πάρκο) - τα πρώτα αποτελέσματα 17. Κατανομή μικρών γλάρων Hydrocoloelusminutus βάσει εναέριων ερευνών, τον Δεκέμβριο του 2009 και Μαρτίου 2010. Πορτοκαλί περιοχή: Αιολικό πάρκο Alpha Ventus. Πηγή:BundesamtfürSeeschifffahrt und Hydrographie 2007 14 15- Ecology and Society Vol 17 No 2 Art 1 (2012) Marcus Eichhorn 1, Karin Johst 1, Ralf Seppelt 1 and Martin Drechsler Model-Based Estimation of Collision Risks of Predatory Birds with Wind Turbines. 16- BundesamtfürSeeschifffahrt und Hydrographie (2007) Standard for Investigation of the Impacts of Offshore Wind Turbines on the Marine Environment 17- BundesamtfürSeeschifffahrt und Hydrographie (2010) Environmental Research at Alpha Ventus (offshore wind farm) first results

2.5. Μετριασμός και παρακολούθηση Ενώ η παρακολούθηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι κοινή πρακτική, πολύ λίγες Περιβαλλοντικές Δηλώσεις προβλέπουν την αξιολόγηση των κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων κατά τη διάρκεια ζωής του αιολικού πάρκου. Ένα παράδειγμα καλών πρακτικών στον τομέα αυτό είναι το Gwent y Mor Υπεράκτιο αιολικό πάρκο στα ανοικτά των ακτών της Ουαλίας (http://www.rwe.com). Το κεφάλαιο SEIA της Περιβαλλοντικής Δήλωσης για αυτό το αιολικό πάρκο αναφέρει ότι μετά την κατασκευή του Gwynt y Mor θα διεξαχθούν περαιτέρω σφυγμομετρήσεις σχετικά με την στάση των τουριστών. Μια τέτοια σφυγμομέτρηση θα επιδιώξει να επαναλάβει τη μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας που ανατέθηκε από την npower renewables πριν από την κατασκευή με σκοπό την αποτύπωση των απόψεων των επισκεπτών σε έναν αντιπροσωπευτικό αριθμό τοποθεσιών γύρω από την ακτογραμμή του κόλπου του Λίβερπουλ. «Είναι σημαντικό να παρακολουθούνται οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις, ώστε να μπορούν να εντοπίζονται και να κατανοούνται οι αλλαγές στις τοπικές κοινωνίες και οικονομίες». Στη Δανία και την Αγγλία, πραγματοποιήθηκαν ξεχωριστές μελέτες που περιελάμβαναν έρευνα «πριν» και «μετά» προκειμένου να αξιολογηθεί η επίπτωση που αναμένετο να έχουν και που πράγματι είχαν στις τοπικές κοινωνίες τα Υπεράκτια αιολικά πάρκα Horns Rev και Carland Cross, αντιστοίχως. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ: Οι εταίροι του GP WIND ευχαριστούν όλους εκείνους τους φορείς που συνέβαλαν σε αυτόν τον οδηγό καλών πρακτικών. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται, για το χρόνο και την προσοχή που έδειξαν επιχειρήσεις αιολικής ενέργειας, περιβαλλοντικοί οργανισμοί και ενεργειακά γραφεία, ΜΚΟ, εταιρίες συμβούλων σε θέματα περιβάλλοντος, πανεπιστημιακοί φορείς, εθνικές περιφερειακές και τοπικές αρχές στις χώρες των εταίρων του GPWIND και σε άλλες. Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του GP WIND www.project-gpwind.eu

ΕΤΑΙΡΟΙ GP WIND Scottish Government (UK) The Norwegian Institute for Nature Research (NO) Leitat Technological Center (ES) APERe (BE) SQW (UK) ScottishPower Renewables (UK) Royal Society for the Protection of Birds, Scotland (UK) Comhairle nan Eilean Siar (UK) Sustainable Energy Authority Ireland (IE) SPEED Development Consultants (GR) SSE Renewables (UK) Agenzia ASEA Spa (IT) Power Systems Laboratory, Aristotle University of Thessaloniki (GR) Provincia di Savona (IT) The Region of Western Greece (GR) ADEP S.A. (GR) Projects in Motion (MT) Εκδότης Έργο συγχρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα Design: All About Concept (προσαρμογή) Η συνολική ευθύνη για το περιεχόμενου αυτού του εντύπου ανήκει στους συγγραφείς του. Το έντυπο αυτό δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. To EACI και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν ευθύνονται για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτό το έντυπο.