«ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ 2013»

18 η Εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών παράκτιων και άλλων φυσικών περιοχών «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ 2013»

Περιεχόμενα Εικόνες... 2 Πίνακες... 3 1. Εισαγωγή... 4 2. Το πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων... 5 3. 18 χρόνια «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ»... 8 3.1 Γιατί μια εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών;... 8 3.2 Αριθμός εθελοντών Συμμετοχών Φυσικών περιοχών... 11 3.3 Φύλλα Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Φυσικών Περιοχών... 13 3.3.1 Μεθοδολογία... 13 3.3.2 Αποτελέσματα Φύλλων Καταγραφής 2006 2012... 14 Βιβλιογραφία... 21 1

Εικόνες Εικόνα 1. (i) Αλουμινένιο κουτάκι αναψυκτικού στις εκβολές του Ασωπού, (ii) θαμμένη πλαστική σακούλα, (iii) σχοινιά έξω από το αλιευτικό καταφύγιο του Ωρωπού και (iv) ένας εθελοντής αυτοδύτης απομακρύνει σκουπίδια μέσα από το καταφύγιο.... 9 Εικόνα 2. Υποβρύχιος καθαρισμός κατά τη διάρκεια της εκστρατείας «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ».... 9 Εικόνα 3. (i) η ποσοστιαία (%) συμμετοχή των φορέων που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» κατά το διάστημα 2006-2012 και (ii) συνολικός αριθμός εθελοντών στους δέκα νομούς με τις περισσότερες συμμετοχές για τα έτη 2010-2012.... 12 Εικόνα 4. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2010. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο».... 15 Εικόνα 5. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2011. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο».... 15 Εικόνα 6. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2012. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο».... 16 Εικόνα 7. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 7 κοινές ακτές τα έτη 2010 και 2012.... 17 Εικόνα 8. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 10 κοινές ακτές τα έτη 2010 και 2011.... 18 Εικόνα 9. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 4 κοινές ακτές τα έτη 2011 και 2012.... 18 Εικόνα 10. Κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων για την παραλία Μαγγάνων τα έτη 2010-2012.. 19 Εικόνα 11. Κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων για την παραλία Σχινιά τα έτη 2010-2012.... 19 2

Πίνακες Πίνακας 1. Παρουσίαση αριθμού εθελοντών, συμμετοχών και φυσικών περιοχών για τα τελευταία 7 έτη που πραγματοποιείται η εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ».... 11 Πίνακας 2. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές των ετών 2006-2007, 2009-2012.... 14 3

1. Εισαγωγή «Ενηλικιώνεται» φέτος η Πανελλαδική εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών που συντονίζει το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS για 18η χρονιά και θα πραγματοποιηθεί το διάστημα από 1 η Μαΐου έως 10 Ιουνίου 2013, με συμμετοχή μαθητών και εκπαιδευτικών, Δήμων, περιβαλλοντικών και κοινωνικών φορέων, εργαζομένων επιχειρήσεων και εθελοντών κάθε ηλικίας. Η εκστρατεία τελεί υπό την αιγίδα του Μεσογειακού Προγράμματος Δράσης του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP/ MAP) και υλοποιείται με την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω.). Χορηγός είναι η Αθηναϊκή Ζυθοποιία ΑΕ και υποστηρικτές η TNT και η Rolopack A.B.E.E. Χορηγοί επικοινωνίας είναι oι: Ελεύθερος Τύπος, Τύπος της Κυριακής, ΟΙΚΟτύπος, ΕΡΤ, KOSMOS 93,6, ΕΡΑ Δίκτυο και Πρώτο Πρόγραμμα. Ήδη από την ίδρυσή του, το 1990, το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS, μια οργάνωση με μεγάλη και πολύχρονη εμπειρία σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος, οργάνωσης εθελοντικών προγραμμάτων και εκστρατειών ενημέρωσης, διοργανώνει μεταξύ άλλων δράσεών τουεθελοντικούς καθαρισμούς ακτών και φυσικών περιοχών. Με την πάροδο των ετών, οι εθελοντικοί καθαρισμοί εντάχθηκαν στη πρωτοβουλία Clean Up the Med που διοργανώνεται σε μεσογειακό επίπεδο με πρωτοβουλία της Ιταλικής περιβαλλοντικής οργάνωσης Legambiente και φέτος θα διαρκέσει το διάστημα 24-26 Μαΐου. Εδώ και χρόνια η εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» έχει «αυτονομηθεί» και χαράσσει τη δική της πορεία, με πανελλαδικό πλέον χαρακτήρα και διάρκεια όλο το μήνα Μάιο ή και παραπάνω, όπως φέτος που θα διαρκέσει μέχρι 10 Ιουνίου. Η φετινή εκστρατεία επικεντρώνεται στην παρουσίαση και διάχυση των συγκεντρωτικών αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την επεξεργασία των Φύλλων Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Φυσικών Περιοχών, με την επιστημονική αρωγή του Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω., τα οποία συμπλήρωσαν οι εθελοντές κατά το διάστημα 2006-2012. 4

2. Το πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων Εκατομμύρια άνθρωποι κάθε χρόνο επισκεπτόμαστε τις ακτές, και φεύγοντας αφήνουμε πίσω μας κάθε λογής «καλούδια», που αργά ή γρήγορα καταλήγουν στη θάλασσα. Αυτό αποτελεί βέβαια μόνο ένα μέρος του προβλήματος, το οποίο με την πάροδο των χρόνων δυστυχώς ολοένα και διογκώνεται. Εκτός από τις δραστηριότητες αναψυχής, οι παράκτιες δραστηριότητες γενικότερα, αλλά και οι δραστηριότητες στην ξηρά, οι χωματερές κοντά σε ρέματα, ποτάμια και ακτές αποτελούν τις κύριες πηγές απορριμμάτων. Θαλάσσιες δραστηριότητες, σχετιζόμενες με επιβατηγά και εμπορικά πλοία, σκάφη αναψυχής, καθώς και με τις πλατφόρμες εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου αποτελούν μια ακόμα σημαντική πηγή απορριμμάτων. Εκτιμάται ότι περίπου το 20% των πλαστικών απορριμμάτων στη θάλασσα προέρχονται από τα πλοία (εμπορικά, σκάφη αναψυχής, αλιευτικά) και από θαλάσσιες εγκαταστάσεις (πλατφόρμες εξόρυξης κ.α.). Ακόμα όμως και σε περιοχές που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από αυτές τις πηγές εντοπίζονται απορρίμματα που έχουν μεταφερθεί από τη δράση του ανέμου και των θαλασσίων ρευμάτων. Αποτσίγαρα, πλαστικές σακούλες, μπουκάλια, κονσέρβες και καλαμάκια μπορούν να βρεθούν διασκορπισμένα σε ακτές και σε θάλασσες. Κάθε χρόνο πολλές χιλιάδες τόνοι απορριμμάτων ταξιδεύουν στη θάλασσα, περίπου το 80 % αυτών ξεβράζεται στις ακτές, ή σκοπίμως εγκαταλείπεται σε αυτές, αλλά μια σημαντική ποσότητα βυθίζεται και «κάθεται» στο βυθό. Θαλάσσια απορρίμματα ονομάζουμε τα επίμονα, τεχνητά ή επεξεργασμένα στερεά υλικά που έχουν απορριφθεί ή εγκαταλειφθεί στο θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον (UNEP, 2005). Όπως απορρέει και από τον παραπάνω ορισμό, τα θαλάσσια απορρίμματα απαρτίζονται από υλικά που έχουν κατασκευαστεί ή χρησιμοποιηθεί από ανθρώπους, τα οποία είτε απορρίπτονται εσκεμμένα απευθείας στη θάλασσα και τις ακτές είτε καταλήγουν εκεί εμμέσως μέσω διάφορων οδών μεταφοράς, π.χ. μέσω των ποταμών, των αγωγών διάθεσης λυμάτων, της απόπλυσης της χέρσου και της δράσης του ανέμου. Η παρουσία των θαλάσσιων απορριμμάτων στις παράκτιες και θαλάσσιες περιοχές συνδέεται με σοβαρές περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, ενώ αποτελεί απειλή και για τη δημόσια υγεία. Τα απορρίμματα αποτελούν απειλή για τους θαλάσσιους οργανισμούς, καθώς αυτοί είτε παγιδεύονται σ αυτά είτε τα καταναλώνουν. Η παγίδευση μπορεί να τραυματίσει τους οργανισμούς, να βλάψει την ικανότητα κίνησής τους (επηρεάζοντας με αυτόν τον τρόπο λ.χ. τη δυνατότητά τους να βρουν τροφή ή να αποφύγουν τους θηρευτές τους), ακόμα και να τα οδηγήσει 5

στο θάνατο λόγω ασιτίας, ασφυξίας ή πνιγμού. Η παγίδευση ψαριών και θαλάσσιων θηλαστικών σε εγκαταλελειμμένα αλιευτικά εργαλεία αποτελεί μία σημαντική απειλή για τη ζωή στη θάλασσα. Πουλιά, θαλάσσιες χελώνες και θαλάσσια θηλαστικά μπορεί να καταπιούν πλαστικά σφαιρίδια, συσκευασίες φαγητών και πλαστικές σακούλες που επιπλέουν ή κάθονται στον βυθό με αποτέλεσμα να μειώνεται η ικανότητα τροφοληψίας, αναπνοής και κολύμβησης. Τουλάχιστον 1.000.000 πουλιά και 100.000 θαλάσσια θηλαστικά πεθαίνουν κάθε χρόνο από πλαστικά και άλλα σκουπίδια που καταλήγουν στο περιβάλλον (UNEP, 2006). Οι θαλάσσιες χελώνες συχνά καταναλώνουν πλαστικές σακούλες νομίζοντας ότι είναι μέδουσες. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες μελέτες, τα θαλάσσια απορρίμματα επηρεάζουν 663 είδη παγκοσμίως (GEF, 2012)), παρατηρείται δηλαδή μια αύξηση της τάξης του 40 % σε σχέση με το 1997. Σύμφωνα με τον Laist (1997) το πλαστικό έχει αναφερθεί ότι επηρεάζει 267 είδη παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένου του 86% των ειδών θαλάσσιων χελωνών, 44% όλων των ειδών θαλάσσιων πτηνών και 43% όλων των ειδών θαλάσσιων θηλαστικών. Από τότε που συντάχθηκε η λίστα αυτή έχουν αναφερθεί και περισσότερο ευαίσθητα είδη, συμπεριλαμβανομένης της φάλαινας Orcinus orca, του λευκόρυγχου δελφινιού (Lagenorhynchus albirostris) και ενός βόρειου είδους φάλαινας (Hyperodon ampullatus) (Baird and Hooker, 2000). Επιπλέον, τα επιπλέοντα θαλάσσια απορρίμματα μπορούν να αποτελέσουν φορείς μεταφοράς ξενικών ειδών, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχή των τοπικών οικοσυστημάτων. Βαριά αντικείμενα μπορεί να καταστρέψουν ενδιαιτήματα, όπως κοραλλιογενείς υφάλους, και έτσι να επηρεάσουν την εξεύρεση τροφής και τις τροφικές συνήθειες των θαλάσσιων οργανισμών. Τα απορρίμματα της θάλασσας έχουν δυσμενείς επιπτώσεις και για τον άνθρωπο. Σπασμένα γυαλιά και νοσοκομειακά απορρίμματα στις ακτές, καθώς και σχοινιά και παραγάδια στη θάλασσα, κρύβουν κινδύνους για κολυμβητές και δύτες. Το πλαστικό που συγκεντρώνεται στη θάλασσα μέσα στις δεκαετίες έχει χρόνους αποδόμησης μεταξύ 450 έως 1.000 χρόνια και δε διασπάται ποτέ πλήρως. Σχηματίζει μικροσκοπικά σωματίδια (διαμέτρου 0,3-5 mm περίπου), τα οποία ξεβράζονται στις ακτές, επιπλέουν στη θάλασσα και εναποτίθενται στα ιζήματα του βυθού. Τα προϊόντα της ατελούς αποδόμησης του πλαστικού, τα μικρά σφαιρίδια που είναι πρώτη ύλη για την κατασκευή οποιουδήποτε πλαστικού, οι κόκκοι που περιέχονται σε προϊόντα προσωπικής φροντίδας (π.χ. σε οδοντόπαστες, προϊόντα απολέπισης κ.α.), καθώς και οι μικροσκοπικές πλαστικές ίνες (που μπορεί να προέλθουν από το πλύσιμο των συνθετικών υφασμάτων στο πλυντήριο) είναι επικίνδυνα, καθώς έχουν την τάση να προσροφούν διάφορες χημικές ουσίες, οι οποίες εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα αφού γίνονται τροφή πολλών θαλάσσιων ζώων. Επιπρόσθετα, η κατανάλωσή τους δημιουργεί στα ζώα αίσθημα κορεσμού με αποτέλεσμα πολλά από αυτά να πεθαίνουν από ασιτία. Επιπρόσθετα, η παρουσία των απορριμμάτων στο παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον μπορεί να έχει και οικονομικό αντίκτυπο στις τοπικές κοινωνίες επηρεάζοντας τομείς, όπως είναι ο τουρισμός, 6

η αλιεία και η ναυσιπλοΐα. Ένας παράκτιος τουριστικός προορισμός, για παράδειγμα, χάνει την ελκυστικότητά του εξαιτίας της αισθητικής υποβάθμισης που προκαλείται στο κάποτε ειδυλλιακό τοπίο με αποτέλεσμα να μειώνονται οι επισκέπτες και κατ επέκταση και το εισόδημα των τουριστικών επιχειρήσεων. Αντίστοιχα στην περίπτωση της αλιείας, για παράδειγμα, συχνά τα απορρίμματα μπλέκονται σε αλιευτικά εργαλεία και τις προπέλες των σκαφών προξενώντας ζημιές. Παράλληλα, υψηλό αποδεικνύεται και το κόστος καθαρισμού και απορρύπανσης. Σύμφωνα με έκθεση της KIMO International (Mouat et al., 2010) που διερεύνησε την οικονομική ζημιά που αποφέρουν τα απορρίμματα στις παράκτιες περιοχές του ΒΑ Ατλαντικού, οι τοπικές αρχές στο Ην. Βασίλειο καταβάλλουν κατά μέσο όρο περίπου 18 εκατ. κατ έτος για την απομάκρυνση των απορριμμάτων από τις παραλίες. Το κόστος καθαρισμού έχει αυξηθεί κατά τη διάρκεια τις τελευταίας δεκαετίας κατά 37,4 % περίπου. Οι αντίστοιχες δαπάνες για τη Δανία και το Βέλγιο φτάνουν τα 10,4 εκατ.. Τέλος, σε ετήσια βάση, τα θαλάσσια απορρίμματα κοστίζουν στον αλιευτικό στόλο της Σκωτίας μεταξύ 11,7 και 13 εκατ., κατά μέσο όρο, ποσό που αντιστοιχεί στο 5 % του συνολικού τζίρου των θιγόμενων αλιευτικών δραστηριοτήτων. Η ανεξάντλητη «ρυποχωρητικότητα» της θάλασσας είναι μια λανθασμένη άποψη που επικρατεί από την αρχαιότητα έως και τις ημέρες μας. Το γεγονός ότι τα απορρίμματα του βυθού δεν είναι άμεσα ορατά δυσκολεύει το έργο της ευαισθητοποίησης πολιτών και φορέων. Παρ όλα αυτά, αρχίζει να εκδηλώνεται ενδιαφέρον προς την ανάγκη για εξυγίανση του βυθού και διατήρηση της βιοποικιλότητάς του, καθώς σταδιακά γίνεται φανερή η τεράστια σημασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων στην ποιότητα ζωής ακόμη και του ίδιου του ανθρώπου. Η έννοια της βιοποικιλότητας ήταν άλλοτε παραμελημένη, όμως φαίνεται πως στις μέρες μας αρχίζει να γίνεται αντιληπτό ότι για την ανάκαμψη των οικοσυστημάτων και τη διατήρηση και βιώσιμη διαχείρισή τους, πρέπει να διασφαλιστεί η ακεραιότητά της. 7

3. 18 χρόνια «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» 3.1 Γιατί μια εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών; Τα τελευταία 17 χρόνια, η εκστρατεία έχει συμβάλει καθοριστικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση χιλιάδων εθελοντών, σχετικά με τα προβλήματα που δημιουργεί η παρουσία των απορριμμάτων στο παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον. Μέσα από τη βιωματική εμπειρία του καθαρισμού, η εκστρατεία στοχεύει στο να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να συνειδητοποιήσουν την οικολογική αξία της παράκτιας ζώνης και του φυσικού περιβάλλοντος, τις πιέσεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φυσικές περιοχές εξαιτίας των απορριμμάτων (και όχι μόνο ), καθώς και τις αναγκαίες δράσεις που πρέπει να αναληφθούν σε ατομικό, συλλογικό και θεσμικό επίπεδο για την προστασία και βιώσιμη διαχείρισή τους. Με την κοινή μας εθελοντική συνεισφορά, εκφράζουμε ως πολίτες την προσωπική μας δέσμευση να αποτελέσουμε μέρος της λύσης του περιβαλλοντικού προβλήματος, να συμβάλουμε στην προστασία του φυσικού και πολιτισμικού πλούτου της Μεσογείου καθώς και στη δημιουργία ενός κοινού, ειρηνικού και βιώσιμου μέλλοντος, με την καλλιέργεια πνεύματος αλληλεγγύης και συνεργασίας μεταξύ κοινωνιών με διαφορετικές κουλτούρες. Επιπλέον, τονίζουμε ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι μια προσωπικά υπεύθυνη στάση που ενδυναμώνει το ρόλο και τα δικαιώματά μας ως πολίτες. Η κύρια δράση καθαρισμού του σημείου που έχει επιλεγεί συνοδεύεται, συνήθως, από καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όπως ζωντανή μουσική, διαγωνισμούς ζωγραφικής, θεατρικές παραστάσεις ή εργαστήρια περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Παράλληλα με τον πανελλαδικό συντονισμό της εκστρατείας, το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS διοργανώνει ανοιχτούς κεντρικούς καθαρισμούς και δίνει ραντεβού, με όσους θέλουν να ενώσουν τις δυνάμεις τους με την οργάνωση. Κάθε χρόνο η εκστρατεία δίνει έμφαση και σε κάποιο περιβαλλοντικό θέμα μείζονος σημασίας (π.χ. βιώσιμη αλιεία, Προστατευόμενες Περιοχές κ.α.). Επιπλέον, σε συνεργασία με καταδυτικούς συλλόγους, αλλά και με το Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω., γίνεται προσπάθεια ανάδειξης προβλήματος των «υποθαλάσσιων χωματερών» (Εικ. 1,2). Αν και οι εθελοντικοί καθαρισμοί έχουν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, εντούτοις η συμμετοχή σε αυτούς είναι ιδιαίτερα σημαντική: από τη μια, οι εθελοντές με την επιθυμία τους να πραγματοποιήσουν/ συμμετάσχουν σε κάποια δράση, υποδηλώνουν ότι αναγνωρίζουν το πρόβλημα, το μερίδιο της ευθύνης που έχουμε όλοι οι πολίτες στη δημιουργία του και δηλώνουν την επιθυμία τους να αποτελέσουν μέρος της λύσης. Από την άλλη, πιλοτικά στην αρχή και συστηματικά μετά το 2008, οι εθελοντές καλούνται να συμπληρώσουν κατά τη διάρκεια των καθαρισμών το ειδικό Φύλλο Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Φυσικών Περιοχών. Τα 8

Φύλλα Καταγραφής έχουν σχεδιαστεί με τη βοήθεια του Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω. βάσει κριτηρίων που εφαρμόζονται από τη Διεθνή Επιστημονική Κοινότητα και ταξινομούν τα απορρίμματα σύμφωνα με το υλικό κατασκευής και την πρώτη χρήση τους. Εικόνα 1. (i) Αλουμινένιο κουτάκι αναψυκτικού στις εκβολές του Ασωπού, (ii) θαμμένη πλαστική σακούλα, (iii) σχοινιά έξω από το αλιευτικό καταφύγιο του Ωρωπού και (iv) ένας εθελοντής αυτοδύτης απομακρύνει σκουπίδια μέσα από το καταφύγιο. (i) (ii) Εικόνα 2. Υποβρύχιος καθαρισμός κατά τη διάρκεια της εκστρατείας «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ». 9

Η συστηματική καταγραφή των απορριμμάτων αποτελεί ειδοποιό διαφορά της συγκεκριμένης εκστρατείας από ανάλογες προσπάθειες και έχει οδηγήσει όχι μόνο στην αποτύπωση του ρυπαντικού φορτίου σε σημαντικό αριθμό ελληνικών ακτών (49 το 2006, 31 το 2007, 28 το 2009, 65 το 2010, 53 το 2011 και 43 το 2012), αλλά και στην εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων σχετικά με τις πηγές προέλευσής τους, που μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για την αντιμετώπιση του προβλήματος στη ρίζα του, επεμβαίνοντας προληπτικά. Παράλληλα καθιστά τους δεκάδες χιλιάδες εθελοντές, που παίρνουν μέρος στη διαδικασία καταγραφής, πολύτιμους αρωγούς της εκστρατείας και συμμέτοχους στην επιστημονική έρευνα μέσα από τη συλλογή πρωτογενών δεδομένων. Μέσα στα μόλις έξι αυτά χρόνια, οι εθελοντές συνέβαλαν στην καταγραφή περισσότερων από 343.000 απορριμμάτων, κάτι που χωρίς τη βοήθειά τους θα ήταν αδύνατο. Τα αποτελέσματα των «Φύλλων Παρατήρησης Ακτών» για τα έτη 2006 και 2007, δημοσιεύτηκαν στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Aquatic Ecosystem Health & Management. Η δημοσίευση των αποτελεσμάτων των καταγραφών σε έγκριτα διεθνή περιοδικά, μια προσπάθεια που πρόκειται να συνεχιστεί, έχει πολλαπλά οφέλη, καθώς: 1. οδηγεί στην εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων σχετικά με την παρουσία των απορριμμάτων και των πηγών τους στις ελληνικές ακτές, καθώς αυτά συνδιαμορφώνονται με την αρωγή ειδικών επιστημόνων από το διεθνή χώρο, 2. «τοποθετεί» την Ελλάδα στις χώρες που αποτυπώνουν τη ρύπανση των ακτών τους, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα για αξιόπιστες συγκρίσεις και προτάσεις για αποτελεσματικές λύσεις, 3. κάνει γνωστή την εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, κάτι που δίνει την ευκαιρία για ανταλλαγή γνώσεων, απόψεων και εμπειριών, διεθνείς συνεργασίες και σύνδεση των εκστρατειών στο Μεσογειακό χώρο. 10

3.2 Αριθμός εθελοντών Συμμετοχών Φυσικών περιοχών Μόνο κατά τα έτη 2006-2012, στην εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» συμμετείχαν 113.012 εθελοντές που πραγματοποίησαν καθαρισμούς φυσικών περιοχών (ακτών, βυθού, λιμνών, ποταμών, δασών κ.α.) σε 41 συνολικά νομούς της Ελλάδας (Πίν. 1). Πίνακας 1. Παρουσίαση αριθμού εθελοντών, συμμετοχών και φυσικών περιοχών για τα τελευταία 7 έτη που πραγματοποιείται η εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ». Στοιχεία 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Εθελοντές 10.938 15.748 13.717 17.848 16.495 21.028 17.238 Συμμετοχές 224 219 170 256 297 285 269 Φυσικές Περιοχές 163 218 199 279 216 236 190 Νομοί 37 35 31 36 34 37 38 Στην Εικ. 3 (i) παρουσιάζεται η ποσοστιαία (%) συμμετοχή των φορέων που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» κατά το διάστημα 2006-2012, ενώ στην Εικ. 3 (ii) εμφανίζεται ο συνολικός αριθμός εθελοντών στους δέκα νομούς με τις περισσότερες συμμετοχές για τα έτη 2010-2012. 11

(i) (ii) Εικόνα 3. (i) η ποσοστιαία (%) συμμετοχή των φορέων που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» κατά το διάστημα 2006-2012 και (ii) συνολικός αριθμός εθελοντών στους δέκα νομούς με τις περισσότερες συμμετοχές για τα έτη 2010-2012. 12

3.3 Φύλλα Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Φυσικών Περιοχών 3.3.1 Μεθοδολογία Όπως προαναφέρθηκε, στο πλαίσιο της εκστρατείας «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» εκτός από τη συλλογή και διαλογή των απορριμμάτων, οι εθελοντές συμμετέχουν στην καταμέτρηση και καταγραφή τους. Στόχος της καταγραφής είναι η συλλογή δεδομένων που αφορούν στη σύσταση ως προς το υλικό και την αρχική χρήση των απορριμμάτων που βρίσκονται στις ελληνικές ακτές. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται μια βάση δεδομένων με πληροφορία για το ρυπαντικό φορτίο των ελληνικών ακτών, δίνεται η δυνατότητα εκτίμησης των πηγών ρύπανσης με απορρίμματα και η ευκαιρία στους εθελοντές διαφόρων ηλικιών να συμμετέχουν στην παραγωγή επιστημονικών δεδομένων για τη βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής τους. Μέχρι το 2007, μετά το πέρας του καθαρισμού, οι εθελοντές συμπλήρωναν το «Φύλλο Παρατήρησης Ακτών»: ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο ζητούσε από τους εθελοντές να περιγράψουν με κείμενο τις χρήσεις τις κάθε ακτής και τις κύριες πηγές ρύπανσης και να σημειώσουν τα ποσοστά των υλικών, από τα οποία αποτελούνταν τα απορρίμματα που συνέλλεξαν. Σαν αποτέλεσμα προέκυπταν δεδομένα, τα οποία αποτελούνταν από ποιοτική πληροφορία αναφορικά προς τις πηγές ρύπανσης και εκτιμήσεις των ποσοστών των υλικών απορριμμάτων κάθε ακτής. Τα δεδομένα με αυτή τη μορφή, από τις εκστρατείες δύο ετών (2006 και 2007), υπήρξαν αντικείμενο επεξεργασίας ώστε να γίνει μια εκτίμηση της σύστασης των απορριμμάτων και των πηγών ρύπανσης στις ελληνικές ακτές. Η επεξεργασία και ανάλυση αυτών των δεδομένων τότε δημιούργησε την ανάγκη για την παραγωγή ακριβέστερων δεδομένων που θα περιλαμβάνουν την αρχική χρήση και το υλικό του κάθε απορρίμματος, ενώ θα καταγράφεται και ο αριθμός τους, έτσι ώστε τα δεδομένα που θα προκύπτουν από την εκστρατεία να είναι άμεσα συγκρίσιμα με εκείνα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Η ανάγκη αυτή οδήγησε στη δημιουργία του «Φύλλου Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Φυσικών Περιοχών» του οποίου η μορφή τελειοποιήθηκε το 2010 μετά από πιλοτικές εφαρμογές παρόμοιων ερωτηματολογίων. Το Φύλλο Καταγραφής αποτελείται από πίνακες αρχικών χρήσεων απορριμμάτων (με αναφορά και στο υλικό τους), στους οποίους οι εθελοντές κατατάσσουν κάθε ανθρωπογενές απόρριμμα που συλλέγουν από τις ακτές. Η επεξεργασία των δεδομένων που αφορούν στην αρχική χρήση των απορριμμάτων, είναι δυνατό να μας παρέχει πληροφορίες για τις πηγές ρύπανσης των ακτών, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι «αθέατες» για έναν παρατηρητή/ επισκέπτη της ακτής, αλλά εμφανίζονται σαν διεργασίες που προκύπτουν από τους συνδυασμούς της αρχικής χρήσης των απορριμμάτων που βρίσκονται σε κάθε ακτή. 13

3.3.2 Αποτελέσματα Φύλλων Καταγραφής 2006 2012 Υλικό απορριμμάτων Κατά το διάστημα 2006-2012, οι εθελοντές κατέγραψαν συνολικά 343.454 απορρίμματα (110.400 το 2006 και 2007, 30.375 το 2009, 89.776 το 2010, 85.829 το 2011 και 27.074 το 2012). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της στατιστικής επεξεργασίας των Φύλλων Καταγραφής, προκύπτει ότι το κυρίαρχο στοιχείο είναι το πλαστικό με συμμετοχή 37-51% (Πίνακας 1). Τα αποτελέσματα βρίσκονται σε συμφωνία με την ελληνική, αλλά και διεθνή βιβλιογραφία (Koutsodendris et al., 2008; Kordella et al., 2013; Derraik, 2002; Bravo et al., 2009), γεγονός που ενισχύει σημαντικά την αξιοπιστία της μεθόδου καταγραφής. Μετά το «κυρίαρχο» πλαστικό ακολουθούν τα χάρτινα (12-18%), τα μεταλλικά (7-16%) και τα γυάλινα (5-9%) απορρίμματα (Πίνακας 1). Τα υψηλά ποσοστά του χαρτιού, σε σχέση με τη διεθνή βιβλιογραφία, ερμηνεύονται ως δείκτης «σύγχρονης ρύπανσης» λόγω της χαμηλής ανθεκτικότητάς του στο θαλάσσιο περιβάλλον. Πίνακας 2. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές των ετών 2006-2007, 2009-2012. ΥΛΙΚΟ 2006 2007 2009 2010 2011 2012 ΠΛΑΣΤΙΚΟ 43 51 37 50 42 43 ΧΑΡΤΙ 13 18 12 14 18 18 ΜΕΤΑΛΛΟ 16 10 7 13 13 12 ΓΥΑΛΙ 5 6 9 6 6 5 ΣΥΝΟΛΟ ΑΛΛΩΝ ΥΛΙΚΩΝ<6%** 23 15 35 13 21 21 **Υποσημείωση: τα Άλλα υλικά περιλαμβάνουν: Νάιλον, Ξύλο, Φελιζόλ, Αφρολέξ, Ύφασμα, Καουτσούκ, Δέρμα, Μπετόν/ Κεραμικά/ Μάρμαρο/ Μωσαϊκό/ Πορσελάνη κτλ Αρχική χρήση απορριμμάτων Από την κατάταξη των απορριμμάτων σύμφωνα με την αρχική τους χρήση (Εικ. 4, 5 και 6), παρατηρείται ότι οι συσκευασίες αναψυκτικών και ποτών φιγουράρουν σταθερά στην πρώτη θέση των πολυπληθέστερων απορριμμάτων, με τα πλαστικά καπάκια και τα πλαστικά μπουκάλια νερού, αναψυκτικού ή ποτού να καταλαμβάνουν τις δυο πρώτες θέσεις των απορριμμάτων που συναντάμε πιο συχνά σε μια ακτή, με ποσοστά 7,8-12% και 6-6,9% αντίστοιχα. Τα πλαστικά κομμάτια (>50 εκατοστών) άγνωστης αρχικής χρήσης (4,1-6,5%), τα καλαμάκια (4,8-6,5%), το χαρτόνι (6%), τα κομμάτια χαρτιού (7,3%) και τα αλουμινένια κουτάκια ποτού/ αναψυκτικού (3-4,3%) είναι επίσης κάποιες από τις κατηγορίες αρχικής χρήσης που συναντάμε σε σημαντικά ποσοστά στις περιοχές που μελετήθηκαν. Η απουσία των αποτσίγαρων από τις πρώτες θέσεις, όπως προκύπτει σε άλλες έρευνες, οφείλεται στο γεγονός ότι η μεθοδολογία που ακολουθείται για την καταγραφή των 14

απορριμμάτων στο πλαίσιο της εκστρατείας «ΚΑΘΑΡΙΣΤΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» δε δίνει έμφαση στα απορρίμματα καπνιστών. Σε μια προσπάθεια να δοθεί φως και σε αυτό το κομμάτι των απορριμμάτων, το Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS έχει υποβάλλει πρόταση προς χρηματοδότηση σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών και άλλους φορείς. Εικόνα 4. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2010. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο». Εικόνα 5. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2011. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο». 15

Εικόνα 6. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων τύπων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές σύμφωνα με τις καταγραφές του 2012. Οι τύποι απορριμμάτων με ποσοστό λιγότερο από 3% εντάχθηκαν στην κατηγορία «Άλλο». Πηγές ρύπανσης Συνολικά, για όλα τα έτη καταγραφής, η πλειοψηφία των απορριμμάτων φαίνεται να προέρχεται από τις δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν χώρα στην ακτή και κοντά σε αυτή, ενώ σημαντική είναι και η συμβολή της αστικής ρύπανσης (απορρίμματα που μεταφέρονται στην παραλία μέσω ποταμών, ανέμου ή/ και θαλάσσιων ρευμάτων). Για τα έτη 2010-2012, με τη χρήση των «νέων» Φύλλων Καταγραφής, είναι δυνατή και η ποσοτικοποίηση της συμβολής κάθε πηγής. Όπως προκύπτει, λοιπόν, από τη σύσταση των απορριμμάτων σύμφωνα με την αρχική τους χρήση, περισσότερο από το ένα πέμπτο (20%) του ρυπαντικού φορτίου προέρχεται από την κατανάλωση νερού, αναψυκτικών ή/και ποτών στην παραλία ή φυσική περιοχή, ή οποία συνδέεται σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία με δραστηριότητες αναψυχής. Κατά συνέπεια, οι δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν χώρα στις ελληνικές ακτές κατά μέσο όρο συμβάλλουν περισσότερο από 20% στην αύξηση του ρυπαντικού τους φορτίου με απορρίμματα. Ο συνδυασμός αρχικών χρήσεων, που συμμετέχουν με μικρότερα ποσοστά στη σύσταση των απορριμμάτων, υποδεικνύουν ότι περισσότερο από 8% των απορριμμάτων στις ακτές έχει αστική προέλευση, ενώ οι αλιευτικές δραστηριότητες φαίνεται να συμβάλουν κατά 5% κατά μέσο όρο. 16

Διαχρονικές τάσεις Σύμφωνα με τη σύγκριση του πλήθους των απορριμμάτων και των ποσοστών σύστασής τους ως προς το υλικό, μεταξύ ακτών που μελετήθηκαν σε περισσότερες από μια περιόδους (Εικ. 7-11), μπορούν να εξαχθούν δύο κύρια συμπεράσματα: 1. Οι τάσεις των υλικών των απορριμμάτων παρουσιάζουν διαχρονικότητα, δηλαδή φαίνεται να υπάρχει διαχρονικότητα στην παρουσία των κυρίαρχων υλικών στις ακτές. 2. Δε φαίνεται να υπάρχει σαφής σχέση μεταξύ του αριθμού των απορριμμάτων και του χρόνου, καθότι δεν υποστηρίζεται στατιστικά η αύξηση ή η μείωση του αριθμού των απορριμμάτων στις ακτές τα τελευταία 3 χρόνια. Ποσοστά (%) απορριμμάτων Εικόνα 7. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 7 κοινές ακτές τα έτη 2010 και 2012. 17

Εικόνα 8. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 10 κοινές ακτές τα έτη 2010 και 2011. Ποσοστά (%) απορριμμάτων Ποσοστά (%) απορριμμάτων Εικόνα 9. Ποσοστιαία (%) κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων σε 4 κοινές ακτές τα έτη 2011 και 2012. 18

Εικόνα 10. Κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων για την παραλία Μαγγάνων τα έτη 2010-2012. Εικόνα 11. Κατανομή των κυρίαρχων υλικών απορριμμάτων για την παραλία Σχινιά τα έτη 2010-2012. Η ύπαρξη δεδομένων και για τα τρία έτη (2010-2012) για την παραλία του Σχινιά και την παραλία Μαγγάνων, έκανε εφικτή και την εκτίμηση της συμβολής των επιμέρους πηγών στη ρύπανσή τους με απορρίμματα. Όπως προκύπτει από τη σχετική ανάλυση, και για τις δυο παραλίες η βασική πηγή ρύπανση είναι οι δραστηριότητες αναψυχής που συμβάλλουν κατά 50 % και 42 % κατά μέσο όρο, 19

αντίστοιχα, στην αύξηση του ρυπαντικού τους φορτίου με απορρίμματα. Δεύτερη έρχεται η οικιστική δραστηριότητα, στην οποία οφείλεται περίπου το 19% και 31 % κατά μέσο όρο των απορριμμάτων, αντίστοιχα. Τέλος, οι αλιευτικές δραστηριότητες στην περιοχή του Σχινιά φαίνεται να συμβάλουν κατά 4 % κατά μέσο όρο. Στα ίδια επίπεδα κυμαίνεται και το αντίστοιχο ποσοστό για την παραλία Μαγγάνων (5 %). 20

Βιβλιογραφία Baird R.W. and Hooker S.K., 2000. Ingestion of plastic and unusual prey by a juvenile harbour porpoise. Marine Pollution Bulletin 40 (8) 719-720. Bravo, M., de los Angeles Gallardo, M., Luna-Jorquera, G., Nipez, P.,Vasquez,N., Thiel, M., 2009. Anthropogenic debris on beaches in the SE Pacific (Chile): Results from a national survey supported by volunteers. Marine Pollution Bulletin 58, 1718-1726. Derraik, J.G.B., 2002. The pollution of the marine environment by plastic litter: a review. Mar. Poll. Bull. 44: 842-852. Koutsodendris, A., Papatheodorou, G., Kougiourouki, O., Georgiadis, M., 2008. Benthic marine litter in four Gulfs in Greece, EasternMediterranean; abundance, composition and source identification. Estuarine, Coastal and Shelf Science 77, 501-512. Kordella, S., Geraga, Papatheodorou, G., Fakiris, E. and Mitropoulou, I.M., 2013. Litter composition and source contribution for 80 beaches in Greece, Eastern Mediterranean: A nationwide voluntary clean-up campaign. Aquatic Ecosystem Health and Management 16 (1) 111-118. Laist, D. W., 1997. Impacts of marine debris: entanglement of marine life in marine debris including a comprehensive list of species with entanglement and ingestion records. In: Coe, J. M. and D. B. Rogers (Eds.), Marine Debris -- Sources, Impacts and Solutions. Springer-Verlag, New York, 99-139. Mouat, J., Lopez Lozano, M. & Bateson, H., 2010. Economic Impacts of Marine Litter. Kommunenes Internasjonale Miljøorganisasjon (KIMO) publication. Secretariat of the Convention on Biological Diversity and the Scientific and Technical Advisory Panel GEF, 2012. Impacts of Marine Debris on Biodiversity: Current Status and Potential Solutions, Montreal, Technical Series No. 67, 61 pp. UNEP 2005. Marine Litter, an analytical overview. UNEP 2006. Ecosystems and Biodiversity in Deep Waters and High Seas. UNEP Regional Seas Reports and Studies No. 178. UNEP/ IUCN, Switzerland 2006. ISBN: 92-807-2734-6. 21