Πτυχιακή εργασία στα πλαίσια του τομέα «Γενικής Θαλάσσιας Γεωλογίας και Γεωδυναμικής»

Πτυχιακή εργασία στα πλαίσια του τομέα «Γενικής Θαλάσσιας Γεωλογίας και Γεωδυναμικής» με θέμα: «Απορρίμματα και εκτίμηση θαλάσσιων και χερσαίων πηγών ρύπανσης στις ελληνικές ακτές» Των: Μοιρώτσου Αναστασία (Α.Μ.: 08079) και Παπαμιχαλοπούλου Κωνσταντίνα (Α.Μ.: 08106) Επιβλέπων καθηγητής: κος Παπαθεοδώρου Γεώργιος Πάτρα, Δεκέμβριος 2012

Ευχαριστίες Θα θέλαμε να εκφράσουμε τις θερμές ευχαριστίες μας στους ανθρώπους που μας βοήθησαν και μας στήριξαν, ώστε να φέρουμε εις πέρας την εργασία αυτή. Ευχαριστούμε το εργαστήριο «Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας» (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω.) του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών για την υπέροχη «φιλοξενία» που μας παρείχε, ούτως ώστε να μπορούμε να δουλέψουμε σε αυτόν τον υπέροχο, άνετο και επιστημονικό χώρο παρέχοντας μας όλα τα απαραίτητα εργαλεία για τη δουλειά μας. Στη συνεχεία, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον Καθηγητή του τμήματος Γεωλογίας κ. Γεώργιο Παπαθεοδώρου για την υπομονή, τη βοήθεια, την «πίεση» και τη στήριξη του, καθώς επίσης την κα Κορδέλλα Σταυρούλα για τη βοήθεια της, που χωρίς αυτήν δε θα είχε ολοκληρωθεί η εργασία. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την μη κυβερνητική οργάνωση «Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» και τους εθελοντές για την πολύτιμη βοήθεια τους. 2

Πρόλογος Σκοπός της πτυχιακής μας εργασίας είναι η μελέτη, καθώς και η εκτίμηση των θαλάσσιων και χερσαίων πηγών ρύπανσης στις ελληνικές ακτές. Στην πραγματοποίηση αυτού του σκοπού συνέβαλε η μη κυβερνητική οργάνωση «Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» και οι εθελοντές της. Με τη συμβολή των εθελοντών καταγράφηκαν τα απορρίμματα ως προς τη σύσταση και ως προς τη χρήση τους. Εν συνεχεία, με την εφαρμογή στατιστικών μεθόδων και μεθόδων παραγοντικής ανάλυσης υπολογίστηκαν ποσοστιαίες αναλογίες των απορριμμάτων κάθε παραλίας ανάλογα με τη χρήση και την ποιότητά τους. Έπειτα, περιγράφηκε η ερμηνεία των δεδομένων. Η ερμηνεία αυτή μας βοήθησε στη συσχέτιση των απορριμμάτων και των πηγών ρύπανσης, όπως αναψυχής, αστική, βιομηχανική. Εν τέλει, αναφέρονται κίνδυνοι και επιπτώσεις των απορριμμάτων στο χερσαίο και θαλάσσιο περιβάλλον, που έχουν αντίκτυπο στον άνθρωπο, καθώς και σε ολόκληρο το οικοσύστημα. Προτείνονται τρόποι αντιμετώπισης στην «καρδιά» του προβλήματος. 3

Περίληψη Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας εκτιμήθηκαν οι συστάσεις παράκτιων απορριμμάτων, καθώς και πηγές ρύπανσης των θαλάσσιων και χερσαίων απορριμμάτων στις ελληνικές ακτές. Η μη κυβερνητική οργάνωση «Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» βοήθησε στην καταγραφή των απορριμμάτων με τη συμβολή εθελοντών. Οι εθελοντές συμπληρώνοντας ειδικό φύλλο καταγραφής κατέγραψαν τα απορρίμματα τόσο ποσοτικά, όσο και ποιοτικά. Στα δεδομένα που συλλέχθηκαν εφαρμόστηκε πολυδιάστατη στατιστική ανάλυση από την οποία αντλήθηκαν πληροφορίες, βάσει των οποίων κατηγοριοποιήσαμε τις ελληνικές ακτές ανάλογα με τις πηγές ρύπανσης τους, τόσο για το έτος 2010, όσο και για το επόμενο έτος 2011. Λέξεις κλειδιά: Ελλάδα, Μεσόγειος, παράκτια απορρίμματα, ρύπανση, πολυδιάστατη στατιστική ανάλυση Abstract As part of this study evaluated the recommendations coastal litter and pollution sources of marine litter on land and Greek coasts. The non-governmental organization "Network MEDITERRANEAN SOS» helped in the recording of waste with the help of volunteers. Volunteers completing specific worksheet registered waste both quantitatively and qualitatively. Among the data collected was applied multidimensional statistical analysis from which information was drawn, whereby the Greek coast categorized depending on the sources of pollution, both for 2010 and for next year 2011. Key words: Greece, Mediterranean, beach litter, pollution, multivariate analysis 4

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή...7 1.1 Θαλάσσιος χώρος και παράκτια απορρίμματα.. 7 1.2 Πηγές απορριμμάτων.8 1.3 Επιπτώσεις παράκτιων απορριμμάτων...8 1.3.1 Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία...9 1.3.2 Επιπτώσεις στην αισθητική 9 1.3.3 Επιπτώσεις στην οικονομία..10 1.3.4 Επιπτώσεις στην οικολογία..12 1.4 Μεσόγειος Θάλασσα...14 1.4.1 Απέραντη θάλασσα σκουπιδιών η Μεσόγειος...16 1.4.2 Μακροβούτια σε θάλασσα από «γόπες»..18 1.4.3 Πλαστικά κατακλύζουν ακτές και θάλασσες...19 1.5 Απορρίμματα στις ακτές και στο θαλάσσιο χώρο της Ελλάδας...20 2. Μεθοδολογία...22 2.1 Συλλογή των απορριμμάτων...22 2.2 Καταγραφή των απορριμμάτων...24 2.3 Επεξεργασία Δεδομένων...25 2.3.1 Ποσοτικοποίηση δεδομένων...25 2.3.2 Περιγραφική Στατιστική.26 2.3.3 Πολυδιάστατη Στατιστική Ανάλυση..26 2.3.3.1 Παραγοντική Ανάλυση...26 2.3.3.2 Έλεγχος συσχετίσεων...28 2.3.3.3 Αριθμός και εκτίμηση παραγόντων..29 2.3.3.4 Κριτήρια επιλογής μοντέλου....31 2.3.3.5 Περιστροφή...31 5

2.3.3.6 Υπολογισμός των score των παραγόντων..32 2.4 Χαρτογραφική Επεξεργασία Δεδομένων...32 3. Αποτελέσματα.41 3.1 Περιγραφική Στατιστική...41 3.2 Παραγοντική Ανάλυση R-τύπου στα δεδομένα των Φύλλων Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Ακτών και Φυσικών Περιοχών κατά τα έτη 2010 και 2011..75 3.3 Παραγοντική Ανάλυση R-τύπου στα δεδομένα των Φύλλων Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Ακτών και Φυσικών Περιοχών κατά τα έτη 2010 και 2011, σύμφωνα με το υλικό και την αρχική χρήση των απορριμμάτων...88 3.4 Παραγοντική Ανάλυση R-τύπου στα δεδομένα των Φύλλων Καταγραφής Απορριμμάτων και Παρατήρησης Ακτών και Φυσικών Περιοχών κατά τα έτη 2010 και 2011, σύμφωνα με την ανάλυση κατηγοριών χρήσης..95 3.5 Σύγκριση αποτελεσμάτων παραγοντικών αναλύσεων R-τύπου..101 4. Συμπεράσματα..102 Βιβλιογραφία...103 Παραρτήματα... 107 6

Εισαγωγή 1.1 Θαλάσσιος χώρος και παράκτια απορρίμματα Θάλασσα καλείται η υγρή μάζα που καλύπτει τα 3/4 της επιφάνειας της γης. Η Μεσόγειος θάλασσα είναι η μεγαλύτερη κλειστή θάλασσα της γης, η οποία μοιάζει με λίμνη. Υπήρξε σημαντικό εμπορικό και ταξιδιωτικό πέρασμα από τα αρχαία χρόνια, καθώς στην ευρύτερη περιοχή της αναπτύχθηκαν πολλοί σημαντικοί πληθυσμοί. Ένα μεγάλο μέρος της Μεσογείου μολύνεται καθημερινά από τόνους θαλάσσιων απορριμμάτων. Η παράκτια ζώνη φιλοξενεί το 85% του πληθυσμού, το 80% της βιομηχανίας, το 90% του τουρισμού, μεγάλο μέρος της γεωργίας και το σύνολο σχεδόν της αλιείας και των ιχθυοκαλλιεργειών. Τα θαλάσσια απορρίμματα ορίζονται ως: «Κάθε βιομηχανικό κατασκευασμένο ή επεξεργασμένο υλικό, που εισέρχεται σα στερεό απόβλητο στο θαλάσσιο περιβάλλον από οποιαδήποτε πηγή» (Coe and Rogers, 1997). Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έχει εκφράσει το ενδιαφέρον της προς την ποιοτική και ποσοτική καταγραφή των απορριμμάτων, τα οποία έχει διακρίνει σε παράκτια, επιπλέοντα και βενθικά. Οι περισσότερες διεθνείς επιστημονικές μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί για τα παράκτια απορρίμματα, λόγω της ευκολότερης πρόσβασης και καταγραφής τους (Εικ.1: Θαλάσσια απορρίμματα αλλιευτικής προέλευσης συσσωρευμένα σε μια ακτή) (Abu Hilal & Al Najar, 2004; Claerabought, 2004; Debrot etal., 1999; Gabrielidesetal., 1991; FrostandCullen, 1997; Iniguez&Fisher, 2003; Jozwiak, 2005; Khordagui&Abu Hilal, 1992; Dixon&Cooke, 1977; Dixon& Dixon, 1981). Παρατηρείται υπερκορεσμός θαλάσσιων απορριμμάτων στη Μεσόγειο, ο οποίος οφείλεται σε διάφορες πηγές. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα σοβαρές επιπτώσεις. Εικ. 1: Θαλάσσια απορρίμματα αλλιευτικής προέλευσης συσσωρευμένα σε μια ακτή 7

1.2 Πηγές απορριμμάτων Οι πηγές των απορριμμάτων, σύμφωνα με παγκόσμιες επιστημονικές μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί, διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: τις χερσαίες και τις θαλάσσιες. Επομένως τα παράκτια απορρίμματα είναι είτε θαλάσσιας είτε χερσαίας προέλευσης. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι το 80% των παράκτιων απορριμμάτων οφείλεται σε χερσαίες πηγές, ενώ το 20% οφείλεται σε θαλάσσιες πηγές (UNEP, 2006). Οι χερσαίες πηγές απορριμμάτων μπορούν να διαχωριστούν σε άλλες επιμέρους κατηγορίες, οι οποίες σχετίζονται με αναψυχή, αστική ρύπανση, βιομηχανία (Cundell, 1973; Dixon & Cooke, 1977; Nagelkerken et al., 2001; Pruter, 1987; Abu Hilal&Al Najjar, 2004, Santosetal., 2005; Mooreand [3] Allen, 2000; KatsanevakisandKatsarou, 2004; Walkeretal., 2006; Koutsodendris et al., 2007; Frost and Cullen, 1997). Ενώ οι θαλάσσιες πηγές απορριμμάτων μπορούν να διακριθούν σε πηγές που σχετίζονται με την εμπορική αλιεία, αλιεία για λόγους αναψυχής, ιχθυοκαλλιέργειες, ναυσιπλοΐα (Horseman, 1982; Galil et al., 1999; Stefatos et al., 1999; Galganietal., 2000; Moore&Allen, 2000; Priceetal., 1987; Vaulk&Schrey, 1987; Abu Hilal&Al Najjar, 2004; Shiber&Barrales Rienda1991) (Εικ.2: Οι πηγές των απορριμμάτων που καταλήγουν στη θάλασσα). Εικ. 2: Οι πηγές των απορριμμάτων που καταλήγουν στη θάλασσα 1.3 Επιπτώσεις παράκτιων απορριμμάτων Ο άνθρωπος, χωρίς να σκέφτεται αρνητικές επιπτώσεις που προκαλεί ρίπτοντας απορρίμματα σε θάλασσες και ακτές συνεχίζει την ανεξέλεγκτη ρύπανση. Ρύπανση ορίζεται ως η συνέπεια ανθρώπινων δραστηριοτήτων, άμεση ή έμμεση εισαγωγή, στον αέρα, στο νερό ή στο έδαφος, ουσιών ή θερμότητας που μπορούν να είναι επιζήμια για την υγεία του ανθρώπου ή την ποιότητα των υδατικών και χερσαίων οικοσυστημάτων, συντελούν στη φθορά υλικής ιδιοκτησίας ή επηρεάζουν δυσμενώς ή παρεμβαίνουν σε λειτουργίες αναψυχής ή σε λοιπές νόμιμες χρήσεις του 8

περιβάλλοντος (Todd, 1980).Πρόκειται για επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, αισθητικές, οικονομικές, οικολογικές. 1.3.1 Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία Σε πολλές θαλάσσιες λεκάνες απορροής υπάρχει ανεπαρκής επεξεργασία των οικιακών λυμάτων και ακατέργαστα λύματα συχνά απορρίπτονται κατευθείαν σε παράκτια νερά και ποτάμια. Σε κάποιες θάλασσες χύνονται ακατέργαστα ή μερικώς επεξεργασμένα βιομηχανικά απόβλητα που αυξάνουν σημαντικά τα φορτία ρύπανσης. Δηλαδή μαζί με τα υγρά απόβλητα, μέσω των δικτύων αποχέτευσης, διαφεύγουν και στερεά απορρίμματα οικιακής χρήσης που καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον και προκαλούν προβλήματα στη θαλάσσια ζωή. Τόσο τα αστικά λύματα, όσο και τα ιατρικά απόβλητα προκαλούν ρύπανση των νερών και κατ επέκταση των ακτών. Τα ιατρικά στερεά απόβλητα, όταν δεν διαχειρίζονται σωστά, μπορούν να καταλήξουν στο θαλάσσιο περιβάλλον, να συσσωρευτούν σε ακτές και να αποτελέσουν κίνδυνο για την υγεία των λουομένων. Η ρύπανση αυτή εγκυμονεί κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, κυρίως των λουόμενων οι οποίοι βρίσκονται εκτεθειμένοι σε πληθώρα ασθενειών. Συνηθισμένο κίνδυνο αποτελούν τα αιχμηρά αντικείμενα διαφόρων μεγεθών που εκβράζονται ή αφήνονται στις ακτές και μπορούν να τραυματίσουν τους λουόμενους. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι αρκετοί δύτες παγιδεύονται σε «δίχτυα φαντάσματα» και αυτό αποτελεί μια θανάσιμη απειλεί για τον άνθρωπο. 1.3.2 Επιπτώσεις στην αισθητική Οι επιπτώσεις στην αισθητική των ακτών λόγω ρύπανσης είναι δραματικές. Παρατηρείται ότι κατά τους χειμερινούς μήνες οι περισσότερες ελληνικές ακτές καλύπτονται από πληθώρα απορριμμάτων. Γεγονός που τις καθιστά επικίνδυνες και «αντιαισθητικές» (Εικ. 3: Ακτή με πληθώρα απορριμμάτων και Εικ. 4: «Καθαρή» ακτή). Θα μπορούσε επίσης να αναφερθούν οι «απώλειες ευζωίας», δηλαδή οι χαρές και οι συνήθειες που στερούνται κάποιοι άνθρωποι. Τέτοιες είναι η διακοπή του ψαρέματος των ιδιωτών, η διακοπή της κολύμβησης, καθώς και η ευδαιμονία που προκαλούσε μια βόλτα στη περιοχή. Εάν κάθε άνθρωπος γνώριζε το χρόνο ζωής των απορριμμάτων που βρίσκονται κάθε χρόνο στις ακτές, θα σκεφτόταν τις δράσεις του δυο φορές. Για παράδειγμα τα γυάλινα απορρίμματα πρακτικά δεν αποσυντίθενται ποτέ, τα πλαστικά χρειάζονται έως και περισσότερα από 400 χρόνια για να αποσυντεθούν, ενώ ένα κουτί αλουμινίου χρειάζεται 80-200 χρόνια για να αποσυντεθεί στο θαλάσσιο περιβάλλον (Εικ. 5: Χρόνος ζωής απορριμμάτων). Εικ. 3: Ακτή με πληθώρα απορριμμάτων Εικ. 4: «Καθαρή» ακτή 9

Εικ. 5: Χρόνος ζωής απορριμμάτων Επιπλέον, εάν προβάλλαμε τις ακτές της Ελλάδας κατά τους χειμερινούς μήνες, πριν την δράση των δήμων, στους τουρίστες που επισκέπτονται την Ελλάδα κατά τους θερινούς μήνες, δε θα ερχόταν κανένας. 1.3.3 Επιπτώσεις στην οικονομία Η ρύπανση επηρεάζει όλους τους οργανισμούς και τα οικοσυστήματα της γης και ως τέτοιο φαινόμενο έχει παγκόσμια διάσταση. Οι οικονομικές επιπτώσεις εμφανίζονται σε τοπική ή σε παγκόσμια κλίμακα. Μια από τις συνηθισμένες επιπτώσεις σε οικονομικό επίπεδο είναι το πλήγμα που δέχεται ο τουρισμός. Πέρα από τη θάλασσα, από τη ρύπανση πλήττονται και οι ακτές. Οι ακτές χάνουν τη φυσική τους ομορφιά και την αίγλη τους και παύουν να αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες. Αυτό έχει ως συνέπεια, χώρες οι οποίες βασίζονται στον τουρισμό να πλήττονται. Ξενοδοχειακές μονάδες, καταστήματα και διάφορες τουριστικές επιχειρήσεις βλάπτονται οικονομικά(shievly and Register, 2007). Σε πολλές τουριστικές περιοχές σε όλο τον κόσμο, για την αποφυγή της μείωσης της τουριστικής δραστηριότητας λόγω της ύπαρξης παράκτιων απορριμμάτων, οι τοπικές αρχές καταφεύγουν σε καθαρισμούς των ακτών. Οι καθαρισμοί αυτοί πραγματοποιούνται είτε με μηχανικά μέσα είτε με «το χέρι» (Roehl and Ditton, 1993; Ballanceetal., 2000; Silva-InniguezandFischer, 2003). Το οικονομικό κόστος των καθαρισμών των ακτών καλύπτεται από τις εκάστοτε τοπικές αυτοδιοικήσεις, δηλαδή από τους φορολογούμενους πολίτες (Marine Conservation Society, 2008). Η αγορά αλιευμάτων δέχεται επίσης μεγάλο πλήγμα. Πολλές φορές λόγω της δράσης των απορριμμάτων στα ψάρια, κρίνεται αναγκαία η απαγόρευση της διάθεσής τους στο εμπόριο. Επιπλέον, το κόστος της εμπορικής αλιείας αυξάνεται σε περιοχές που πλήττονται από παράκτια, επιπλέοντα και βενθικά απορρίμματα. Τα βενθικά απορρίμματα μπλέκονται στις ανεμότρατες, ενώ τα επιπλέοντα στα δίχτυα των ψαράδων και στις προπέλες των αλιευτικών σκαφών, προξενώντας ζημιές (Nash, 10

1992; Dixon and Dixon, 1981)και δεσμεύοντας τον παραγωγικό χρόνο των ψαράδων για καθαρισμό των διχτυών ή προσθέτοντας το μεγάλο κόστος της επισκευής ή αντικατάστασης χαλασμένων διχτυών και ανεμοτρατών (Nash, 1992). Στη χώρα μας η αλιεία υπήρξε ανέκαθεν κύρια δραστηριότητα και βασική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους πολλών παράκτιων περιοχών και ιδίως των νησιών. Παρά τη μικρή συμμετοχή της στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ), μόλις 0,74% σε τρέχουσες τιμές (1990), είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Εθνική Οικονομία. Καθώς υποκαθιστά εισαγωγές αλιευτικών προϊόντων και προσφέρει βασικές πρώτες ύλες στη μεταποιητική βιομηχανία, η οποία είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην Βόρεια Ελλάδα. Επίσης και στην άμεση κατανάλωση, όπου καλύπτει σημαντικό μέρος από το έλλειμμα πρωτεϊνών υψηλής διαιτητικής αξίας που εμφανίζει η χώρα μας. Συμβάλλει στην Εθνική Απασχόληση με μικρό, βέβαια ποσοστό (5,1% στη γεωργική και 1,2 % στην Εθνική), ιδιαίτερα όμως σημαντικό καθώς σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως είναι οι μικρές νησιώτικες, όπου οι ευκαιρίες απασχόλησης είναι περιορισμένες, συχνά παρατηρείται το 30-40% του πληθυσμού να απασχολείται με την αλιεία, συντελώντας στη συγκράτηση του πληθυσμού στις εστίες του. Μια άλλη οικονομική επίπτωση των βενθικών απορριμμάτων αλιευτικής προέλευσης είναι η «αλιεία φάντασμα» (Εικ.: ghostfishing). Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα βενθικά απορρίμματα που προέρχονται από αλιευτικό εξοπλισμό εξακολουθούν να πιάνουν ψάρια και οστρακοειδή (Hess et al., 1999; Smolowitz, 1978; Laist, 1987; Breen, 1990; Guillory, 1993; CarrandHarris, 1997). Μια επιπλέον σημαντική επίπτωση οικονομική αφορά τη βιομηχανία. Ο τομέας της βιομηχανίας επηρεάζεται από την ύπαρξη απορριμμάτων στην υδάτινη στήλη, καθώς αυτή αυξάνει το κόστος για την άντληση μεγάλων ποσοτήτων θαλασσινού νερού, που χρησιμοποιείται για ψύξη. Όπως στη βιομηχανία υγροποίησης φυσικού αερίου ή στις μονάδες αφαλάτωσης, επειδή τα απορρίμματα φράζουν και προξενούν βλάβες στα συστήματα άντλησης νερού (Claereboudt, 2004). Εικ. 6: Το φαινόμενο της «αλιείας φάντασμα» (ghost fishing) 11

1.3.4 Επιπτώσεις στην οικολογία Οι ωκεανοί μας προσφέρουν πολλά αγαθά φιλοξενώντας το 80% της ζωής πάνω στη γη, μονάχα όμως το 1% της επιφάνειάς τους βρίσκεται υπό κάποιο καθεστώς προστασίας, ενώ πολλά άλλα θαλάσσια είδη έχουν χαθεί για πάντα ή βρίσκονται στο χείλος της εξαφάνισης. Γεγονός που είναι αποτυπωμένες στην παγκόσμια βιβλιογραφία (Katsnevakis et al., 2007; Aliiani & Molcard, 2003; Laist, 1997; Robardsetal., 1995; Walkeretal., 1997).Αιτία για άλλη μια φορά η ανθρώπινη απειλή: υπεραλίευση, ρύπανση, φαλαινοθηρία. Η αλιεία είναι μια από τις αρχαιότερες ανθρώπινες δραστηριότητες. Τη σημερινή εντατική μορφή της την απέκτησε μόλις τον περασμένο αιώνα. Η σύγχρονη εντατική αλιεία έχει οδηγήσει στην εξαφάνιση πολλών αποθεμάτων ψαριών σε πολλές θάλασσες του πλανήτη, εάν αναλογιστεί κανείς ότι η παγκόσμια αλιευτική παραγωγή έχει τετραπλασιαστεί τα τελευταία 40 χρόνια. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως αυξήθηκαν τα αποθέματα των ψαριών. Απλά, μεγάλωσε η αποτελεσματικότητα των αλιευτικών εργαλείων και φυσικά, το μέγεθος των στόλων. Η ρύπανση του οικοσυστήματος προκαλεί κινδύνους εμπλοκής και κατάποσης των απορριμμάτων από τα θαλάσσια ζώα και πουλιά (Robards et al., 1995; Walker et al., 1997). Τα θαλάσσια ζώα, καθώς και θαλάσσια πουλιά που μπλέκονται στα απορρίμματα παρουσιάζουν μειωμένη ικανότητα να ταξιδέψουν, να βρουν τροφή και να αποφύγουν τους θηρευτές τους και σαν αποτέλεσμα κινδυνεύουν να τραυματιστούν σοβαρά ή να πεθάνουν από ασιτία, ασφυξία ή πνιγμό (Jones, 1995; Laist, 1997; MarineConservationSociety 2002; Walkeretal., 1997) (Εικ. 7, Εικ.6 : Εμπλοκή θαλάσσιων ζώων σε απορρίμματα). Οι επιπτώσεις της κατάποσης θαλάσσιων απορριμμάτων από θαλάσσιες χελώνες (Bjorendaletal., 1994; Tomasetal., 2001), διάφορων ειδών θαλασσοπούλια (Cadee, 2002; Furness, 1985; Robardset al., 1995; Ryan and Jackson, 1987), καθώς και σε άλλα ζώα της θάλασσας είναι αποδεδειγμένες. Τα θαλάσσια απορρίμματα όταν καταπίνονται από τα ζώα είτε άμεσα, επειδή μπορεί να μοιάζουν με τη λεία ή την τροφή τους, είτε έμμεσα με βιοσυσσώρευση μέσω της τροφικής αλυσίδας, είναι δυνατό να δημιουργήσουν έλκος, να φράξουν την πεπτική οδό και να μειώσουν την λήψη τροφής λόγω ενός ψευδούς αισθήματος κορεσμού, που έχει σαν αποτέλεσμα την ασιτία και τελικά το θάνατο (Laist, 1987; Jones, 1995; HuinandCroxal, 1996; MarineConcervation Society, 2002) (Εικ. 9: Νεκρό θαλάσσιο ζώο λόγω της παράκτιας και θαλάσσιας ρύπανσης). 12

Εικ. 7: Εμπλοκή φώκιας σε πλαστικό απόρριμμα Εικ. 8: Εμπλοκή θαλάσσιου ζώου σε απόρριμμα 13

Εικ. 9: Νεκρό θαλάσσιο ζώο λόγω της παράκτιας και θαλάσσιας ρύπανσης 1.4 Μεσόγειος Θάλασσα Γύρω στα 20 εκατομμύρια χρόνια πριν, μια εκτεταμένη θάλασσα που ονομαζόταν Τηθύς, συνέδεε τον Ατλαντικό με τον Ινδικό ωκεανό, στα ανατολικά της τεράστιας ηπείρου, της Παγγαίας. Οι συγκλίνουσες πλάκες της Ευρασίας και της Αφρικής απομονώνουν τη θάλασσα αυτή πρώτα από τον Ινδικό και μετά από τον Ατλαντικό. Τα νερά της μεσογειακής θάλασσας εξατμίζονται και δημιουργείται μια απέραντη αλμυρή έρημος ή μια σειρά από αλμυρές λίμνες 3000 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του Ατλαντικού. Στη συνέχεια τα στενά του Γιβραλτάρ ανοίγουν, τα νερά του Ατλαντικού κατακλύζουν τη λεκάνη της Μεσογείου και δημιουργούν τη θάλασσα που θα αποτελέσει το λίκνο του πολιτισμού. Η Μεσόγειος θάλασσα καλύπτει έκταση 2.500.000 km 2 με μέσο βάθος 1500m. Το μεγαλύτερο βάθος υπερβαίνει τα 5000 m και βρίσκεται στο Ιόνιο Πέλαγος. Η ακτογραμμή της Μεσογείου εκτείνεται σε 46.000 km και 22 χώρες. Η περιοχή είναι γνωστή για το ήπιο κλίμα της. Οι βροχοπτώσεις κατανέμονται ανομοιόμορφα, έτσι ώστε να έχουμε 1200mm στη Γένοβα της Ιταλίας, ενώ στη Ντζέρμπα της Τυνησίας μόλις 100 mm ετησίως. Στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο η ποικιλία της πανίδας υπολογίζεται σε 25.000 είδη, όπου περισσότερα από τα μισά είναι ενδημικά. Η Ελλάδα και η Τουρκία φιλοξενούν ένα μεγάλο ποσοστό ενδημικών ειδών, που αντιπροσωπεύουν πολύτιμο βιολογικό απόθεμα με εξαιρετική φυσική ομορφιά και πολλές χρήσεις στην μαγειρική και στην ιατρική. Γνωστή σαν η κοιτίδα του πολιτισμού, η περιοχή της Μεσογείου έχει υποστεί τόσες ανθρώπινες παρεμβάσεις επί χιλιετίες, ώστε ελάχιστα παραμένουν από τα αρχικά οικοσυστήματα. Οι μεγάλοι ποταμοί της περιοχής έχουν δημιουργήσει πολύτιμα οικοσυστήματα όπως το Δέλτα του Νείλου και του Έβρου. Στις περιοχές αυτές συγκεντρώνονται 2 ως 5 εκατομμύρια αποδημητικά πουλιά κάθε χρόνο. Ωστόσο τα οικοσυστήματα αυτά υπολογίζεται ότι αντιπροσωπεύουν μονάχα το 6 % των αντίστοιχων εκτάσεων επί ρωμαϊκής εποχής. 14

Οι ωκεανοί και οι θάλασσες είναι οικοσυστήματα, που απαρτίζονται από όλους τους οργανισμούς που ζουν σε αυτούς, όλους τους φυσικούς, χημικούς και γεωλογικούς παράγοντες του περιβάλλοντος, αλλά και όλες τις αλληλεπιδράσεις τόσο μεταξύ των ίδιων των οργανισμών όσο και μεταξύ των οργανισμών και παραγόντων του περιβάλλοντος. Η λεπτομερής περιγραφή της δομής ενός οικοσυστήματος είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, γιατί μέσα σε ένα τέτοιο σύστημα ζουν εκατοντάδες χιλιάδες διαφορετικά είδη ζώων, φυτών και μικροοργανισμών, πάνω στα οποία επιδρά ένα πλήθος παραγόντων του περιβάλλοντος. Επίσης, η δασική κάλυψη έχει μειωθεί δραστικά κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας της περιοχής. Υπολογίζεται ότι σήμερα λιγότερο από 5 % της λεκάνης της Μεσογείου καλύπτεται από δάση. Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι εκεί που σήμερα απλώνονται θάμνοι ή έρημος, υπήρχαν άλλοτε πλούσια δάση. Είναι γνωστός ο ρόλος των δασών στην προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και την ξηρασία. Δυστυχώς εξαιτίας ανθρώπινων παρεμβάσεων μεγάλο τμήμα των δασών αυτών έχει καταστραφεί και η ερήμωση πολλών περιοχών μαρτυρούν τον προηγούμενο εξισορροπιστικό τους ρόλο. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της Μεσογείου είναι οι μεγάλες τιμές αλατότητας που παρουσιάζονται εξαιτίας της μεγάλης εξάτμισης των υδάτων. Η Μεσόγειος αντιπροσωπεύει το 1% των παγκόσμιων θαλάσσιων εκτάσεων αλλά περιέχει το 6% του συνόλου των θαλάσσιων ειδών. Μερικά από τα πιο απειλούμενα είδη του πλανήτη ζουν εδώ, όπως θαλάσσια φώκια Μοναχός, θαλάσσια χελώνα Καρέττα-Καρέττα. Στις παράκτιες πόλεις της λεκάνης της Μεσογείου ζουν 82 εκ. άνθρωποι, ενώ υπολογίζεται, ότι το 2025 θα φτάσουν τα 150-170 εκ. ανθρώπους. Οι νότιες χώρες αντιπροσωπεύουν το 32% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 2025 θα ανέρθει στο 60%. Υπάρχουν σημαντικές εποχιακές διακυμάνσεις του πληθυσμού: πάνω από 100 εκατομμύρια τουρίστες συγκεντρώνονται κάθε χρόνο στις ακτές της Μεσογείου, νούμερο που υπολογίζεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2025. Για να καλυφθούν οι ανάγκες του τουρισμού τα φυσικά περιβάλλοντα αντικαθίστανται από πολυτελή θέρετρα. Οι παραλίες ωοτοκίας κι επώασης της θαλάσσιας χελώνας Καρέττα- Καρέττα έχουν καταληφθεί από τουριστικές εγκαταστάσεις. Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ενωμένων Εθνών υπολογίζει ότι κάθε χρόνο χύνονται στη Μεσόγειο 650 εκ. τόνοι λυμάτων, 129.000 τόνοι ορυκτέλαιου, 60.000 τόνοι υδραργύρου, 3.800 τόνοι μολύβδου και 36.000 τόνοι φωσφορικών αλάτων. Επιπλέον το 70% των αποβλήτων στη Μεσόγειο δεν έχει υποστεί κανενός είδους επεξεργασία. Η Μεσόγειος είναι επίσης από τις μεγαλύτερες οδούς διακίνησης πετρελαίου και 1.000.000 τόνοι αργού πετρελαίου χύνονται ετησίως στη θάλασσα λόγω ναυτικών ατυχημάτων, παράνομων πρακτικών καθαρισμού των δεξαμενών των πλοίων, καθώς και εξαιτίας ανεπαρκών λιμενικών εγκαταστάσεων. Η μόλυνση φθάνει επίσης στη θάλασσα μέσω των ποταμών της περιοχής, οι οποίοι είναι αποδέκτες βιομηχανικών και αγροτικών λυμάτων. Το γεγονός ότι η Μεσόγειος είναι κλειστή θάλασσα με ρυθμό ανανέωσης υδάτων τα 80 έως 90 χρόνια την κάνει πολύ ευαίσθητη στην μόλυνση. Τα υδάτινα αποθέματα αντιμετωπίζουν οξύτατο πρόβλημα. Η σπανιότητα τους σε συνδυασμό με την ρύπανση τους από υπολείμματα αγροτικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, βιομηχανικά απόβλητα και αστικά λύματα έχουν φθάσει σε ανησυχητικά επίπεδα. Υπολογίζεται ότι το 2025 μία στις δύο χώρες της Μεσογείου θα χρησιμοποιεί τους υδάτινους πόρους της πάνω από τον ρυθμό ανανέωσης. Αυτό συμβαίνει ήδη στην Μάλτα και την Κύπρο. Σήμερα η κατάσταση στη Μεσόγειο βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο. Η αναγνώριση της αναπτυσσόμενης κρίσης έχει δημιουργήσει 15

αυξημένη πολιτική θέληση να αντιμετωπιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα και να διασφαλιστεί η οικονομική και κοινωνική σταθερότητα και συνοχή. Οι περισσότερες χώρες έχουν αναπτύξει προγράμματα για το Περιβάλλον κι έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση της Βαρκελώνης (Ειδικές Προστατευόμενες Περιοχές). Απόδειξη της καλής τους θέλησης για ουσιαστική επίλυση της κρίσης. Εικ. 10: Υπό εξαφάνιση χερσαία, αλλά και θαλάσσια είδη ζώων 1.4.1 Απέραντη θάλασσα σκουπιδιών η Μεσόγειος Σε απέραντο σκουπιδότοπο έχει μετατραπεί η Μεσόγειος, σύμφωνα με τελευταία έρευνα της Greenpeace, που διεξήχθη ύστερα από αίτημα του Πανεπιστήμιου του Exeter. Η λεκάνη της Μεσογείου, και ιδιαίτερα το βορειοδυτικό τμήμα της, δηλαδή κυρίως οι θάλασσες Γαλλίας, Ισπανίας και Ιταλίας, έχει τη θλιβερή πρωτιά της πιο μολυσμένης με κάθε είδους σκουπίδια θάλασσας του κόσμου (Εικ. 11: Μολυσμένη ακτή και θάλασσα). Τα μοναδικά θαλάσσια είδη που φαίνεται να επιβιώνουν και να αυξάνονται σταθερά στο θαλάσσιο οικοσύστημα είναι δυστυχώς τα σκουπίδια μας. Τα στοιχεία για τα στερεά απόβλητα που διασκορπίζονται στους ωκεανούς του κόσμου είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά. 16

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 28.750 κομμάτια πλαστικού που επιπλέουν σε κάθε τετραγωνικό χιλιόμετρο των ωκεανών μας.700.000 με 1.000.000 θαλασσοπούλια πεθαίνουν κάθε χρόνο, επειδή παγιδεύονται σε πλαστικά απόβλητα ή καταπίνουν διάφορα απόβλητα που βρίσκονται στη θάλασσα. Εικ. 11: Μολυσμένη ακτή και θάλασσα Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους. Κάτω από την επιφάνεια των ωκεανών και των θαλασσών σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης εντοπίζονται 6.5 εκατομμύρια τόνοι σκουπιδιών. Μόνο στη Μεσόγειο η συγκέντρωση πλαστικών απορριμμάτων υπολογίζεται σε 2.000/km 2 (Εικ. 12: Πληθώρα απορριμμάτων σε ελληνική ακτή). Εικ. 12: Πληθώρα απορριμμάτων σε ελληνική ακτή 17

Επίσης, η μόλυνση είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή που φαίνεται, αφού το 70% των πλαστικών απορριμμάτων έχει κατακαθίσει στο βυθό της θάλασσας. Εμείς είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε μόνο το υπόλοιπο 30%, από το οποίο το 15% κατακλύζει τις παραλίες της Μεσογείου (Εικ. 13: Ακτή με απορρίμματα), ενώ το άλλο 15% επιπλέει στην επιφάνεια. Εικ. 13: Ακτή με απορρίμματα 1.4.2 Μακροβούτια σε θάλασσα από «γόπες» «Όχι σκουπίδια, όχι πλαστικά σε θάλασσες και ακτές. Για να μπορούμε να χαιρόμαστε όλοι την καθαρή θάλασσα» πολλοί θα θυμούνται το σλόγκαν του γλάρου στη κλασική διαφήμιση. Περίπου 30 χρόνια μετά την εμφάνισή του στους δέκτες των τηλεοράσεων, η παράκλησή του είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Δυστυχώς το καλοκαίρι είναι η εποχή, όπου οι ελληνικές παραλίες δεν κατακλύζονται μονάχα από λουόμενους αλλά και από τα σκουπίδια τους. Τα τελευταία χρόνια στη ρύπανση των ακτών έρχονται να προστεθούν και τα αποτσίγαρα. Χιλιόμετρα ακτών έχουν μετατραπεί σε ένα απέραντο σταχτοδοχείο. Δυστυχώς, όμως η κάκιστη αυτή συνήθεια δεν ρυπαίνει απλά αισθητικά το περιβάλλον αλλά εγκυμονεί και κινδύνους για κάθε μορφή ζωής. Απόδειξη είναι ότι τα αποτσίγαρα τα τελευταία χρόνια έρχονται πρώτα σε αριθμό τεμαχίων στις ελληνικές ακτές (Εικ. 14). Αυτό προκύπτει από τους καθαρισμούς που πραγματοποιούνται από εθελοντές υπό τον συντονισμό της HELMEPA (Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλασσίου Περιβάλλοντος) κάθε χρόνο. Το 2010, για παράδειγμα, συλλέχθηκαν από τις ακτές 38.182 αποτσίγαρα. Όμως οι ελληνικές αμμουδιές έχουν από όλα, χιλιάδες γόπες τσιγάρων, κουτάκια αναψυκτικών και μπύρας, πλαστικά μπουκάλια αντηλιακών, ποτήρια καφέδων, πλαστικές σακούλες και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Από άγνοια ή αδιαφορία οι άνθρωποι αφήνουν σκουπίδια στις παραλίες ή τα ρίχνουν στη θάλασσα. Είναι πλέον τόσο συνηθισμένο το φαινόμενο φεύγοντας από την παραλία να παρατηρούνται σωροί παρατημένων σκουπιδιών πίσω, που ακόμα και αν τα δούμε σε απομακρυσμένες και δύσβατες παραλίες που ίσως δεν φτάσει ποτέ το 18

απορριμματοφόρο δεν μας παραξενεύει. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν σε μικρές αποστάσεις κάδοι απορριμμάτων και παρά το ότι τα περισσότερα καταστήματα φροντίζουν δίπλα από τις ξαπλώστρες να έχουν και κάδους αλλά και τασάκια. Παρόλα αυτά θα βρεθούν εκείνοι που θεωρούν ως πιο εύκολο να πετάξουν το σκουπίδι τους κάτω ή να σβήσουν το τσιγάρο στην άμμο. Με το πρώτο αεράκι όμως τα σκουπίδια μπορούν να βρεθούν μέσα στο πέλαγος και να γίνουν τροφή για τα θαλάσσια είδη με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Και ενώ οι επιπτώσεις των σκουπιδιών στις παραλίες είναι γνωστές, το φαινόμενο συνεχίζεται. Ο γλάρος γέρασε μα εμείς μυαλό δε βάλαμε. Εικ. 14: Τα αποτσίγαρα τα τελευταία χρόνια έρχονται πρώτα σε αριθμό τεμαχίων στις ελληνικές ακτές 1.4.3 Πλαστικά κατακλύζουν ακτές και θάλασσες Το πλαστικό αποτελεί σημαντική πηγή ρύπανσης θαλασσών και ακτών. Η πολυχρηστικότητα του πλαστικού έχει οδηγήσει σε μεγάλη αύξηση της χρήση του τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες. Τα πλαστικά είναι ελαφριά, ανθεκτικά στη χρήση και στο χρόνο, φθηνά (Laist, 1987), χαρακτηριστικά που τα κάνουν κατάλληλα για τη βιομηχανική κατασκευή μεγάλου εύρους προϊόντων. Οι ίδιες ιδιότητες αποτελούν τους λόγους που καθιστούν τα πλαστικά επικίνδυνα για το περιβάλλον (Pruter, 1987; Laist, 1987). Τα πλαστικά, λόγω της χαμηλής πυκνότητας τους, είναι πλευστά και λόγω της ανθεκτικότητάς τους έχουν μεγάλο χρόνο παραμονής στο θαλάσσιο περιβάλλον (Derraik, 2002). Σαν αποτέλεσμα, μπορούν να «ταξιδεύουν» μεγάλες αποστάσεις και τελικά να συσσωρεύονται σε ακτές αλλά και σε τμήματα του θαλάσσιου πυθμένα, λόγω της βυθομετρίας και των τοπικών γεωφυσικών συνθηκών (Galgani et al., 2000) και να παραμένουν εκεί για αιώνες (Hansen,1990; Ryan,1987b; Goldberg, 1995 & 1997). Τα πλαστικά, με την συσσώρευσή τους στο θαλάσσιο πυθμένα, είναι δυνατό να προκαλέσουν «ασφυξία» στο βενθικό οικοσύστημα, καθώς εμποδίζουν το φως και τα θρεπτικά να φτάσουν τους βενθικούς οργανισμούς, επηρεάζοντας την παραγωγικότητα του οικοσυστήματος (Laist, 1987). Δύο σημαντικές κατηγορίες πλαστικών απορριμμάτων, με πολύ ανησυχητικές επιπτώσεις για τα θαλάσσια οικοσυστήματα, είναι το πλαστικό σε μορφή σφαιριδίων και το πλαστικό σε μορφή θραυσμάτων. Τα πλαστικά σφαιρίδια (plastic pellets ή resin pellets) έχουν διάμετρο 0,1-0,5 cm, και αποτελούν τη βιομηχανική πρώτη ύλη που χρησιμοποιεί η βιομηχανία του πλαστικού, για την παραγωγή προϊόντων (Mato, 2001). Τα πλαστικά σφαιρίδια εκλύονται στο περιβάλλον από τα εργοστάσια κατασκευής πλαστικών, από όπου εύκολα οδηγούνται στο θαλάσσιο περιβάλλον με 19

έκπλυση από το νερό της βροχής, μέσω ποταμών, χειμάρρων, ενώ είναι δυνατό να απελευθερωθούν άμεσα στο θαλάσσιο περιβάλλον, λόγω ατυχημάτων κατά τη μεταφορά τους με πλοία (Robardsetal., 1995; Gregory, 1983; Mato, 2001). Τα πλαστικά σφαιρίδια, λόγω του μεγάλου χρόνου παραμονής τους και της πλευστότητάς τους, έχουν ευρεία κατανομή στις ακτές και στην επιφάνεια των θαλασσινών νερών παγκόσμια (Dixon & Dixon, 1981; Furness, 1985; Matoetal., 2001; Gregory, 1983; Mooreetal., 2001a; RyanandJackson, 1987; ShieberandBarrales Rienda, 1991; Robardsetal., 1995; KusuiandNoda, 2003). Τα πλαστικά σφαιρίδια, είναι δυνατό να έχουν προσροφήσει υδρόφοβες τοξικές ουσίες όπως πολύχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs), πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες (PAHs) και DDT (Endo et al., 2005; Mato et al., 2001). Η δεύτερη κατηγορία πλαστικών απορριμμάτων, τα πλαστικά θραύσματα (plastic fragments), είναι μικρά (μεγέθους μερικών mm) σπασμένα κομματάκια από μεγαλύτερα κατασκευασμένα αντικείμενα τα οποία είχαν καταλήξει ως απορρίμματα στο θαλάσσιο περιβάλλον, τα οποία με την επίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας (φωτοδιάσπαση) και την πάροδο του χρόνου θρυμματίστηκαν (Khordagui and Abu- Hilal, 1992; Kusui and Noda, 2003; Robards, 1995; Ryan and Jackson, 1987; Furness, 1985). Τα πλαστικά σφαιρίδια και θραύσματα έχει βρεθεί ότι καταπίνονται από θαλάσσια πουλιά και ζώα, λόγω ομοιότητας με την τροφή τους, προκαλώντας βλαβερές συνέπειες στην θαλάσσιους οργανισμούς (Furness, 1985; RyanandJackson, 1987; Robardsetal., 1995; Day et al..1985) αλλά και βιοσυσσώρευση PCB, PAH και DDT μέσω της τροφικής αλυσίδας (Robards et al., 1995; Aldershoff, 1982). 1.5 Απορρίμματα στις ακτές και στο θαλάσσιο χώρο της Ελλάδας Η μελέτη των απορριμμάτων στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο είναι πολύ περιορισμένη, καθώς οι πληροφορίες για τις ποσότητες, κατανομές, πηγές και επιπτώσεις αυτών δεν είναι αρκετές, έτσι ώστε να οδηγούμαστε σε ακριβή αποτελέσματα. Μελέτες που έχουν γίνει και αφορούν τα βενθικά απορρίμματα αναφέρονται παρακάτω. Απορρίμματα στο βυθό τεσσάρων κόλπων στην Ελλάδα (Πατραϊκός, Κορινθιακός, Εχινάδες, Λακωνικός) πλήθος, σύσταση, πηγές απορριμμάτων (Koutsodendris et al., 2007): Με τη βοήθεια ανεμοτρατών συλλέχθηκαν βενθικά απορρίμματα από τους βυθούς των κόλπων των Πατραϊκού, Κορινθιακού, Λακωνικού και Εχινάδων. Τα απορρίμματα καταγράφηκαν σύμφωνα με το υλικό τους και την αρχική τους χρήση. Η μέση πυκνότητα των απορριμμάτων κυμαίνεται μεταξύ 72-437 τεμ./km 2, ενώ το μέσο βάρος απορριμμάτων κυμαίνεται μεταξύ 6,7 47,4 kg/km 2. Τα πλαστικά απορρίμματα βρέθηκαν να κυριαρχούν στην κατηγορία του υλικού (56%), ενώ ακολούθησαν τα μεταλλικά (17%) και τα γυάλινα απορρίμματα (11%). Όσον αφορά την αρχική χρήση των απορριμμάτων που συλλέχθηκαν, η «συσκευασία αναψυκτικών/ ποτών» (32%) είναι η κυρίαρχη κατηγορία και ακολουθείται από τη «γενική συσκευασία» (28%) και η «συσκευασία τροφίμων» (21%). Σύμφωνα με την τυπολογία που προκύπτει, τρεις κυρίαρχες πηγές απορριμμάτων αποτυπώθηκαν, οι χερσαίες πηγές, η θαλάσσια πηγή ναυσιπλοΐα και η θαλάσσια πηγή αλιεία (Εικ. 15: Χάρτης συμβολής των τριών πηγών ρύπανσης με απορρίμματα των περιοχών μελέτης από τους Koutsodendris et al. (2007)). Με εφαρμογή παραγοντικής ανάλυσης στα δεδομένα που προέκυψαν από την μελέτη, επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη τριών κυρίαρχων πηγών απορριμμάτων. Η εφαρμογή της παραγοντικής ανάλυσης Q- 20

τύπου, οδήγησε στην ποσοτικοποίηση των πηγών ρύπανσης με απορρίμματα. Στις χερσαίες πηγές φάνηκε ότι οφειλόταν το 69% των συνολικών απορριμμάτων. Εικ. 15: Χάρτης συμβολής των τριών πηγών ρύπανσης με απορρίμματα των περιοχών μελέτης από τους Koutsodendris et al. (2007) Επιπτώσεις των απορριμμάτων στη βενθική μακροπανίδα παράκτιων μαλακών πυθμένων πείραμα σε τρεις όρμους του Σαρωνικού (Katsanevakis et al., 2007): Ένα τμήμα κάθε όρμου καλύφθηκε με απορρίμματα (16 τεμ./100m 2 ) και το άλλο διατηρήθηκε καθαρό, οι περιοχές ελέγχθηκαν μία φορά πριν την εναπόθεση απορριμμάτων και σε μηνιαία βάση για ένα έτος. Οι επιπτώσεις στην βενθική μακροπανίδα από το παραπάνω πείραμα ήταν η αύξηση του πλήθους των ατόμων και των ειδών στις περιοχές που καλύφθηκαν με απορρίμματα, αφενός λόγω προσφοράς καταφυγίου και τόπου αναπαραγωγής για τα μεταναστευτικά είδη και αφετέρου λόγω προσφοράς σκληρού υποστρώματος. Επιδράσεις της κατανομής απορριμμάτων στον πυθμένα ρηχών παράκτιων περιοχών στην Ελλάδα (Katsanevakis & Katsarou, 2004): Μελετήθηκε το πλήθος και η σύσταση θαλάσσιων βενθικών απορριμμάτων σε 59 ελληνικές παράκτιες περιοχές στο Σαρωνικό κόλπο, στη Νότια Πελοπόννησο, στη Δυτική Κρήτη και στη Σαντορίνη. Η μέση συνολική πυκνότητα των θαλάσσιων απορριμμάτων στις περιοχές έρευνας ήταν15 τεμ./ km 2 με εύρος 0-251 τεμ./ km 2. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης τα πλαστικά απορρίμματα κυριαρχούν. Επίσης, σε αυτή την μελέτη, βρέθηκαν πολύ υψηλότερες πυκνότητες θαλάσσιων απορριμμάτων, συγκριτικά με τις περισσότερες μελέτες που έγιναν σε υφαλοκρηπίδες και σε βαθείς πυθμένες. Γεγονός που υποδεικνύει ότι η ρύπανση από απορρίμματα είναι εντονότερη σε παράκτιες περιοχές. 21

Μεγαλύτερο πλήθος θαλάσσιων απορριμμάτων βρέθηκε σε κόλπους, παρά σε «ανοιχτές» περιοχές. Η αλιευτική δραστηριότητα βρέθηκε να συνεισφέρει σημαντικά στη θαλάσσια ρύπανση με απορρίμματα. Επίσης, στον Σαρωνικό κόλπο, ο οποίος γειτνιάζει με περιοχή έντονα πυκνοκατοικημένη και βιομηχανοποιημένη, το πλήθος των απορριμμάτων ήταν πολύ μεγαλύτερο, συγκριτικά με τις υπόλοιπες περιοχές μελέτης. 2. Μεθοδολογία 2.1 Συλλογή των απορριμμάτων Η έρευνα διεξήχθη κατά τα έτη 2010 και 2011 σε παραλίες σε όλη την Ελλάδα με σκοπό την καταγραφή και την αποκομιδή των σκουπιδιών από τις ακτές. Οι καθαρισμοί των ακτών και η καταγραφή των απορριμμάτων υλοποιήθηκε στο πλαίσιο της εκστρατείας εθελοντικών καθαρισμών ακτών και φυσικών περιοχών «Καθαρίστε τη Μεσόγειο» που υλοποιείται από την περιβαλλοντική μη κερδοσκοπική οργάνωση «Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» και με την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Γ.Ω.), του Τμήματος Γεωλογίας Πατρών. Στην εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών ακτών «Καθαρίστε τη Μεσόγειο» που υλοποιείται από το «Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» τα τελευταία 17 χρόνια συμμετέχουν χιλιάδες εθελοντές από διάφορους φορείς, όπως σχολεία, πανεπιστήμια, καταδυτικοί σύλλογοι, ιστιοπλοϊκοί σύλλογοι, αλιευτικοί σύλλογοι, δήμοι, επιχειρήσεις όπως ξενοδοχεία, βιομηχανίες. Ο αριθμός των εθελοντών κάθε χρόνο αυξάνεται, διότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν το μεγάλο πρόβλημα των σκουπιδιών στις ακτές (Πίνακας 1: Αριθμός εθελοντών και συμμετεχόντων φορέων της εκστρατείας «Καθαρίστε τη Μεσόγειο» από το 2009 έως 2011). Πίνακας 1: Αριθμός εθελοντών και συμμετεχόντων φορέων της εκστρατείας «Καθαρίστε τη Μεσόγειο» από το 2009 έως 2011 Έτος Αριθμός εθελοντών Φορείς Φυσικές περιοχές 2011 21.028 285 236 2010 16.274 274 241 2009 17.848 256 279 22

Ποσοστιαία συμμετοχή των φορέων εκστρατείας 2011 Τα απορρίμματα συλλέχθηκαν από εθελοντές τις εκστρατείας είτε «με το χέρι», είτε με τη βοήθεια του εκάστοτε δήμου στην περίπτωση επικίνδυνων κ ευμεγεθών απορριμμάτων, καθώς και από δύτες οι οποίοι συνέλλεξαν βενθικά απορρίμματα από πυθμένες λιμανιών και αλιευτικών καταφυγίων. Η συμμετοχή των εθελοντών είναι απαραίτητη για τη διεξαγωγή έρευνας μεγάλης κλίμακας και καταγραφής των απορριμμάτων. Η καταγραφή από εθελοντές μπορεί να έχει πλεονεκτήματα για την έρευνα, όπως η εκμετάλλευση της τοπικής γνώσης της παράκτιας περιοχής που μελετάται, όταν οι εθελοντές διαμένουν κοντά στην περιοχή καταγραφής απορριμμάτων, αλλά και της εμπλοκής των πολιτών σε θέματα διαχείρισης ακτών (Rees and Pond, 1995). Η εκστρατεία εθελοντικών καθαρισμών, που υλοποιείται κάθε Μάιο και διαρκεί περίπου ένα μήνα τα τελευταία 17 χρόνια στην Ελλάδα, αποτελεί τμήμα της παν- 23