Θρησκεία, Κοινωνική Ένταξη και Μετανάστευση στην Κύπρο

Θρησκεία, Κοινωνική Ένταξη και Μετανάστευση στην Κύπρο Eκθεση για το ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο: «Έρευνα για τον ρόλο της θρησκείας σε ομάδες μειονότητας και ομάδες πλειονότητας στην κυπριακή κοινωνία» Συγγραφείς: Θοδωρής Κούρος και Γιάννης Παπαδάκης, Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου Ιούλιος 2014

Περιεχόμενα Εισαγωγή... 2 1. Μεθοδολογία... 9 Α. Καθιστώντας την θρησκεία και την κοινωνική ένταξη μετρήσιμες... 12 Β. Περιορισμοί... 15 2. Αποτελέσματα Έρευνας... 15 Α. Θρησκευτικότητα... 15 Β. Κοινωνική ένταξη... 23 Συζήτηση - Συμπεράσματα... 32 Παράρτημα 1: Εισηγήσεις για στρατηγικές θρησκευτικής ένταξης στην Κύπρο... 35 Παράρτημα 2: Το ερωτηματολόγιο της έρευνας... 39 Βιβλιογραφία... 49 1

Ευχαριστίες Ευχαριστούμε ιδιαίτερα όλους τους μετανάστες που συμμετείχαν στην έρευνα, παρέχοντάς μας σημαντικό μέρος του πολύ περιορισμένου ελεύθερου χρόνου που διαθέτουν. Ευχαριστούμε ακόμη όλους όσους μας προσέφεραν απόψεις και παρατηρήσεις για την μελέτη αυτή, ιδίως τους συναδέλφους, ερευνητές και συμφοιτητές στο Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τους ερευνητές που εργάστηκαν για την υλοποίηση του προγράμματος, τον Θάνο Κουλό, την Κωνσταντίνα Ρέντζου και την Χάρις Καϊτέ, καθώς και τους μεταπτυχιακούς/ές φοιτητές/τριες που εργάστηκαν στη συλλογή των δεδομένων του ποσοτικού σκέλους της έρευνας. Ευχαριστούμε επίσης τον Δρ Νίκο Τριμικλινιώτη για τα τα εκτενή σχόλιά και παρατηρήσεις του. Η ευθύνη για τη μελέτη παραμένει αποκλειστικά στους συγγραφείς της. Η μελέτη αυτή ενδέχεται να αναθεωρηθεί στη βάση περαιτέρω ανάλυσης των στοιχείων και ανατροφοδότησης. 2

Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια τουλάχιστον στον δημόσιο λόγο- η πολυπολιτισμικότητα και ο θρησκευτικός πλουραλισμός εκθειάζονται, γίνονται αντικείμενο κριτικής αλλά και καταδικάζονται σε κάποιες περιπτώσεις. Το ζήτημα της ένταξης θρησκευτικών ομάδων είναι αρκετά σύνθετο, παρόλο που στον καθημερινό δημόσιο λόγο φαίνεται αυτονόητο ότι μια μεταναστευτική κοινότητα είναι περισσότερο ή λιγότερο ενταγμένη σε μια κοινωνία υποδοχής. Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, δεν υπάρχει απόλυτα επιστημονικά ακριβής τρόπος να πούμε αν μια θρησκευτική ομάδα είναι ενταγμένη ή όχι, αυτό που μπορούμε όμως να κάνουμε, είναι να μετρήσουμε συγκεκριμένες σημαντικές διαστάσεις της ένταξης και κατόπιν να εξηγήσουμε τις διαφορές μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων (βλ. Stolz 2011:85). Στην παρούσα έρευνα, μας ζητήθηκε να διερευνήσουμε τον ρόλο της θρησκείας σε σχέση με την κοινωνική ένταξη μεταναστών, στην Κύπρο (από τούδε και στο εξής στο κείμενο, ειδικά για τους σκοπούς αυτής της εργασίας και όταν αναφερόμαστε στο παρόν, η «Κύπρος» αναφέρεται στις περιοχές υπό τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας και οι «Κύπριοι» στους κατοίκους των περιοχών αυτών, όπου η πλειοψηφία είναι Ελληνοκύπριοι Χριστιανοί Ορθόδοξοι), ενώ επιλέξιμες μεταναστευτικές ομάδες αποτελούσαν μόνο Πολίτες Τρίτων Χωρών (ΠΤΧ), δηλαδή μετανάστες προερχόμενοι από χώρες που δεν είναι κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα πιο πάνω υπαγορεύουν έμμεσα ότι ο μόνος τρόπος για να γίνει μια αποτίμηση της ένταξης μεταναστευτικών θρησκευτικών ομάδων είναι μέσα από την σύγκριση. Σε αυτή την έρευνα, εστιάζουμε συγκριτικά σε μετανάστες από την Συρία, την Ρωσσία, τις Φιλιππίνες και την Σρι-Λάνκα. Τα βασικά ερωτήματα που θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε μέσα από την ανάλυση των δεδομένων της έρευνας, είναι τα εξής: Αποτελεί η θρησκεία «εμπόδιο» ή «γέφυρα» για την κοινωνική ένταξη των μεταναστών στην Κύπρο; Ποιοί κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες έχουν αντίκτυπο στην θρησκευτικότητα των μεταναστών στην Κύπρο; Πώς σχετίζεται η θρησκεία των μεταναστών με τις ταυτότητες τόσο των μεταναστευτικών κοινοτήτων όσο και με τις ταυτότητες του τοπικού πληθυσμού; 3

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση της μετανάστευσης στην Κύπρο. Το 2001, σύμφωνα με την επίσημη απογραφή συνολικά οι μετανάστες στην Κυπριακή Δημοκρατία, ήταν 64.810 ή το 9,4% του συνολικού πληθυσμού. Σύμφωνα με την ίδια απογραφή, οι Ρώσσοι/ίδες ήταν 4.952, οι Φιλιππινέζοι/ες 3.245, οι Σρι Λανκέζοι/ες 4939 και οι Σύριοι/ες 1436. Δέκα χρόνια αργότερα, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, συνολικά οι μετανάστες στην Κύπρο ανέρχονταν σε 107.383, από τους οποίους οι 8.164 ήταν Ρώσσοι/ίδες, 9.413 Φιλιππινέζοι/ες, 7.269 Σριλανκέζοι/ες και 3.054 Σύριοι/ες. Είναι εμφανές ότι μέσα σε αυτή τη δεκαετία σημειώθηκε αύξηση στον αριθμό των μεταναστών που ζουν στην Κύπρο, αλλά και αύξηση στον πληθυσμό των Ρώσων/ίδων, των Φιλιππινέζων, των Σρι Λανκέζων και των Σύριων (βλ. Πίνακα 1.1). Παρόλα αυτά, με τις πρόσφατες εξελίξεις της οικονομικής κρίσης, μετά το 2011, παρατηρείται μείωση του αριθμού των μεταναστών, που προέρχονται τόσο από χώρες της ΕΕ, όσο και από Τρίτες Χώρες, όπως φαίνεται και στον πίνακα 1.2 (βλ. Trimikliniotis & Demetriou 2014). Συγκεκριμένα, μεταξύ 2011 και 2013 ο συνολικός αριθμός μεταναστών από Τρίτες χώρες μειώθηκε από 67786 σε 47341, μια μείωση της τάξης του 30,2% 1. Πίνακας 1.1: Αριθμός μεταναστών στην Κύπρο 2001-2011 1 Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat (βλ. Φεύγουν οι νόμιμοι μετανάστες από την Κύπρο;, στο http://www.24news.com.cy/index.php?pageaction=kat&modid=1&artid=34458, πρόσβαση: 11/7/2014), «αναφορικά με τους νόμιμους μετανάστες τα κοινοτικά στοιχεία καταγράφουν μείωση του αριθμού τους σε όλες τις μνημονιακές, πρώην και νυν, χώρες. Στην Κύπρο η μείωση των ξένων μεταναστών ήταν η ψηλότερη στην ΕΕ 4

160000 140000 120000 100000 80000 60000 Μετανάστες από χώρες της ΕΕ Μετανάστες από Τρίτες Χώρες 40000 20000 0 2011 2012 2013 Πίνακας 1.2: Αριθμός ενεργών ασφαλισμένων μεταναστών στην Κύπρο 2011-2013 (Πηγή: http://www.mlsi.gov.cy) Η θρησκεία, είναι αναμφισβήτητα σημαντικός παράγοντας ενός πολιτισμού αλλα και μιας ταυτότητας. Μολονότι αποτελεί εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα να διατυπωθεί ένας ενιαίος ορισμός για την θρησκεία ως κοινωνικό φαινόμενο, σύμφωνα με τον Geertz, είναι ένα πολιτισμικό σύστημα (Geertz 1973:87-125). Πράγματι, οι θρησκείες είναι σύνολα από πεποιθήσεις, πολιτισμικά συστήματα και κοσμοαντιλήψεις. Ως τέτοια, καθίστανται εξαιρετικά σημαντικά στην κατανόηση ενός πολιτισμού σε βάθος.οι θρησκείες επίσης, είναι μέρη συλλογικών ταυτοτήτων. Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, η θρησκεία είναι συχνά παράγοντας που είτε διευκολύνει είτε παρεμποδίζει την ένταξη μεταναστών σε κοινωνίες υποδοχής (βλ. Connor 2008:243-257, Connor 2010, Cadge & Ecklund 2007:359-379). Τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί ένας επιστημονικός διάλογος, που εστιάζει στο ρόλο της θρησκείας στην διαδικασία ένταξης (integration) αλλά και αφομοίωσης (assimilation) μεταναστευτικών ροών (για μια επισκόπηση, βλ. Foner and Alba 2008, Connor & Koenig 2013). Σύμφωνα λοιπόν με σημαντικό μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας, καθώς και με πολλές από τις υπάρχουσες εμπειρικές έρευνες, οι μετανάστες καταρχήν θεωρείται ότι σε γενικές γραμμές είναι πιο θρήσκοι από τους ντόπιους πληθυσμούς στις χώρες υποδοχής (βλ. ενδεικτικά 5

Aleksynska & Chiswick 2011, Munoz & Neuman 2012: 12-14). Επίσης, τουλάχιστον για τις ΗΠΑ, φαίνεται ότι οι μετανάστες γίνονται πιο θρήσκοι στην χώρα υποδοχής, απ ό,τι ήταν στην χώρα προέλευσής τους (Williams 1988: 29). Υποθέσεις εργασίας μας λοιπόν ήταν: (Υ1) Ότι οι μετανάστες στην Κύπρο αναμένεται να είναι πιο θρήσκοι από τον ντόπιο πληθυσμό και, (Υ2) ότι η θρησκευτικότητα των μεταναστών αυξάνεται ανάλογα με την διάρκεια παραμονής στην Κύπρο. Μια άλλη, εξαιρετικά σημαντική πτυχή του διεθνούς επιστημονικού διαλόγου σχετικά με την ένταξη μεταναστών αφορά τον ρόλο της θρησκείας σε αυτή την διαδικασία (βλ. Foner and Alba 2008). Μπορούμε να συνοψίσουμε την συζήτηση που γίνεται και τις αντίστοιχες αντιμαχόμενες θεωρίες ως εξής: Από τη μία, έχουμε θεωρίες που αντιλαμβάνονται την θρησκεία των μεταναστών ως «γέφυρα» (bridge) προς την ένταξη και την ανοδική κοινωνική κινητικότητα των μεταναστών (βλ. Munoz & Neuman 2012). Από την άλλη, θεωρίες που δίνουν έμφαση στα όρια, στα συμβολικά σύνορα και εμπόδια (barriers) που δημιουργούνται από την θρησκευτική διαφορετικότητα και συμβάλλουν αρνητικά στην ένταξη, μέσα από τη δημιουργία πιο κλειστών κοινοτήτων (βλ. Connor & Koenig 2013: 3-5, Munoz & Neuman 2012). Οι δύο αυτές θεωρίες οδηγούν σε διαφορετικές προβλέψεις για την σχέση μεταξύ της θρησκευτικότητας των μεταναστών και της ένταξής τους. Οι υποστηρικτές της πρώτης, που βλέπει την θρησκεία ως «γέφυρα», ισχυρίζονται ότι οι θρησκευτικές ταυτότες μπορούν εν δυνάμει να υποκαταστήσουν τις εθνοτικές και εθνικές ταυτότητες και έτσι να συμβάλλουν στην κατεύθυνση της απόκτησης και μιας νέας (αμερικανικής) ταυτότητας, η οποία δεν ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη θρησκεία, αφού στις ΗΠΑ, η «νέα μετανάστευση» εμπλούτισε απλώς περαιτέρω τον ήδη υπάρχον θρησκευτικό πλουραλισμό (Herberg 1960, επίσης για μια επισκόπηση βλ. Munoz & Neuman 2012). Επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι οι μετανάστες χρησιμοποιούν την θρησκεία για να εξομαλύνουν την ένταξή τους, αφού όταν αυτοπροδιορίζονται με θρησκευτικούς όρους, δίνουν λιγότερη έμφαση σε εθνοτικές και εθνικές διαφορές και συγχρωτίζονται με διαφορετικές κοινότητες μέσα από τις κοινές θρησκευτικές τελετουργίες και την χρήση κοινών χώρων θρησκευτικής λατρείας (βλ. Peek 2005). Αυτό συμβαίνει επειδή η θρησκεία δεν είναι ισχυρά συνδεδεμένη με εναν συγκεκριμένο χώρο ή χώρα 6

προέλευσης και με αυτόν τον τρόπο η θρησκευτική ταυτοποίηση (identification) θα μπορούσε να γίνει παράγοντας αποφυγής απομόνωσης μιας μεταναστετικής κοινότητας. Επίσης, για τις θεωρίες της θρησκείας ως γέφυρας, σημαντικός θεωρείται ο ρόλος των θρησκευτικών θεσμών, όπως ενορίες, σύλλογοι κτλ. Η δραστηριότητα σε τέτοιους οργανισμούς και θεσμούς βοηθά τους μετανάστες να αποκτήσουν κοινωνικές και πολιτειακές δεξιότητες, οικονομικές και επαγγελματικές ευκαιρίες και γενικότερα κοινωνικό κεφάλαιο (βλ. Cyrus et al. 2006, Ramakrishnan and Viramontes 2006). Εκτός από το προφανές της εκπλήρωσης θρησκευτικών αναγκών, μέσα από την παρακολούθηση και την συμμετοχή σε θρησκευτικές δραστηριότητες και οργανισμούς, οι μετανάστες φαίνεται να κερδίζουν και άλλα υλικά και συμβολικά αγαθά, όπως κοινωνικό κεφάλαιο μέσα από κοινωνικά δίκτυα, ακόμα και επαγγελματικές ευκαιρίες και συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία σχετικά με γραφειοκρατικές διαδικασίες στην χώρα υποδοχής κτλ. (βλ. Mayda 2010, Ebaugh and Chafetz, 2000, Munoz & Neuman 2012). Διατυπώνουμε λοιπόν εδώ την υπόθεση (Υ3) ότι οι μετανάστες που συμμετέχουν σε θρησκευτικές δραστηριότητες δεν συμμετέχουν μόνο για θρησκευτικούς λόγους, αλλά και για κοινωνικούς.οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες της θρησκείας εξάλλου, έχουν τονιστεί από τους κοινωνικούς επιστήμονες από πολύ νωρίς. Από την άλλη πλευρά, οι υποστηρικτές της θεωρίας του «εμποδίου» δίνουν έμφαση στις αρνητικές επιπτώσεις της θρησκευτικότητας των μεταναστών στην διαδικασία ένταξης. Έχει υποστηριχθεί ότι η θρησκεία μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο αντί για γέφυρα, το οποίο επιβραδύνει την διαδικασία ένταξης και χαρακτηρίζεται ως «παγίδα κινητικότητας» (mobility trap) (Cadge & Ecklund 2006). Σύμφωνα με τους Cadge & Ecklund (2006), μετανάστες οι οποίοι είναι «λιγότερο ενταγμένοι» 2, είναι πιο πιθανό να συμμετέχουν πιο συχνά σε θρησκευτικές δραστηριότητες. Οι Van Tubergen και Sindradóttir (2011) συμπεραίνουν ότι οι μετανάστες που είναι άνεργοι και έχουν χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο είναι οι πιο θρήσκοι. Επίσης, σύμφωνα με τους Constant et al. (2006), οι μη-θρήσκοι, μέλη μειονοτικών εθνοτικών ομάδων στη Γερμανία, έχουν καλύτερη κοινωνικο-οικονομική επίδοση από τους θρήσκους. Τέλος, ο Connor (2010), ισχυρίζεται ότι οι θρησκευτικές δραστηριότητες, μπορούν να λειτουργήσουν ως 2 Όπως θα δούμε παρακάτω, ο μόνος τρόπος να θεωρήσουμε μια κοινότητα ή ένα άτομο περισσότερο ή λιγότερο ενταγμένο, είναι μέσα από κάποιους δείκτες. Στο συγκεκριμένο άρθρο (Cadge & Ecklund 2006), τέτοιους δείκτες αποτελούν η ηλικία, η εργασιακή κατάσταση και η γλώσσα που ομιλείται στον οικιακό χώρο. Έτσι, οι μετανάστες που είναι πιο ηλικιωμένοι, άνεργοι ή μιλούν κάποια άλλη γλώσσα εκτός από Αγγλικά στο σπίτι, θεωρούνται οι λιγότερο ενταγμένοι. 7

«βάλσαμο για την ψυχή» (balm for the soul) για όσους αποτυγχάνουν να ενταχθούν στην ντόπια κοινωνία και την αγορά εργασίας. Το ερώτημα που προκύπτει είναι: Πώς σχετίζονται η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, η ηλικία, το φύλο και το μορφωτικό επίπεδο με την θρησκευτικότητα; Η 4 η υπόθεση εργασίας (Υ4) λοιπόν, είναι ότι οι μετανάστες που είναι σε δυσμενέστερη κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και έχουν χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο, τουλάχιστον κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, θα είναι πιο θρήσκοι σε σχέση με τους υπόλοιπους. Έχει ενδιαφέρον ότι η προσέγγιση που θεωρεί την θρησκεία των μεταναστών ως «γέφυρα» απαντάται πιο συχνά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στις ΗΠΑ και τον Καναδά, ενώ η θεωρίες του «εμποδίου» υιοθετούνται περισσότερο από κοινωνικούς επιστήμονες στην Ευρώπη. Αυτό έχει να κάνει τόσο με ιστορικούς παράγοντες, όσο και με θεσμικούς και άλλους παράγοντες, όπως θα αναλυθούν παρακάτω. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι μελετητές, καταπιάνονται κυρίως με την μετανάστευση από χώρες όπου κυριαρχεί το Ισλάμ (βλ. Zolberg and Woon 1999, Casanova 2007). Με βάση τις ιστορικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες της Κύπρου 3, και για τους λόγους για τους οποίους επιλέχθηκαν οι συγκεκριμένες κοινότητες μεταναστών, διατυπώσαμε και την παρακάτω υπόθεση εργασίας: Η θρησκεία των Ρώσσων Χριστιανών Ορθόδοξων μπορεί να εργαλειοποιηθεί και να λειτουργήσει ως γέφυρα, ενώ κάτι τέτοιο δεν αναμένεται να ισχύει για τους Σύριους Μουσουλμάνους, στους οποίους η θρησκεία μπορεί να λειτουργήσει ως στίγμα ή εμπόδιο προς την ένταξη, τόσο λόγω ιδιαιτεροτήτων της κυπριακής κοινωνίας, όσο και λόγω του στάτους των Αράβων και των Μουσουλμάνων ως «συστατικών Άλλων» της Ευρώπης και γενικότερα του Δυτικού κόσμου (βλ. Shore 1993, Said 2003) (Υ5). 3 Σύμφωνα με τον Βρυωνίδη (2009), ο οποίος αναλύει στοιχεία που προκύπτουν από το ESS, οι Κύπριοι κατέχουν την πρώτη θέση ανάμεσα στους πολίτες των κρατών μελών της ΕΕ όσον αφορά την θρησκευτικότητα. Επίσης, ο ίδιος, μεταξύ πολλών άλλων, αναφέρει ότι η Εκκλησία κατέχει εξέχουσα θέση και παίζει σημαντικό ρόλο σε κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο, ενώ η θρησκεία των περισσότερων Ελληνοκυπρίων είναι σημαντικό κομμάτι της εθνικής τους ταυτότητας. 8

1. Μεθοδολογία Όπως προαναφέρθηκε, ένας ενδεδειγμένος τρόπος για να απαντήσει κανείς στα ερωτήματα που μας απασχολούν, είναι μέσα από μια συγκριτική μελέτη. Επιλέξαμε τις τέσσερις μεταναστευτικές ομάδες που προαναφέρθηκαν, όχι τυχαία: Λαμβάνοντας υπόψη την θρησκεία της πλειοψηφίας των πολιτών της Κυπριακής Δημοκρατίας, που είναι ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, αλλά και το γεγονός ότι η θρησκεία αποτελεί ζωτικό παράγοντα της Ελληνοκυπριακής εθνικής ταυτότητας (βλ. Βρυωνίδης 2009, Sarris 2010), επιλέξαμε μια κατά πλειοψηφία Ορθόδοξη κοινότητα, τους/τις Ρώσσους/ίδες, μια καθολική (τους/τις Φιλιππινέζους/ες) που είναι μια θρησκεία, που απαντάται και σε χώρες της Δυτικής και κεντρικής Ευρώπης και αρα πιο οικεία στους Ελληνοκύπριους. Επίσης επιλέξαμε μια κοινότητα που είναι κατά πλειοψηφία Βουδιστική (Σρι- Λανκέζοι/ες), μια θρησκεία που δεν υπήρξε ιστορικά στην Κύπρο και γενικότερα στην Ευρώπη, αλλά αποτελεί πρόσφατο φαινόμενο. Τέλος επιλέχθηκε και μια μουσουλμανική κοινότητα, οι Σύριοι/ες η οποία αναπαριστά, κατά κάποιο τρόπο τον συστατικό «Άλλο» του Δυτικού κόσμου σήμερα, αλλά αποκτά και μια πιο βαρύνουσα σημασία στα ιστορικά συμφραζόμενα της Κύπρου, αφού είναι μεν μια θρησκεία που υπήρξε και υπάρχει στην Κύπρο, αλλά εξασκείται και από τους Τουρκοκύπριους, καθιστώντας την θρησκεία ένα είδος συμβολικού συνόρου, αν λάβει κανείς υπόψη τόσο τα ιστορικά συμφραζόμενα της Κύπρου και την ισχυρή επιρροή της Εκκλησίας της Κύπρου στην ελληνοκυπριακή κοινωνία, όσο και τον συστατικό «Άλλο» των Ελληνοκυπρίων, τους Τούρκους. Ως προς τη μεθοδολογία, επιλέξαμε έναν συνδυασμό ποιοτικής και ποσοτικής μεθοδολογίας, ευρέως γνωστό ως τριγωνοποίηση (βλ. Rothbauer 2008:892-894). Η τριγωνοποίηση στοχεύει σε μια βαθιά κατανόηση και διερεύνηση κοινωνικών φαινομένων, μέσω των διαφορετικών τεχνικών που χρησιμοποιεί, έχοντας ως αποτέλεσμα την κατανόηση διαφορετικών πτυχών των υπό μελέτη φαινομένων. Η μικτή μεθοδολογία, δεν αποτελεί στρατηγική για την ενίσχυση της εγκυρότητας, αλλά μέσο προς την απόκτηση πρόσβασης σε διαφορετικές όψεις του υπό μελέτη φαινομένου (Flick 1992:194). Επιπρόσθετα, επειδή η χρήση διαφορετικών μεθόδων μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην συγκρισιμότητα των δεδομένων, η μικτή μεθοδολογία προσφέρει δυνατότητες για συμπληρωματικότητα και εμβάθυνση (Bazeley 2004: 4). Πιο συγκεκριμένα, οι ποσοτικές τεχνικές είναι ιδανικές για την μέτρηση τάσεων με βασικό πλεονέκτημα το μεγάλο μέγεθος του δείγματός τους ενώ οι ποιοτικές διεισδύουν πιο 9

βαθιά, έχοντας όμως περιορισμούς στο μέγεθος του δείγματος, καθιστώντας έτσι αδύνατη την γενίκευση των δεδομένων που απορρέουν από τέτοιου είδους έρευνες. Εν προκειμένω, το δείγμα του ποσοτικού σκέλους της έρευνας ήταν 1000 άτομα, ενώ του ποιοτικού 39. Η έρευνα κάλυψε όλες τις επαρχίες και περιοχές υπό τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας και πραγματοποιήθηκε εντός της περιόδου μεταξύ Φεβρουαρίου και Ιουνίου του 2014. Όσον αφορά τις τεχνικές δειγματοληψίας, χρησιμοποιήθηκε συνδυασμός τυχαίας δειγματοληψίας και χιονοστιβάδας. Επίσης λήφθηκε υπόψη η ισχυρή έμφυλη διάσταση της μετανάστευσης στην Κύπρο και το δείγμα ήταν αντιπροσωπευτικό του συνολικού πληθυσμού της κάθε κοινότητας όσον αφορά το φύλο (βλ. Πίνακα 2.1). Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της απογραφής του 2011, από τους/τις 9.413 Φιλιππινέζους/ες που ζουν στην Κύπρο, μόνο οι 397 ή 4,2% είναι άνδρες, ενώ από τους/τις 7.269 Σρι Λανκέζους/ες το 84% είναι γυναίκες. Τα πράγματα είναι πιο εξισορροπημένα στους/στις Ρώσσους/ιδες όπου το ποσοστό των γυναικών είναι 64%, ενώ οι Σύριοι είναι αισθητά περισσότεροι από τις Σύριες οι οποίες αποτελούν το 23% (http://www.mof.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf, πρόσβαση: 4/11/2013). Εθνικότητα Συχνότητα Ποσοστό (%) Φιλίππινέζοι/ες Άνδρας 16 6,3 Γυναίκα 238 93,7 Σύνολο 254 100,0 Σρι-Λανκέζοι/ες Άνδρας 55 20,6 Γυναίκα 212 79,4 Σύνολο 267 100,0 Σύριοι/ες Άνδρας 195 77,4 Γυναίκα 57 22,6 Σύνολο 252 100,0 Ρώσσοι/ίδες Άνδρας 86 34,4 Γυναίκα 164 65,6 Σύνολο 250 100,0 Πίνακας 2.1: Κατανομή του δείγματος με βάση εθνικότητα και φύλο 10

Θρήσκευμα Συχνότητα Ποσοστό Βουδιστές 197 19,3 Χριστιανοί Καθολικοί 331 32,4 Χριστιανοί Ορθόδοξοι 257 25,1 Μουσουλμάνοι 222 21,7 Σύνολο 1007 98,4 Πίνακας 2.2: Κατανομή δείγματος με βάση το θρήσκευμα Η πρόσβαση στον πληθυσμό ήταν αρκετά δύσκολη, αφού οι περισσότεροι μετανάστες στην Κύπρο χρησιμοποιούν καρτοκινητά και δεν έχουν σταθερά τηλέφωνα. Έτσι αναπόφευκτα αποκλείστηκε το ενδεχόμενο τηλεφωνικών συνεντεύξεων και έγιναν προσωπικές συνεντεύξεις, τόσο στο ποσοτικό, όσο και στο ποιοτικό σκέλος της έρευνας. Επίσης πολλοί από τους μετανάστες, ιδιαίτερα από τις Φιλιππίνες και τη Σρι Λανκα, ζουν στο σπίτι του εργοδότη τους, πράγμα που απέκλειε και την πραγματοποίηση συνεντεύξεων κατ οίκον. Κατα τη διάρκεια όμως του ποιοτικού σκέλους της έρευνας, ανακαλύψαμε τόπους συνάθροισης για την κάθε κοινότητα όπου και κάναμε μέρος της επιλογής των συμμετεχόντων. Το ποιοτικό σκέλος της έρευνας περιελάμβανε ημι-δομημένες συνεντεύξεις, τόσο με μέλη των θρησκευτικών κοινοτήτων, όσο και με εκπροσώπους επίσημων φορέων, όπως ιερείς, διπλωμάτες, μέλη διοίκησης συλλόγων κτλ. Επιπρόσθετα, περιέλαβε και παρατήρηση θρησκευτικών πρακτικών. Ο κύριος στόχος της παρατήρησης ήταν να διερευνήσουμε τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι συμμετέχουν σε θρησκευτικές δραστηριότητες και αν υπάρχουν στρατηγικές διαχείρισης της θρησκευτικής ταυτότητας ή και μετασχηματισμοί. Επίσης το ποιοτικό σκέλος προηγήθηκε του ποσοτικού συνεισφέροντας έτσι στον σχεδιασμό του τελευταίου αλλά και στην ερμηνεία κάποιων ποσοτικών δεδομένων, όπως θα δούμε παρακάτω σε αρκετές περιπτώσεις. Η πρόοδος και τα δεδομένα του ποιοτικού σκέλους της έρευνας συνέβαλλαν αποφασιστικά και στον σχεδιασμό του ερωτηματολογίου, αφού οι περισσότερες κλίμακες αλλά και ερωτήσεις που χρησιμοποιήθηκαν για το ερωτηματολόγιο, είναι κλίμακες και ερωτήσεις που δημοσιεύονται σε σχετικές εκθέσεις και ερωτηματολόγια του ESS (European Social Survey, Rounds 2002-2010, Billiet 2002:339-383) και του ISSP (International Social Survey Program, Module: Religion), που είτε χρησιμοποιήθηκαν αυτούσιες, είτε προσαρμόστηκαν στις ανάγκες της έρευνας, λαμβάνοντας υπόψη ιδιαιτερότητες της κυπριακής κοινωνίας, οι οποίες εν πολλοίς προέκυψαν από το ποιοτικό σκέλος της έρευνας. Αυτή η επιλογή έγινε τόσο για να 11

χρησιμοποιηθούν κλίμακες που είναι ήδη σταθμισμένες και δοκιμασμένες στο πεδίο, όσο και για να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή συγκρισιμότητα των δεδομένων της έρευνας με άλλες σχετικές έρευνες στο εξωτερικό. Επίσης, ήταν μια επιλογή που υπαγορεύθηκε από το μικρό χρονικό διάστημα στο οποίο κληθήκαμε να πραγματοποιήσουμε την έρευνα. Η εγκυρότητα του ερωτηματολογίου διασφαλίστηκε περαιτέρω μέσα από πιλοτική έρευνα (Ν=40, 10 για κάθε κοινότητα), κατά τη διάρκεια της οποίας απορρίφθηκαν απαντήσεις που δεν επιλέχθηκαν, έγιναν αναδιατυπώσεις σε ερωτήσεις που ήταν δυσνόητες κτλ. Ένα σοβαρό ζήτημα που προέκυψε στη διάρκεια του σχεδιασμού του ερωτηματολογίου και γενικότερα του ποσοτικού σκέλους της έρευνας, ήταν το ζήτημα της γλώσσας. Όπως θα αναφερθεί παρακάτω, η γλωσσική επίτευξη θεωρείται στη διεθνή βιβλιογραφία ως ένας πολύ ισχυρός δείκτης κοινωνικής ένταξης ή τουλάχιστον παρέχει μια δυναμική προς αυτή τη κατεύθυνση. Έτσι, αν κανείς αποκλείσει τους συμμετέχοντες που δεν μιλούν ελληνικά ή αγγλικά, ουσιαστικά κατευθύνει σε μεγάλο βαθμό και τα αποτελέσματα, αφού το δείγμα που θα προκύψει θα είναι σε πλεονεκτική θέση προς την ένταξη σε σχέση με τους αποκλεισθέντες. Για αυτό το λόγο τα ερωτηματολόγια μεταφράστηκαν στις 4 γλώσσες των ομάδων που μας ενδιαφέρουν, από πιστοποιημένους μεταφραστές και ελέγχθηκαν με τη βοήθεια κοινωνικών επιστημόνων με επάρκεια στις αντίστοιχες γλώσσες. Α. Καθιστώντας την θρησκεία και την κοινωνική ένταξη μετρήσιμες Οι κύριες μεταβλητές της έρευνας ήταν η εθνικότητα, η θρησκεία, η θρησκευτικότητα καθώς και ο βαθμός ένταξης στην Κυπριακή κοινωνία. Η θρησκευτικότητα και η κοινωνική ένταξη καθίστανται μετρήσιμες, όπως προανέφερα, μέσα από κάποιες διαστάσεις τους. Για την θρησκεία τέτοιες διαστάσεις αποτελούν: Η ιδεολογική, η τελετουργική, ο βαθμός της γνώσης σχετικά με το δόγμα ή την ιστορία της θρησκείας και η κοινοτική διάσταση, που συσχετίζεται με την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου (βλ. Billiet 2002:339-383). Εμείς μετρήσαμε την θρησκευτικότητα βάσει ερωτήσεων σχετικά με την συμμετοχή σε θρησκευτικές δραστηριότητες (τελετουργική διάσταση, βλ. ερωτήσεις 6-12 στο ερωτηματολόγιο), ερωτήσεις για την υποκειμενική θρησκευτικότητα (ιδεολογική διάσταση, βλ. ερωτήσεις 13-15 στο ερωτηματολόγιο) και ερωτήσεις που αφορούν τον κοινωνικό περίγυρο των συμμετεχόντων (κοινοτική διάσταση, βλ. ερωτήσεις 27, 31, 42, 43): αν οι φίλοι τους και ο/η σύζυγός τους ασπάζονται την ίδια θρησκεία, αν συμμετέχουν σε συλλόγους και τι είδους κτλ. Η τρίτη διάσταση που σχετίζεται με την γνώση του δόγματος της κάθε θρησκείας αποφεύχθηκε γιατί θα 12

χρειάζονταν διαφορετικές ερωτήσεις για την κάθε ομάδα, κάτι που θα έκανε το δείγμα μη συγκρίσιμο. 4 Συγκεκριμένα, οι κύριες εξαρτημένες μεταβλητές που μετρούν τη θρησκευτικότητα είναι: 5 Η συχνότητα συμμετοχής σε θρησκευτικές δραστηριότητες στην χρονική περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, η οποία αντιστοιχεί στην τελετουργική διάσταση και αντιπροσωπεύει μια δημόσια διάσταση της θρησκευτικότητας. Επίσης, υπάρχει μεταβλητή που αφορά την συμμετοχή πριν από την μετανάστευση στην Κύπρο για να μας δοθεί η δυνατότητα να εντοπίσουμε τυχόν αλλαγές στην θρησκευτική συμπεριφορά. Η συχνότητα προσευχής. Η υποκειμενική θρησκευτικότητα, που αντιστοιχεί στην ιδεολογική διάσταση και αντιπροσωπεύει μια ιδιωτική διάσταση της θρησκείας. Μια μεταβλητή για τους λόγους συμμετοχής σε θρησκευτικές δραστηριότητες, που αντιστοιχεί τόσο στην τελετουργική, όσο και στην κοινοτική διάσταση. Η συμμετοχή σε θρησκευτικές δραστηριότητες μετριέται με το ερώτημα (βλ. ερ. 8) : Εκτός από ειδικές περιστάσεις, όπως γάμους ή κηδείες πόσο συχνά συμμετέχετε σε θρησκευτικές δραστηριότητες αυτό τον καιρό; Η κλίμακα είναι τακτική (όπου το 1 αντιστοιχεί σε «ποτέ», το 2 σε «μια ή δύο φορές το χρόνο», το 3 σε «μόνο σε μεγάλες γιορτές», το 4 σε «τουλάχιστον μια φορά το μήνα», το 5 σε «μια φορά την εβδομάδα», το 6 σε «περισσότερες από μια φορές την εβδομάδα» και το 7 σε «κάθε μέρα». Αυτή η μεταβλητή, ανακωδικοποιήθηκε σε μια νέα μεταβλητή, σύμφωνα με την οποία αυτοί που συμμετέχουν τουλάχιστον σε εβδομαδιαία βάση (1), αντιτάχθηκαν σε όλους τους υπόλοιπους (0) (Van Tubergen και Sindradóttir 2011). Στην μεταβλητή σχετικά με την συμμετοχή πριν από τη μετανάστευση χρησιμοποιήθηκε η ίδια ακριβώς κλίμακα, όπως και σχετικά με την προσευχή. Μόνο που σε αυτή την περίπτωση, η ανακωδικοποίηση έγινε με βάση αυτούς που προσεύχονται σε ημερήσια βάση (1), σε αντίθεση με όλους του υπόλοιπους (0). Η υποκειμενική θρησκευτικότητα μετριέται μέσα από μια κλίμακα 4 Πολλές ερωτήσεις που περιλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο δεν συμπεριλαμβάνονται στην ανάλυση στην παρούσα έκθεση, όπως για παράδειγμα οι ερωτήσεις που αφορούν την ανεκτικότητα απέναντι στις εκτρώσεις, την ομοφυλοφιλία κ.α. Παρόλα αυτά, αποτελούν μεταβλητές που απαντώνται πολύ συχνά σε αντίστοιχες έρευνες και αποτελούν δείκτες θρησκευτικότητας. Επίσης, συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο οι περισσότερες δυνατές μεταβλητές ούτως ώστε να δημιουργηθεί μια μεγάλη βάση δεδομένων που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον για μετα-αναλύσεις κτλ., αφού είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται μια τέτοια έρευνα στην Κύπρο. 5 Σε σχέση με την θρησκευτικότητα, αυτές οι μεταβλητές που παρουσιάζονται χρησιμοποιούνται στην παρούσα ανάλυση. Υπάρχουν και άλλες σχετικές μεταβλητές στο ερωτηματολόγιο, αλλά λαμβάνοντας υπόψη τις δομικές διαφορές μεταξύ των θρησκειών που εστιάζουμε, θεωρήσαμε ότι θα καθιστούσαν το δείγμα μη συγκρίσιμο. Παρόλα αυτά, θεωρήσαμε σκόπιμο να περιληφθούν στο ερωτηματολόγιο για μεταγενέστερες αναλύσεις, μια και πρώτη φορά πραγματοποιείται αυτού του είδους έρευνα σχετική με το θρησκευτικό πλουραλισμό στην Κύπρο. 13

από το 0 (καθόλου θρήσκος) ως το 10 (πολύ θρήσκος). Η ερώτηση είναι: «Ανεξάρτητα με το αν ανήκετε σε κάποια συγκεκριμένη θρησκεία, πόσο θρήσκος/α θα λέγατε ότι είστε;» (βλ. ερ. 13). Σχετικά με τη μεταβλητή που αφορά τους λόγους συμμετοχής, η ερώτηση ήταν η εξής: «Ποιοί είναι οι κύριοι λόγοι που συμμετέχετε σε θρησκευτικές δραστηριότητες (Μπορείτε να επιλέξετε περισσότερες από μια απαντήσεις);» (βλ. ερ. 11) Η κλίμακα κυμαινόταν από το 1 ως το 6, όπου το 1 αντιστοιχούσε σε «αυστηρά για θρησκευτικούς λόγους», το 2 σε «για να συναντάω φίλους», το 3 σε «για να γνωρίσω το σωστό είδος ανθρώπων», το 4 σε «για να συναντήσω συμπατριώτες μου», το 5 σε «για να διατηρήσω μια σύνδεση με την κουλτούρα καταγωγής μου» και το 6 σε «άλλο». Ο βαθμός κοινωνικής ένταξης σε μια κοινωνία υποδοχής συνήθως μετριέται μέσα από 4 βασικούς δείκτες: Το κοινωνικο-οικονομικό στάτους (1), δηλαδή το επίπεδο εκπαίδευσης, το επάγγελμα και το εισόδημα, καθώς και την χωρική συγκέντρωση ή εξάπλωση μιας μεταναστευτικής κοινότητας (2) (Waters, Mary C., Jiménez, Tomás R., 2005: 105-125). Επίσης η γλωσσική ικανότητα (3) και οι επιγαμίες με ντόπιους (4) είναι σημαντικοί δείκτες κοινωνικής ένταξης. Επιπρόσθετα, ο Stolz (2011:92-93), προτείνει πέντε διαφορετικές διαστάσεις που μετρώνται με πολλούς δείκτες: Πολιτισμική διάσταση (Cultural aspect), που περιλαμβάνει βασικές νόρμες και αξίες, πεποιθήσεις και κοινωνικές πρακτικές. Δομική διάσταση (Structural aspect), που είναι ουσιαστικά το κοινωνικο-οικονομικό στάτους. Νομική διάσταση (Legal aspect), τα ατομικά και συλλογικά δικαιώματα. Διάσταση της διαντίδρασης (Interactional aspect), με τον κοινωνικό περίγυρο και την πλειοψηφική και άλλες κοινωνικές ομάδες. Και τέλος η διάσταση της ταυτότητας (Identity aspect), δηλαδή η ταυτοποίηση μιας μεταναστευτικής ομάδας με την κοινωνία, το κράτος, τους νόμους και το σύνταγμα. Στο ερωτηματολόγιο, η πολιτισμική διάσταση εξετάσθηκε μέσα από τις ερωτήσεις: «Πόσο καλά είναι τα ελληνικά σας;» και «πόσο καλά είναι τα Αγγλικά σας (ερ. 22, 23), «Είναι ο/η σύζυγός σας Κύπριακής καταγωγής;» (ερ. 40), «Ποιες γλώσσες μιλάτε συνήθως με τον/την σύζυγό σας στο σπίτι;» (ερ. 41), «Ποια είναι η θρησκεία του/της συζύγου σας;» (ερ. 42), «Αν είστε ελεύθερος/η, πόσο σημαντικό είναι για εσάς να παντρευτείτε κάποιον με τις ίδιες θρησκευτικές απόψεις με εσάς;» (ερ. 43), «Πόσο καλά ελληνικά μιλούν τα παιδιά σας;» (ερ. 49), κ.α. Η δομική διάσταση μετρήθηκε με μεταβλητές που αφορούσαν το μηνιαίο εισόδημα, το μορφωτικό 14

επίπεδο, το επάγγελμα, την περιοχή διαμονής κτλ. (ερ. 50-56) Η νομική διάσταση με μεταβλητές σχετικά με ρατσισμό και διάκριση, συλλόγους και άλλου είδους οργανώσεις (ερ. 30-35). Η διάσταση της διαντίδρασης, μετρήθηκε με ερωτήσεις σχετικά με την κοινωνική ζωή των συμμετεχόντων (ερ. 26-29), και τέλος, η διάσταση της ταυτότητας με ερωτήσεις που αφορούσαν τον βαθμό εμπιστοσύνης των συμμετεχόντων σε δημόσιους και κρατικούς φορείς της Κύπρου (ερ. 24, 25). Β. Περιορισμοί Οι κύριοι περιορισμοί που αντιμετωπίσαμε κατά την διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας ήταν: Ο περιορισμένος χρόνος που είχαμε στη διάθεσή μας. Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε σε χρονικό διάστημα 5 μηνών, πράγμα που δεν μας επέτρεψε να εμβαθύνουμε σε πολλά ζητήματα, αφήνοντας έτσι πολλά ερωτήματα αναπάντητα. Παρόλα αυτά, πρόκειται για ένα ζήτημα που δεν έχει διερευνηθεί στο παρελθόν, τουλάχιστον στην Κύπρο, και έχουμε στη διάθεσή μας πληθώρα δεδομένων για μεταγενέστερη ανάλυση, καθώς και μια βάση από την οποία θα μπορούσε να διεξαχθεί συμπληρωματική έρευνα. Η δυσκολία προσέγγισης του δείγματος. Αποτελεί δύσκολο εγχείρημα να προσεγγίσει κανείς μετανάστες για ερευνητικούς σκοπούς, λόγω της ευάλωτης και ανασφαλούς θέσης τους στην κοινωνία. Επίσης, οι συνθήκες εργασίας πολλών από τους συμμετέχοντες καθιστούσαν δύσκολη ή και αδύνατη τη συμμετοχή τους στην έρευνα, ακόμη κι αν το επιθυμούσαν. Η έλλειψη προγενέστερης έρευνας σχετικής με την θρησκεία των μεταναστών στην Κύπρο. Σε συνδυασμό με τον περιορισμένο χρόνο για τον σχεδιασμό της έρευνας, οδήγησε στην υιοθέτηση πολλών μεταβλητών και δεικτών από άλλες έρευνες στο εξωτερικό. 2. Αποτελέσματα Έρευνας Α. Θρησκευτικότητα Όπως προαναφέραμε, θα εξετάσουμε συγκεκριμένους δείκτες και υποθέσεις εργασίας έτσι ώστε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που διατυπώθηκαν πιο πάνω. Πρώτα απ όλα χρειάζεται να δούμε τον βαθμό θρησκευτικότητας του δείγματος σε περιγραφικό επίπεδο. Γενικά, φαίνεται ότι 15

οι Φιλιππινέζοι/ες και οι Σρι Λανκέζοι/ες είναι περισσότερο θρήσκοι. Ενδεικτικά στην ερώτηση για το πόσο θρήσκους θεωρούν τους εαυτούς τους, ερώτηση που εντάσσεται στην ιδεολογική διάσταση, σε μια κλίμακα από το 0 ως το 10, o μέσος όρος των απαντήσεων για τους/τις Φιλιππινέζους/ες είναι 6,3, για τους/τις Σρι Λανκέζους/ες 9, για τους/τις Σύριους/ες 5,6 ενώ για τους/τις Ρώσσους/ίδες 5,14 (βλ. πίνακα 3). 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Φιλιππινέζοι ΣριΛανκέζοι Ρώσσοι Σύριοι υποκειμενική θρησκευτικότητα (means) θεωρείτε ότι έχετε κάποια θρησκεία ή πίστη; Πίνακας 3: Υποκειμενική θρησκευτικότητα Επίσης, στην ερώτηση «θεωρείτε ότι έχετε κάποια θρησκεία ή πίστη;» το 95% των Φιλιππινέζων και το 94% των Σρι Λανκέζων απάντησαν θετικά, ενω τα αντίστοιχα ποσοστά για τους/τις Σύριους/ες και τους/τις Ρώσσους/ίδες ήταν 82% και 86%. Σε σχέση με τη συμμετοχή σε θρησκευτικές δραστηριότητες, συγκρίναμε αυτούς που συμμετέχουν τουλάχιστον σε εβδομαδιαία βάση με όλους τους υπόλοιπους όπως κάνουν και οι Van Tubergen και Sindradóttir (2011), ανακωδικοποιώντας την σχετική μεταβλητή. Το 46% των Φιλιππινέζων συμμετέχει εβδομαδιαία, το 22,5% των Σρι Λανκέζων, το 20,3% των Σύριων και το 4,8 των Ρώσσων. Οι Σρι Λανκέζοι/ες παρόλα αυτά δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη σε αυτή τη μεταβλητή, αφού στον Βουδισμό, οι σημαντικές θρησκευτικές δραστηριότητες δεν είναι εβδομαδιαίες, αλλά μηνιαίες και σχετίζονται με την πανσέληνο. Ο αυξημένος βαθμός θρησκευτικότητας, σε υποκειμενικό τουλάχιστον επίπεδο, είναι κάτι που επιβεβαιώνεται και από το ποιοτικό σκέλος της έρευνας, αφού οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες από τις Φιλιππίνες και Σρι-Λάνκα, μας είπαν ότι είναι πολύ θρήσκοι/ες, τόσο σε υποκειμενικό, όσο και σε επίπεδο συμμετοχής και, σύμφωνα με τις σημειώσεις πεδίου των ερευνητών, πολλοί/ες από αυτούς, είχαν στον προσωπικό τους χώρο 16

εικονίσματα ή θρησκευτικά σύμβολα σε εμφανή σημεία, κάτι που ισχύει για πολύ λίγους από τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Σχετικά με την 1 η υπόθεση εργασίας που διατυπώσαμε, ότι δηλαδή αναμένουμε ότι οι μετανάστες θα είναι πιο θρήσκοι από τους Κυπρίους, σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε από την βάση δεδομένων του ESS 6 (ESS 2010, βλ. Van Tubergen και Sindradóttir 2011: 281, Βρυωνίδης 2009), δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται ούτε να απορρίπτεται, λόγω της μικρής διαφοράς μεταξύ του βαθμού θρησκευτικότητας των Κυπρίων και του δείγματος της παρούσας έρευνας, γεγονός που καθιστά ριψοκίνδυνη την εξαγωγή συμπερασμάτων. Παρόλο που δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά, οι μετανάστες στο σύνολό τους είναι πιο θρήσκοι από τους Κυπρίους, όσον αφορά την τελετουργική διάσταση. Από την άλλη οι Κύπριοι φαίνονται πιο θρήσκοι όσον αφορά την υποκειμενική διάσταση. Όπως επίσης φαίνεται στον πίνακα, υπάρχει μεγάλη απόκλιση μεταξύ των στοιχείων που ήδη διαθέτουμε για την θρησκευτικότητα των μεταναστών στην Κύπρο μέσα από το ESS (πρώτη σειρά στον πίνακα) και των δεδομένων που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα (δεύτερη σειρά). Αυτό προφανώς είναι απόρροια του πολύ μικρού αριθμού του δείγματος των υπαρχόντων στοιχείων, δηλαδή των διαθέσιμων στοιχείων του ESS, όσον αφορά τους μετανάστες στην Κύπρο (Ν=72), παρόλο που το δείγμα των Κυπρίων στην ίδια βάση δεδομένων είναι μεγάλο (Ν=1,091). Από την άλλη, στα δεδομένα του ESS, το δείγμα των μεταναστών είναι τυχαίο και δεν επιλέχθηκαν με βάση την υπηκοότητα ή άλλα κριτήρια. 6 Το ESS (European Social Survey) διαθέτει μεγάλη βάση δεδομένων, πολύ χρήσιμη για συγκρίσεις κτλ. Ο πίνακας 4 βασίζεται σε στοιχεία από το ESS, τα οποία παρουσιάζονται στην πρώτη σειρά (Cyprus ESS), ενώ στη δεύτερη σειρά (στοιχεία παρούσας έρευνας) παρουσιάζονται στοιχεία που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα. Αυτό που κάνει τις δύο έρευνες συμβατές και συγκρίσιμες είναι ότι χρησιμοποιήθηκαν και στις δύο οι ίδιες μεταβλητές για να μετρηθεί η θρησκευτικότητα. 17

Country Στοιχεία από το ESS 2010 Religious Attendance at Least Weekly (%) Praying Daily (%) Subjective Religiosity (Mean) Number of Cases Immigrants Natives Immigrants Natives Immigrants Natives Immigrants Natives 16.67 27.77 29.17 38.86 6.15 6.66 72 1,091 Στοιχεία 32.6-42.3-6.59-1,023 - παρούσας έρευνας Πίνακας 4: στοιχεία για την θρησκευτικότητα των Κυπρίων και των μεταναστών στην Κύπρο (Πηγή: Van Tubergen και Sindradóttir 2011: 281) Σχετικά με την δεύτερη υπόθεση εργασίας, ότι δηλαδή η θρησκευτικότητα των μεταναστών αναμένεται να είναι ανάλογη με την διάρκεια παραμονής στην Κύπρο, φαίνεται να διαψεύδεται. Υπάρχει στατιστικά σημαντική αρνητική συσχέτιση μεταξύ της διάρκειας παραμονής και της υποκειμενικής θρησκευτικότητας, όπως φαίνεται στον πίνακα 5, παρόλο που δεν είναι πολύ ισχυρή. Δηλαδή η θρησκευτικότητα μειώνεται όσο αυξάνεται η διάρκεια διαμονής στην Κύπρο. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να οφείλεται σε άλλους παράγοντες, όπως δυσκολία πρόσβασης σε χώρους λατρείας ή έλλειψη ελεύθερου χρόνου σε μεγάλο βαθμό, αφού η υποκειμενική θρησκευτικότητα αντιστοιχεί στην ιδεολογική διάσταση της θρησκείας και δεν περιλαμβάνει τελετουργίες, συμμετοχή κτλ. Αναφέρεται στο πόσο θρήσκο θεωρεί κανείς τον εαυτό του. Επίσης, είναι σημαντικό ότι τουλάχιστον σε μια από τις διαστάσεις της θρησκευτικότητας, την τελετουργική, και συγκεκριμένα στην σύγκριση μεταξύ της συχνότητας παρακολούθησης θρησκευτικών δραστηριοτήτων κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας και πριν την μετανάστευση στην Κύπρο, ενώ σε όλες τις υπόλοιπες θρησκείες η παρακολούθηση είναι μικρότερη, μετά την μετανάστευση στους Χριστιανούς Ορθόδοξους μετανάστες είναι αυξημένη (βλ. Πίνακα 6). Αυτό, σε αντίθεση με την υποκειμενική θρησκευτικότητα, εικάζουμε ότι μπορεί να οφείλεται και σε άλλους παράγοντες, όπως οι συνθήκες εργασίας και ο περιορισμένος ελεύθερος χρόνος για τις υπόλοιπες τρεις ομάδες μεταναστών, καθώς και η δυσκολία πρόσβασης σε τόπους όπου πραγματοποιούνται θρησκευτικές δραστηριότητες. 18

Descriptive Statistics Mean Std. Deviation N Διάρκεια διαμονής στην Κύπρο 2,4733,96097 1010 Υποκειμενική θρησκευτικότητα 6,5911 2,83520 944 Correlations Διάρκεια διαμονής Υποκειμενική στην Κύπρο θρησκευτικότητα Διάρκεια διαμονής στην Κύπρο Pearson Correlation 1 -,208 ** Sig. (2-tailed),000 N 1010 933 Υποκειμενική θρησκευτικότητα Pearson Correlation -,208 ** 1 Sig. (2-tailed),000 N 933 944 **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). Πίνακας 5: Συσχέτιση διάρκειας διαμονής με την υποκειμενική θρησκευτικότητα 70% 60% 50% 40% 30% 20% συμμετοχή τώρα % συμμετοχή πριν την μετανάστευση % 10% 0% Χριστ. Ορθ. Χριστ. Καθ. Βουδ. Μουσ. Πίνακας 6: Συμμετοχή σε θρησκευτικές δραστηριότητες πριν και μετά την μετανάστευση 19