ΟΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ

ΟΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Στέλλα Συλαίου 1, Πέτρος Πατιάς 2 Ερευνητικό προγράµµα «Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος» 2004-2005 Ανάδοχος φορέας: Συµβούλιο Αµπελουργικών Προϊόντων Κύπρου Συνεργαζόµενοι φορείς: 1. Ένωση Φίλων ήλου-ρήνειας 2. Τµήµα Γεωγραφίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου 3. Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης 4. 1 Ενιαίο Λύκειο Ξάνθης 5. ήµος Ιάσµου 1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Το ερευνητικό πρόγραµµα Οι νέες τεχνολογίες εργαλείο ανάδειξης της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση εντάσσεται στο Πρόγραµµα Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος και η διάρκεια υλοποίησής του είναι δύο έτη (2004-2005). Οι αρµόδιες εθνικές αρχές είναι το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης, το Υπουργείο Αιγαίου και το Γραφείο Προγραµµατισµού της Κυπριακής ηµοκρατίας. Το πρόγραµµα αφορά την ανάδειξη της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και σκοπός του είναι να καταδείξει τη σηµασία της γνώσης για µια καλλιέργεια και τα παράγωγά της, που η ιστορία τους ξεκινά από τα βάθη της ελληνικής ιστορίας και φτάνει µέχρι τις µέρες µας. Το πληροφοριακό υλικό που θα συγκεντρωθεί αφορά τη µελέτη του αµπελιού και των διαδικασιών επεξεργασίας των προϊόντων του. Θα επιχειρηθεί η προσέγγιση του θέµατος από τις απαρχές της ιστορίας του στον Ελλαδικό και Κυπριακό χώρο, η ανίχνευση της σηµασίας του τόσο στην αρχαιότητα, όσο και στη νεότερη και τη σύγχρονη εποχή, αντλώντας υλικό από τους τοµείς της αρχαιολογίας, της λαογραφίας και της χριστιανικής θρησκείας. Η προσέγγιση του θέµατος θα γίνει µε τη χρήση καινοτόµων µεθόδων και πιο συγκεκριµένα µε τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών για να δοθεί µια νέα διάσταση στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς και του περιβάλλοντος, και για να διευκολυνθούν οι διαδικασίες συλλογής, συστηµατοποίησης και παρουσίασης του σχετικού υλικού στο ευρύ κοινό και στους ανθρώπους του αµπελοοινικού τοµέα στους τρεις γεωγραφικούς χώρους του προγράµµατος. 1 Υποψήφια διδάκτορας στο ιατµηµατικό Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνηµείων Πολιτισµού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, e-mail: sylaiou@photo.topo.auth.gr 2 Καθηγητής του Τµήµατος Αγρονόµων-Τοπογράφων, Τοµέας Φωτογραµµετρίας και Τηλεπισκόπησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, e-mail: patias@auth.gr 93

Οι νέες Τεχνολογίες εργαλείο ανάδειξης της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επιθυµητή άµπελος (Ησαΐας κεφ. 27-30) «Άµπελος επιθυµητή εγώ ο Κύριος είµαι που τη φυλάγω. Σε κάθε στιγµή θα την ποτίζω, µήπως κάποιος την επισκεφτεί, για να τη βλάψει.» Η οινοφόρος άµπελος (vitis vinifera) είναι πολυετές φυτό µε ετήσιο βιολογικό κύκλο που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των ανθρώπων εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το βασικό της παράγωγο είναι το κρασί, που -µαζί µε το σιτάρι και το λάδι θεωρείται βασικό είδος διατροφής και δώρο από το Θεό στους ανθρώπους (Ψαλµ.δ 8). Πιστεύεται ότι η πρώτη ένδειξη καλλιέργειας του αµπελιού ή πιο συγκεκριµένα η πρώτη απεικόνιση τρύγου και παρασκευής κρασιού τοποθετείται γύρω στο 6000 π.χ. σε παραστάσεις του τάφου του Φαραώ Φτα Χοτέπ στη Μέµφιδα της Αιγύπτου. Η Ανατολική Μεσόγειος είναι η περιοχή που η αµπελουργία και η παραγωγή κρασιού αναπτύχθηκε από τους αρχαίους ακόµη χρόνους και είναι συνυφασµένες µε την ιστορία και τον πολιτισµό της. υο από τις παλαιότερες γραπτές µαρτυρίες που υπάρχουν για το κρασί προέρχονται από την Παλαιά ιαθήκη και την Ιλιάδα και Οδύσσεια του Οµήρου. Σύµφωνα µε την Παλαιά ιαθήκη, στο βιβλίο της Γένεσης (Γένεσις, Θ' 20) όταν αποτραβήχτηκαν τα νερά του κατακλυσµού, "ήρξατο Νώε άνθρωπος γεωργός γης και εφύτευσεν αµπελώνα". Επίσης στη Γένεση (Γένεσις, ΙΧ 20/21) γράφεται ότι ο Νώε ήταν ο πρώτος αµπελουργός και οινοποιός, αφού άφησε εκτεθειµένο το χυµό σταφυλιών κι έπειτα τον ήπιε και µέθυσε. Στον δε Όµηρο, αναφέρονται µια σειρά από ποικιλίες κρασιού και το κρασί χαρακτηρίζεται ευχάριστο και µε θεραπευτικές ιδιότητες (Πουλάκη, 2004). Αναφέρεται, επίσης, το περιστατικό κατά το οποίο ο Οδυσσέας έδωσε στον Κύκλωπα να πιει οίνο από τη Μαρώνεια της Θράκης και τον µέθυσε κι έτσι, κατάφερε αυτός και οι σύντροφοί του να φύγουν από τη σπηλιά του, γλιτώνοντας έτσι από το βέβαιο θάνατο. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι σαφές πού ακριβώς ανακαλύφθηκε το κρασί και το ότι µάλλον πρόκειται για ένα συλλογικό πολιτιστικό δηµιούργηµα λαών (McGovan et al., 1996), είναι πολύ πιθανό ότι πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες ανήγαγαν την παραγωγή του σε τέχνη και εµπορεύονταν σε πολλές χώρες της Μεσογείου τα ονοµαστά ελληνικά κρασιά (Λογοθέτης, 1975). Σε αντάλλαγµα του οίνου εισήγαγαν δηµητριακά και χρυσό από την Αίγυπτο και τις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, χαλκό από τη Συρία και την Κύπρο. Και οι Έλληνες θεωρούσαν το κρασί δώρο θεόσταλτο και δηµιούργησαν και θεό του κρασιού, το ιόνυσο, εκτιµώντας το γεγονός ότι τους βοηθούσε ανάλογα µε την περίσταση να ξεχνούν τα βάσανα της ζωής, να έρχονται σε έκσταση ή να δηµιουργούν ευχάριστη ατµόσφαιρα, να φιλοσοφούν. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το εκτιµούσαν λαός και άρχοντες, καθώς και οι φιλόσοφοι όλων σχεδόν των ρευµάτων, από τους Προσωκρατικούς και τους Ιδεαλιστές (Πλάτων, Σωκράτης κ.ο.κ.) µέχρι τους Επικούριους, ενώ και οι ποιητές δεν παρέλειψαν να το υµνήσουν. Το κρασί και το αµπέλι έπαιζαν σηµαντικό ρόλο στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων και ήταν άρρηκτα συνδεδεµένα µε τα ήθη, τα έθιµα, τη θρησκεία, την τέχνη και τον πολιτισµό, την καθηµερινή ζωή, τα πάθη και τους καηµούς τους. Παρά τις σηµαντικές αλλαγές που επέφερε η αλλαγή της θρησκείας επί Βυζαντίου το κρασί διατήρησε τη σηµαντική του θέση και µέσα στο χριστιανισµό και την κοινωνία της εποχής. Ο Χριστός φαίνεται να υποστηρίζει ότι «Εγώ ειµί η άµπελος η αληθινή και υµείς τα κλήµατα». Από αυτή τη ρήση µπορούµε να εξάγουµε το συµπέρασµα ότι τα αµπέλια είναι συµβολικά εικόνες Του και µάλλον για αυτό πολλά τέµπλα ναών και όχι µόνο είναι διακοσµηµένα µε φύλλα αµπέλου. Οίνος χρησιµοποιείται και στο Μυστήριο της Θείας Κοινωνίας που συµβολίζει το Αίµα του Ιησού. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, παρά τις απαγορεύσεις λόγω της αντίθεσης του Ισλάµ µε την κατανάλωση αλκοόλ, η καλλιέργεια της αµπέλου και η παραγωγή κρασιού επιβίωσε. 94

Στέλλα Συλαίου - Πέτρος Πατιάς 3. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Εκτός από τους προφανείς ιστορικούς λόγους που υποβάλλουν και τελικά επιβάλλουν το αµπέλι και το κρασί ως αναπόσπαστο και σηµαντικό κοµµάτι της ελληνικής πραγµατικότητας, που συνδυάζει στοιχεία τόσο από το περιβάλλον, όσο και τον πολιτισµό και υπογραµµίζουν την αναγκαιότητα να συµπεριληφθεί στα προγράµµατα περιβαλλοντικής, πολιτιστικής και κοινωνικής εκπαίδευσης, υπάρχει και µια σειρά από άλλα κριτήρια που µας οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος. Ο αµπελουργικόςαµπελοοινικός τοµέας συγκεντρώνει µια σειρά από συγκριτικά πλεονεκτήµατα, σε σχέση µε άλλους παραγωγικούς τοµείς τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα (Τσακίρης, 1995). Η καλλιέργεια του αµπελιού έρχεται σε αρµονία µε το ζεστό και ξηρό κλίµα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Η άµπελος χαρακτηρίζεται ξηρική καλλιέργεια, αφού µπορεί να βοηθήσει στη σωστή διαχείριση των υδατικών πόρων, να αναπτυχθεί µε ελάχιστο νερό σε φτωχά εδάφη και να δώσει αξιόλογα αποτελέσµατα ακόµη και σε άνυδρους τόπους. Τα αµπέλια στην περιοχή έρευνας (Θράκη Αιγαίο Κύπρος) παρουσιάζουν µια µεγάλη ποικιλία, αφού πολλές φορές η κλιµατολογική και εδαφολογική ιδιαιτερότητα του χώρου διαφοροποιούν την παραγωγή ακόµη και µέσα στην ίδια την µικρής έκτασης περιοχή. Η καλλιέργεια του αµπελιού βοηθάει να διατηρηθεί η γνώση για τις τεχνικές της καλλιέργειας και της παρασκευής του κρασιού και να εµπλουτιστεί µε νέα στοιχεία και καινοτόµες µεθόδους. Η καλλιέργειά της χαρακτηρίζεται από την πολλαπλότητα των χρήσεων, αφού τα προϊόντα της αµπέλου µπορούν να δώσουν διάφορα παράγωγα εκτός από το κρασί, όπως τσίπουρο ή ρακή, ζιβανία, σταφίδα, παλουζέ, σουτζιούκο και κεφτεριών στην Κύπρο κ.α., ακόµη και τα ίδια τα αµπελόφυλλα, που χρησιµοποιούνται ευρέως στην κουζίνα της περιοχής. Η µεσογειακή δίαιτα, στην οποία βασικό ρόλο παίζει το κρασί, προβάλλεται ως πρότυπο διατροφής από κορυφαίους διαιτολόγους σε όλον τον κόσµο. Επιπλέον, υπάρχουν και λόγοι άµεσης κοινωνικής ωφέλειας που συνηγορούν στη σπουδαιότητα της προώθησης της καλλιέργειας της αµπέλου: Η αµπελουργία και η παρασκευή κρασιού είναι φυσικοί πόροι πολύτιµοι για τις τοπικές κοινωνίες, αφού δηµιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό σε ακριτικές και αγροτικές περιοχές, που µαστίζονται από το φαινόµενο της ανεργίας και υπάρχει έντονη η ανάγκη συγκράτησης του ντόπιου πληθυσµού. Η καλλιέργεια του αµπελιού είναι µια απασχόληση που δε βλάπτει και δεν αλλοιώνει τη χρήση της γης. ίνεται έτσι η δυνατότητα να αντισταθµιστούν οι πιέσεις της αστικοποίησης και της άµετρης τουριστικής και οικιστικής ανάπτυξης, αλλά και να προφυλαχθεί η περιβαλλοντική και πολιτιστική ταυτότητα, καθώς και η αισθητική του χώρου. Παράλληλα δίνεται η δυνατότητα να αναπτυχθούν νέες, εναλλακτικές µορφές τουρισµού (π.χ. αγροτουρισµός) και η καλλιέργεια της αµπέλου να ενταχθεί αρµονικά µέσα σε αυτές. Τέτοιες πρωτοποριακές πρωτοβουλίες θα µπορούσαν να ενισχύσουν την τουριστική εικόνα της Ελλάδας και της Κύπρου στο εξωτερικό και να προσελκύσουν ποιοτικό τουρισµό. Η σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη θα µπορούσε να αποτελέσει µια µοναδική ευκαιρία για να προωθηθούν οι εξαγωγές ελληνικών και κυπριακών κρασιών σε νέες δυναµικές αγορές. Τέλος, αξίζει να επισηµάνουµε ότι η βαθιά παράδοση των Ελλήνων στην καλλιέργεια αµπελιού και στην παραγωγή κρασιού ακολουθεί µιαν ιστορική διαδροµή που χάνεται σε χιλιάδες χρόνια παρελθόντος. Οι Έλληνες ανέπτυξαν µια ιδιαίτερη σχέση µε το κρασί, το οποίο και συνοδεύει όλες τις εκφάνσεις και εκδηλώσεις της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Κάτι τέτοιο µπορεί να δικαιολογηθεί από το γεγονός ότι η άµπελος και το κρασί, πέρα από το ότι αποτέλεσαν και αποτελούν µέσα για την ικανοποίηση ανθρώπινων φυσικών αναγκών, παράλληλα έδωσαν και δίνουν απόλαυση των αισθήσεων και τη χαρά της κοινωνικότητας. Μια τέτοια στενή σχέση επηρέασε βαθιά και άφησε έντονα τα σηµάδια της στην τέχνη και τα γράµµατα από τη µακρινή αρχαιότητα µέχρι τα νεότερα και σύγχρονα χρόνια. Έτσι λοιπόν µια έρευνα για το αµπέλι και το κρασί θα βοηθήσει και να αποκωδικοποιήσουµε αντιλήψεις για τη ζωή και τη σχέση των Ελλήνων µε το περιβάλλον και τον κόσµο. Ενδιαφέρουσες µαρτυρίες, πραγµατικές ή µη, «δένουν» γοητευτικά το µύθο µε την ιστορία και µας καλούν να ανιχνεύσουµε και να ερµηνεύσουµε το παρελθόν. Αξίζει να ανατρέξουµε σε 95

Οι νέες Τεχνολογίες εργαλείο ανάδειξης της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση µαρτυρίες από πηγές, να εξερευνήσουµε κατάλοιπα από το µακρινό παρελθόν και να προσπαθήσουµε να αφουγκραστούµε τους ανθρώπους που έζησαν, δηµιούργησαν, ασχολήθηκαν µε την αµπελοκαλλιέργεια και έγραψαν τη δική τους ιστορία στις περιοχές της Θράκης, των νησιών του Αιγαίου και της «Ασπελίας i» Κύπρου. Μια από αυτές έχει να κάνει µε µια διήγηση από την Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας βρέθηκε στη χώρα των Φαιάκων και συζητούσε µε το βασιλιά της χώρας τις περιπέτειές του είχε πει ότι «δεν µας έλειψε το κόκκινο κρασί, γιατί καθένας µας γέµισε πολλούς αµφορείς, όταν πατήσαµε την ιερή πόλη των Κικόνων». Επίσης, όταν ο Οδυσσέας κυρίευσε τη Μαρώνεια, που βρισκόταν πάλι στην περιοχή των Κικόνων, ο Μάρων, ο ιερέας του Απόλλωνα του έδωσε, χρυσό επτά ταλάντων, έναν ασηµένιο κρατήρα και δώδεκα µεγάλους αµφορείς καλό κόκκινο κρασί για να τον εξευµενίσει. Σύµφωνα µε την αρχαιολογική έρευνα οι Κίκονες ήταν ένας λαός που κατοικούσε ανάµεσα στον Έβρο και τη Βιστονίδα λίµνη. Πιστεύεται ότι ανάµεσα στα αρχιτεκτονικά µνηµεία που άφησαν είναι και προϊστορικά πατητήρια που είναι λαξευµένα στους βράχους της περιοχής (Web 1). ΕΙΚΟΝΑ 1: ΛΙΘΙΝΟ ΠΑΤΗΤΗΡΙ ΑΓ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΙΣΜΑΡΟΥ, ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ (WEB 2) 4. ΆΞΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Οι τρεις άξονες και οι υποτοµείς τους, γύρω από τους οποίους θα περιστραφεί κυρίως το πρόγραµµα είναι: Α) Μελέτη του αµπελιού και των διαδικασιών παραγωγής των προϊόντων του Καταγραφή ποικιλιών που καλλιεργούνται στη Θράκη, τα νησιά του Αιγαίου και την Κύπρο. Μελέτη και καταγραφή της πορείας του φυτού στις τέσσερις εποχές του χρόνου. Περιγραφή των εργασιών και των τεχνικών που απαιτεί η καλλιέργεια του αµπελιού. Πιο συγκεκριµένα τα στάδια προετοιµασίας του εδάφους όπου θα καλλιεργηθεί το αµπέλι, η φύτευση, η λίπανση, το σκάλισµα, το κλάδεµα. Τεχνικές καλλιέργειας. Καταγραφή των βλαστικών σταδίων. Απειλές και προστασία του αµπελιού από αυτές. Τρύγος. Οινοποίηση. Απόσταξη. Μέσα παραγωγής του κρασιού, της κουµανδαρίας, του τσίπουρου και της ζιβανίας, µε παραδοσιακές τεχνικές όπως τα καλάθια, το πατητήρι, το ρακοκάζανο, η βαρέλα κ.ά. Τεχνικές παραγωγής των υπολοίπων προϊόντων του αµπελιού όπως το πετιµέζι, η µουσταλευριά, τα σουτζούκια και ο παλουζές. 96

Στέλλα Συλαίου - Πέτρος Πατιάς Β) ΙΣΤΟΡΙΑ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Η ιστορία του κρασιού µέσα από τις πηγές και την αρχαιολογική µαρτυρία κατά την αρχαιότητα, τη Βυζαντινή και τη Νεότερη περίοδο στις περιοχές ενδιαφέροντος. Ο θεός του αµπελιού και του κρασιού, ο ιόνυσος. Μύθοι που σχετίζονται µε το αµπέλι και το κρασί. Αναφορές αρχαίων συγγραφέων και φιλοσόφων για το κρασί (π.χ. το γλυκό κρασί κουµανταρία της Κύπρου, η οποία τότε ήταν γνωστή ως νάµα, θύµισε στο Ρωµαίο Αυτοκράτορα Μάρκο Αντώνιο τα γλυκά φιλιά της αγαπηµένης του Κλεοπάτρας, που για το λόγο αυτό γράφτηκε ότι της χάρισε ολόκληρο το νησί [Web 3]). Τοπωνύµια που συνδέονται µε το κρασί (π.χ. η Λάνια της Κύπρου, ένα χωριό έξω από τη Λεµεσό που πήρε το όνοµά του από τη Λάνα, την κόρη του θεού ιονύσου, που φηµίζονταν για τα καλής ποιότητας κλήµατά του και η κύρια πλουτοπαραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων του είναι µέχρι σήµερα η αµπελουργία [Web 4]. Μέσα παραγωγής του κρασιού (π.χ. ρωµαϊκά λαξευτά πατητήρια στη Γεροσκήπου της Κύπρου ii ), µηχανισµοί (γαλεάγρα, πιεστήρια µε τον µακρύ µοχλό, που περιγράφονται από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ήταν σε χρήση στην Κύπρο µέχρι πρόσφατα και σήµερα µπορούµε να τα επισκεφθούµε στους ληνούς της Λάνιας, του Οµόδους και των Καπέδων). Αρχαία αγγεία (π.χ. αγγείο της Πρώϊµης Εποχής του Χαλκού στο χωριό Πύργος Λεµεσού στην Κύπρο, που απεικονίζει σκηνή οινοπαραγωγής σε πατητήρι [Web 5], επιγραφές, ειδώλια και νοµίσµατα µε σχετικές παραστάσεις. Ναοί του ιονύσου. Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες µε σχετικές παραστάσεις (π.χ. Οικία του ιονύσου στην Πάφο της Κύπρου iii ). Νέα κρασιά µε αρχαία ονόµατα (π.χ. το κρασί Κουµανταρία Κύπρου, που φτιάχτηκε από τους Ναΐτες ιππότες που εγκατέστησαν τη Grand Commanderie στον πύργο στο Κολόσσι και παρήγαγαν κρασί, µε βάση παλιότερες βυζαντινές τεχνικές που χρησιµοποιούσαν οι Κύπριοι. Έγινε γνωστό ως «vin de Commanderie» από το οποίο προήλθε παραφθαρµένο το όνοµα «Κουµανταρία»). Γ) Θρησκεία Η σηµασία του κλήµατος στην εκκλησία και ο συµβολισµός τους. Ο Άγιος Τρύφωνας προστάτης των αµπελουργών. Αγιασµός των αµπελιών. Παραβολές- Θαύµατα, ο Γάµος της Κανά. Θεία Κοινωνία. ) Λαογραφία Παραδοσιακά µέσα παραγωγής κρασιού κ.α. (π.χ. Οινοποιείο Πιτσιλιάς στη δυτική επαρχία Λεµεσού, πιεστήριο σταφυλιών στο χωριό Όµοδος, Οινοποιεία Κάθηκα στην επαρχία Πάφου). Ήθη-έθιµα και παραδόσεις που συνδέονται µε το αµπέλι και το κρασί. Γιορτές του κρασιού. 97

Οι νέες Τεχνολογίες εργαλείο ανάδειξης της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση Τραγούδια για το αµπέλι, που λέγονται ή αναφέρονται στον τρύγο ή το κρασί. Παροιµίες και παραµύθια σε σχέση µε το κρασί. Αινίγµατα. 5. ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Η συνεισφορά του προγράµµατος αφορά µια σειρά από τοµείς. Πιο συγκεκριµένα έχει να κάνει µε τη: ιατήρηση, προστασία και προβολή του περιβάλλοντος, φυσικού τοπίου και της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της παράδοσης της υπαίθρου της Θράκης, των νησιών του Αιγαίου και της Κύπρου. Ευαισθητοποίηση σε θέµατα περιβάλλοντος και πολιτισµού µε αξιοποίηση των αποτελεσµάτων του προγράµµατος. Επισήµανση φαινοµένων οικονοµικής υστέρησης και υποβάθµισης αγροτικών περιοχών και αξιοποίηση των συγκριτικών τους πλεονεκτηµάτων στο πλαίσιο της διαδικασίας ανάπτυξης και µετασχηµατισµού του αγροτικού χώρου. Επιλογή και εφαρµογή καινοτόµων µεθόδων και προσεγγίσεων σε δράσεις συνυφασµένες µε τη χρήση νέων τεχνολογιών και προώθηση εναλλακτικών δραστηριοτήτων. Ανάδειξη και προβολή χώρων, αντικειµένων και στοιχείων αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος και παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που σχετίζονται µε την αµπελουργία και το κρασί. Έρευνα, συλλογή και ανάδειξη λαογραφικού υλικού που έχει να κάνει µε την αµπελοοινική δραστηριότητα. Ώθηση, µέσα από τη µελέτη της καλλιέργειας της αµπέλου και του κρασιού, στη σωστή τουριστική ανάπτυξη και ποιότητα στο προσφερόµενο τουριστικό προϊόν, sine qua non στοιχείο και προϋπόθεση για τη µακροχρόνια διατήρηση της τουριστικής δραστηριότητας. Κάτι τέτοιο µπορεί να εναρµονιστεί και µε µια αειφόρο ανάπτυξη των περιοχών που εξετάζουµε. 5. ΜΕΘΟ ΟΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ Σε ό,τι αφορά τις µεθόδους και διαδικασίες υλοποίησης, έχουν επιλεγεί οι παρακάτω: Έρευνα και επιτόπιες αποστολές από τους συµµετέχοντες για συλλογή υλικού. Κατάρτιση βιβλιογραφικού καταλόγου σε σχέση µε το αµπέλι και το κρασί. Έκθεση φωτογραφιών και ενηµερωτικού υλικού σε Θράκη, νησί(-α) του Αιγαίου και Κύπρο. ιοργάνωση ηµερίδων και συνεδρίου µε τα αποτελέσµατα του έργου. 6. ΠΑΡΑ ΟΤΕΑ ηµιουργία βάσεων δεδοµένων σχετικών µε το αµπέλι και το κρασί. Έκδοση συγκριτικού multimedia CD-ROM µε τις πληροφορίες που έχουν συλλεχθεί. ηµιουργία ιστοσελίδας για την εξ αποστάσεως ενηµέρωση, µέσα από το διαδίκτυο. 98

Στέλλα Συλαίου - Πέτρος Πατιάς ηµιουργία βιβλίου-οδηγού για τις περιοχές ενδιαφέροντος, σε σχέση µε το κρασί και το αµπέλι στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κουράκου- ραγώνα Σ., 1998, Θέµατα οινολογίας. Επιστήµη και τεχνολογία στον τοµέα της οινοποιητικής τεχνικής, Εκδ. Τροχαλία, Γ. Τρουφάκος και Σια Ε.Ε., Αθήνα. Κούσουλας Κ., 1998, Το ηµερολόγιο του Αµπελουργού, Εκδ. Γεωργική Τεχνολογία/Εκδοτική Αγροτεχνική Α.Ε. Λογοθέτης Β., 1975, Συµβολή της αµπέλου και του οίνου εις τον πολιτισµόν της Ελλάδος και της Ανατολικής Μεσογείου. Επιστηµονική Επετηρίδα Γεωπονικής και ασολογικής Σχολής Παν/µίου Θεσ/νίκης 17. Μαργαρίτη Ε., 2003, Τα αρχαιοβοτανικά δεδοµένα, στο Αδάµ-Βελένη Π., Πουλάκη Ε. και Τζαναβάρη Κ. (επιµ.), Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους ρόµους, Υπουργείο Πολιτισµού Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΙΣΤ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Ταµείο Αρχαιολογικών Πόρων, Αθήνα, σ. 61-61, 70. McGovan, P, Fleming, S, Katz, S (eds)., 1996, The Origins and Ancient History of Wine, Gordon and Breach Science Publishers. Amsterdam. Πιλοτική δράση ARCHI-MED (Άρθρο 10 του ΕΤΠΑ), Υποδράση 2.2 «Η Ανάδειξη του Περιβάλλοντος ως Παράγοντα Ανάπτυξης στο Μεσογειακό Χώρο». Πουλάκη Ε., 2004, ιονυσιακός Οίνος και Άµπελος, Εκδ. Μάτι, Κατερίνη (υπό έκδοση). Σουφλέρος Ε., 1997, Οινολογία, επιστήµη και τεχνογνωσία, Εκδ. Παπαγεωργίου, Θεσ/νίκη. Τσακίρης Α., 1995, Ελληνική Οινογνωσία. Περιήγηση στα Ελληνικά Κρασιά, Εκδ. Ηνίοχος. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΠΟ ΤΟ WORLD WIDE WEB Web 1: Ο ισµαρικός οίνος στην οµηρική Μαρώνεια, http://www.alex.eled.duth.gr/maroneia/htm/kourakou.htm (τελευταία επίσκεψη 10/9/2004). Web 2: http://www.alex.eled.duth.gr/maroneia/htm/wine_menou2.htm (τελευταία επίσκεψη 10/9/2004). 99

Οι νέες Τεχνολογίες εργαλείο ανάδειξης της διαχρονικής πορείας της αµπέλου και του οίνου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση Web 3: Γευσιγνωσία του κρασιού - Ανατολική Επαρχία Λεµεσού http://www.visitcyprus.org.cy/ctoweb/ctwebsitegrk.nsf (τελευταία επίσκεψη 10/9/2004). Web 4: Λάνια, http://www.lania.org.cy/lania.shtml (τελευταία επίσκεψη 10/9/2004). Web 5: Το αµπέλι και το κρασί στην πολιτιστική παράδοση της Κύπρου, http://www.pio.gov.cy/greek/cyprusmag/sep_dec2002/p49.htm (τελευταία επίσκεψη 10/9/2004). 100

Στέλλα Συλαίου - Πέτρος Πατιάς i Ασπελία είναι µια ονοµασία που χρησιµοποιεί ο Ξεναγόρας και ο Πλίνιος για την Κύπρο. Πιστεύεται ότι πρόκειται για παραλλαγή της προσωνυµίας Αµπελία, αφού η Κύπρος φηµιζόταν για τα κρασιά και τα σταφύλια της. Η καλλιέργεια των αµπελιών στο νησί πιστεύεται πως ξεκίνησε τη β χιλιετία π.χ., ενώ η παραγωγή κρασιού πιστεύεται ότι χρονολογείται περίπου από την ΥΕΧ (Web 2). ii Συνήθως αποτελούνταν από δύο λεκάνες σε διαφορετικό επίπεδο που επικοινωνούσαν µε ανοικτό κανάλι ή οπή µεταξύ τους. Το πάτηµα γινόταν στη λεκάνη που βρίσκεται σε ψηλότερο επίπεδο και ο µούστος έτρεχε µέσα στη χαµηλότερη λεκάνη που είναι µεγαλύτερη και βαθύτερη από την πάνω λεκάνη. iii Στο κυρίως δωµάτιο υποδοχής, το triclinium, υπάρχει µε σκηνές του τρύγου, κλήµατα µε σταφύλια, ανθρώπινες µορφές και έρωτες να ασχολούνται µε τον τρύγο. Στη δυτική στοά του αιθρίου που επικοινωνεί µε το triclinium, περιγράφεται η ιστορία παρασκευής του κρασιού. Ο βασιλιάς της Αθήνας, ο Ικάριος φιλοξένησε τον θεό ιόνυσο, χωρίς να τον αναγνωρίσει, όταν αυτός επισκέφθηκε την Αθήνα. Ο ιόνυσος για να τον ευχαριστήσει, του δίδαξε την καλλιέργεια του αµπελιού και την τεχνική της παρασκευής κρασιού. Στο ψηφιδωτό απεικονίζεται ο Ικάριος να βρίσκεται σε ένα κάρο γεµάτο ασκούς µε κρασί, καθώς και οι δύο βοσκοί που συνάντησε στο δρόµο τους έδωσε να πιουν για να δοκιµάσουν το κρασί και αυτοί µέθυσαν και φαίνονται πεσµένοι κάτω. Μια επιγραφή προσδιορίζει την ταυτότητά τους, «Οι πρώτοι οίνονπίοντες». Ο συγκεκριµένος µύθος έρχεται να επιβεβαιώσει ότι η γνώση της παρασκευής του κρασιού είναι ένα θεϊκό δώρο, παρά το γεγονός ότι το τέλος του µύθου είναι τραγικό, αφού οι βοσκοί νόµισαν ότι ο Ικάριος τους δηλητηρίασε και τον σκότωσαν. 101