Η εφηβεία Η εφηβεία είναι η περίοδος της µετάβασης από την παιδική στην ώριµη ηλικία κι έχει για κέντρο της την ΗΒΗ. Σαν όρος δηλαδή αφορά στο σύνολο των ψυχικών λειτουργιών που συντελούνται ΕΠΙ ΤΗΣ ΗΒΗΣ (= εφηβεία) για να µπορέσει το άτοµο να ενσωµατώσει ψυχικά τις µεγάλες αλλαγές που προκύπτουν απ αυτήν. Τα όρια της χρονικά είναι αρκετά ασαφή. Μπορούµε να προσεγγίσουµε την εφηβεία βλέποντάς την σαν µία δεύτερη γέννηση που γίνεται όµως προοδευτικά. Στην εφηβεία καλούµαστε ν αφήσουµε σιγά σιγά την οικογενειακή προστασία, όπως αφήσαµε κάποτε τον προστατευτικό πλακούντα. Η φύση, για µία ακόµη φορά δουλεύει µε το δικό της ρυθµό: το σώµα αλλάζει δηµιουργώντας ορµές και επιθυµίες. Συχνά αυτές τις επιθυµίες ο έφηβος δεν καταφέρνει να τις συνειδητοποιήσει αλλά και να τις ελέγξει, µε αποτέλεσµα να του προκαλούν εκρήξεις είτε βίας είτε αδυναµίας µπροστά σ αυτό που θα ήθελε µε τη φαντασία του να πραγµατοποιήσει αλλά δεν είναι ικανός ακόµα. Στην πραγµατικότητα η εφηβεία είναι µία ανακατάταξη: οι µεταβολές σε σχέση µε το σώµα συµπαρασύρουν και µεταβολές σε σχέση µε τους άλλους και τον κόσµο στο σύνολό του, πρωτίστως όµως οδηγούν τον έφηβο στη δηµιουργία ταυτότητας για να σταθεί, σύντοµα, στον κόσµο των ενηλίκων. Αναµφισβήτητα, η διεργασία του «ποιείν εαυτόν» έχει µεγάλη ένταση. Προϋποθέτει την «αποψευδαισθητοποίηση» από την αρχική υπόσχεση των ενηλίκων: δεν είναι όλα εφικτά, δεν είναι κανείς παντοδύναµος και δεν προστατεύεται αιώνια. Ταυτόχρονα όµως το σώµα του εφήβου που αλλάζει του λέει ότι «µπορεί» ίσως να κάνει πραγµατικότητα ότι θελήσει. Γι αυτό και στην εφηβεία είναι συχνά τα «περάσµατα στην πράξη»: από τις πόρτες που κλείνουν βίαια ως τη χρήση του αλκοόλ και των ναρκωτικών. Οι έφηβοι που «πράττουν» αντί να σκέφτονται, είτε προσπαθούν να κατευνάσουν το υπερβολικό άγχος τους για όλα αυτά που συµβαίνουν µέσα τους, είτε όταν χτυπούν για παράδειγµα τις πόρτες για να µη χτυπήσουν τη µητέρα τους, µεταθέτουν - µε επιτυχία - το θυµό τους! Οι έφηβοι δεν µιλάνε. Όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα µέσα τους είναι συγκεχυµένα και βιώνουν µία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Όπως οι αστακοί που όταν αλλάζουν εξωτερικό περίβληµα, χάνουν κατ αρχήν το παλιό και µένουν χωρίς καµία άµυνα όσο χρόνο χρειάζεται να φτιάξουν ένα καινούριο, έτσι και οι έφηβοι σε όλο αυτό το διάστηµα κινδυνεύουν πολύ. Βρίσκονται γεµάτοι ανασφάλεια µπροστά σε αλλαγές - όπως για παράδειγµα η αλλαγή της φωνής στ αγόρια, όπου καλούνται να πενθήσουν το «παλιό» µε το οποίο αναγνώριζαν τον εαυτό τους, χωρίς να ξέρουν πως θα είναι το «καινούριο». Έχουν διλήµµατα στο ηθικό πεδίο, αµφισβητούν αρχές και αξίες στην προσπάθεια να επαναπροσδιορίσουν τους γονείς τους για να καταφέρουν αργότερα να τους «αποχωριστούν», να µπουν δηλαδή σε µία νέα ενήλικη σχέση µαζί τους. Ζητούν το ενδιαφέρον των ενηλίκων γι αυτή την απίστευτη εξέλιξη που συντελείται µέσα τους, όταν όµως το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται νιώθουν συχνά ακινητοποιηµένοι. Ένας «άλλος» ενήλικας που θα παίξει το ρόλο του «τρίτου γονέα» που θα ακούσει τον έφηβο χωρίς την συναισθηµατική εµπλοκή και την αγωνία του γονιού, είναι πολύ χρήσιµος σε ορισµένες περιπτώσεις. Ιδιαίτερα δε, όταν έχει αρχίσει να φαίνεται πως ο έφηβος δεν καταφέρνει να ενσωµατώσει µε ευκολία τις αλλαγές: «Κρύβει» την νεοευρεθείσα σεξουαλικότητά του πίσω από παραπανίσια κιλά, εµφανίζει διάφορα ψυχοσωµατικά συµπτώµατα (π.χ. αλλεργίες), αποσύρεται ψυχικά από τις σχέσεις του
µε τους άλλους. Η λέξη «ΒΓΑΙΝΩ» είναι µία λέξη κλειδί για την εφηβεία: σηµαίνει ταυτόχρονα το βασανιστήριο των γονιών το βράδυ (!) (βραδινή έξοδος), το «έχω µία ερωτική σχέση» (βγαίνω µε κάποιον/α) αλλά σηµαίνει ακόµα και «βγαίνω απ το κουκούλι µου», βγαίνω όπως ο βλαστός από το χώµα. Σηµαίνει εν τέλει τη δύναµη της µεταµόρφωσης που συντελείται στην εφηβεία. Μεταµόρφωση επώδυνη µεν, απαραίτητη και γεµάτη χαρά και δύναµη δε. Όταν οι έφηβοι έχουν διδαχθεί να εµπιστεύονται τη ζωή, εµπιστεύονται και τη µεταµόρφωσή τους και καταφέρνουν να «γράψουν» την προσωπική τους ιστορία στο µέλλον, συνδέοντάς την µε το παιδικό τους παρελθόν. Πηγή: ΓΝΑ Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, Τµήµα Ενδοκρινολογίας Γράφει η Xριστίνα Mιχαλοπούλου Ψυχολόγου, επιστηµονικής συνεργάτου τµήµατος ενδοκρινολογίας ΝΕΕΣ
Τα Αναπτυξιακά Επιτεύγµατα της Εφηβείας Η διαµόρφωση της προσωπικής ταυτότητας κατά κύριο λόγο και η ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς είναι οι κύριοι στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν κατά την εφηβική ηλικία (Τσιάντης, 1991). Αν και φαίνεται αντιφατικό, η πορεία του εφήβου προς την ανεξαρτησία επιτυγχάνεται µέσω της διεργασίας της παλινδρόµησης. Ο Blow (1967) θεωρεί αναγκαίο για τον έφηβο να επαναδιαπραγµατευτεί τα πρώιµα άγχη και τις σχέσεις των πρώτων χρόνων της ζωής του για να αποσύρει τις αρχικές επενδύσεις στους γονείς. Τα αµφιθυµικά συναισθήµατα είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό που παρουσιάζουν οι έφηβοι στην προσπάθεια να απεµπλακούν συναισθηµατικά από την οικογένεια και χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των προηγούµενων σταδίων ανάπτυξης, οι οποίες µέσα από την παλινδρόµηση, που είναι µία βασική ψυχική λειτουργία της εφηβείας, έρχονται πάλι στην επιφάνεια του ψυχισµού. Από τα παραπάνω γνωρίσµατα γίνεται σαφής η ανωριµότητα και η σύγχυση που επικρατεί στον εσωτερικό κόσµο του εφήβου. Ο Winnicott (1965) θεωρεί πως αυτή η ανωριµότητα είναι πολύτιµη για τους εφήβους γιατί µέσα σ' αυτήν βρίσκονται οι σπόροι της δηµιουργικότητας και των πρωτοποριακών ιδεών για τη ζωή. Πιο συγκεκριµένα τα κυριότερα αναπτυξιακά επιτεύγµατα που επιτελούνται συνήθως κατά την περίοδο της εφηβείας είναι τα ακόλουθα: Οι σχέσεις του εφήβου µε τους γονείς αναδιαµορφώνονται, µε σκοπό την ανεξαρτητοποίηση και την αυτονοµία του. ιεκδικεί πλέον µία νέα αναβαθµισµένη θέση µέσα στην οικογένεια, πιο ισότιµη µε αυτή των γονέων (Sroufe & Fleeson, 1988). Σε αυτή τη φάση των οικογενειακών σχέσεων ο έφηβος µπορεί να επιτελέσει δύο βασικές και επώδυνες διεργασίες: το πένθος για την παιδική ηλικία που τελειώνει και τις απώλειες που συνεπάγονται από αυτό το τέλος καθώς και την αποϊδανικοποίηση των γονέων ή των εσωτερικευµένων εικόνων τους. Επίσης, ο έφηβος πρέπει να προσαρµοστεί στις ταχύτατες µεταβολές που συµβαίνουν στο σώµα του και να εξοικειωθεί µε την ώριµη πλέον σεξουαλική του ανάπτυξη. Η αίσθηση του ότι είναι κυρίαρχος του σώµατος του εναλλάσσεται συχνά µε την αίσθηση ότι κατοικεί σε ένα ξένο σώµα. Ακόµη, ξεκαθαρίζει η αίσθηση του φύλλου και τίθενται οι βάσεις για τις φιλικές ή σεξουαλικές ετεροφυλικές σχέσεις (Τσιάντης, 1991). ηµιουργείται και εδραιώνεται σταδιακά η αίσθηση του εαυτού και της προσωπικής ταυτότητας. Καθώς αναπτύσσεται η ικανότητα για αφαιρετικούς συλλογισµούς ο έφηβος διατυπώνει τις δικές του ιδέες, αξίες και στάσεις ζωής, την προσωπική του κοσµοθεωρία, χωρίς να έχει την αίσθηση ότι επηρεάζεται από τον τρόπο που αντιδρούν οι γονείς του. Αµφισβητεί τα κοινωνικά συστήµατα αξιών, τις επικρατούσες πολιτικές και κοινωνικές πεποιθήσεις, το εκπαιδευτικό σύστηµα και ασπάζεται νέες, ανατρεπτικές συνήθως, απόψεις και θεωρίες. Βασισµένος σε αυτές τις ιδέες, ο έφηβος καλείται να πάρει σηµαντικές αποφάσεις για το µέλλον του. Η προσωπική ταυτότητα του όµως θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να γίνεται αποδεκτή και από άλλα άτοµα που ο ίδιος θεωρεί σηµαντικά (Erikson, 1981). Οι σχέσεις µε τους συνοµηλίκους τροποποιούνται και αναθεωρούνται. Ο έφηβος εγκαταλείπει πολλές από τις παιδικές του φιλίες και αναζητά νέους φίλους, οι οποίοι θα πρέπει να µοιράζονται τις ίδιες µε αυτόν αντιλήψεις, αξίες και στάσεις ζωής. Συνήθως οι φίλοι που διαλέγει έχουν υψηλές φιλοδοξίες για το µέλλον και
εµπιστοσύνη στον εαυτό τους, έτσι ώστε να ισχυροποιούν και την δική του επιθυµία να ενηλικιωθεί (Τσιάντης, 1991). Οι φιλίες που αναπτύσσονται ανάµεσα σε εφήβους του ίδιου φύλου είναι συνήθως πολύ στενές και επιτρέπουν έτσι στη συνέχεια τη δηµιουργία µίας στενής ετερόφυλης σχέσης (Sroufe et al., 1993). Σε ότι αφορά το σχολείο, ο έφηβος καλείται να ανταπεξέλθει µε επιτυχία στις αυξηµένες απαιτήσεις της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης όπου το σχολικό πλαίσιο είναι πολύ διαφορετικό, αυστηρό, απρόσωπο και λιγότερο βοηθητικό για όσους έχουν προβλήµατα προσαρµογής (Masten & Braswell, 1991). Οι συνέπειες της διάγνωσης χρόνιας νόσου στην εφηβεία Σ ένα σώµα που αλλάζει, η ανατροπή των δεδοµένων που επιφέρει η διάγνωση µίας χρόνιας νόσου - ας υποθέσουµε µη απειλητικής για τη ζωή του ασθενή - είναι καταλυτικής σηµασίας. Το «πάσχον σώµα» είναι αναµφισβήτητα ένα θεµελιώδες κεφάλαιο για οποιαδήποτε ηλικία, για οποιαδήποτε στιγµή στη ζωή του ανθρώπου. Στα παιδιά είναι θέµα κεντρικής σηµασίας στη ζωή τους, µίας και µπορεί να µην επιτρέψει τη δηµιουργία µίας ολοκληρωµένης εικόνας του σωµατικού «εγώ». Στους εφήβους όµως, στο ηλικιακό φάσµα που καλύπτει η εφηβεία, µπορούµε µε σχετική ασφάλεια να υποθέσουµε ότι κάποια βασικά θέµατα για την ψυχική και σωµατική ανάπτυξη του ατόµου έχουν ήδη κατακτηθεί. Μολαταύτα ο έφηβος καλείται να «πενθήσει», να αποχωριστεί το παιδικό του σώµα - αλλά και τις παιδικές του ψυχοσεξουαλικές ανάγκες - και να προχωρήσει στη δηµιουργία µίας νέας, συµπαγούς ταυτότητας που όχι µόνο περιλαµβάνει αλλά βασίζεται στη νέα του σωµατική εικόνα. Οι ορµονικές αλλαγές του, η έµµηνος ρήση στα κορίτσια, η τριχοφυΐα, η αλλαγή της φωνής στ αγόρια, το γενικότερο «µεγάλωµα», εκβιάζουν την ενσωµάτωσή τους στις ψυχικές λειτουργίες του εφήβου. Όταν σχεδόν ταυτόχρονα µ αυτές τις αλλαγές αποκαλύπτεται (διαγιγνώσκεται) µία σοβαρή ευαλωτότητα αυτού του σώµατος, το οποίο δεν πάσχει µόνο από τις αλλαγές του αλλά και επί του πραγµατικού νοσεί, τότε οι ψυχικοί αµυντικοί µηχανισµοί που λαµβάνουν χώρα για να κατανοηθεί η νέα κατάσταση είναι πολλοί και πολύπλοκοι. Υπάρχει ο κίνδυνος η νόσος να εκληφθεί ως «τιµωρία» συνυφασµένη µε τη σεξουαλικότητα που έρχεται στο προσκήνιο µε ορµή. Ακόµη, η ίδια η σεξουαλικότητα µπορεί να «ταυτιστεί» µε τη νόσο (η «άρρωστη σεξουαλικότητά» µου). Τα συναισθήµατα που προκαλεί η εφηβεία πιθανόν να ενταθούν (επιθετικότητα, καταστροφικότητα) ή να κατασταλούν (απόσυρση, αποµόνωση). Σίγουρα όµως, η χαρά και η δύναµη της εφηβείας ανακόπτονται µπροστά στη θέα ενός δύσκολου µέλλοντος, φτωχού σε όνειρα και οραµατισµούς. Το χαρακτηριστικό των χρόνιων νοσηµάτων είτε αυτά είναι ενδοκρινολογικά (π.χ. διαβήτης), είτε ρευµατολογικά (π.χ. ρευµατοειδής αρθρίτιδα) ή ακόµα πνευµονολογικά (π.χ. άσθµα) είναι η χρόνια λήψη θεραπείας αλλά και η ανάγκη διαφοροποίησης της καθηµερινότητας του ασθενή. Αυτοί και µόνο οι παράγοντες θέτουν απαραβίαστα όρια στους εφήβους-ασθενείς τα οποία έχουν την τάση οι έφηβοι εξ ορισµού να τα παραβιάζουν, να τα ανατρέπουν ή να τα ακυρώνουν. Είναι εξαιρετικά δύσκολο άρα να αφοµοιωθούν όλ αυτά τα νέα δεδοµένα, ειδικά σε µία ηλικία που δεν έχει ακόµη κατακτήσει την ωριµότητα. Η εµφάνιση µίας χρόνιας νόσου στη διάρκεια της εφηβείας, αν υποθέσουµε ότι υπάρχει η γενετική προδιάθεση γι αυτό, µπορεί ακόµη να είναι και αποτέλεσµα µίας έντονης ενδοψυχικής σύγκρουσης που βιώνει ο έφηβος. Για να δεχτούµε µία τέτοια άποψη (που δεν µπορεί προς στιγµήν ν αποδειχθεί) θα πρέπει να δώσουµε τη
µεγαλύτερη έµφαση στην ψυχική διάσταση του ατόµου, θέµα που δεν αναλύεται στα πλαίσια ενός σύντοµου περιγραφικού άρθρου. Ο ασθενής-έφηβος έχει πολύ µεγαλύτερη ανάγκη στήριξης για να κατανοήσει τι του συµβαίνει και πρωτίστως για να µπορέσει να πορευθεί ανεµπόδιστος στην ενήλικη ζωή του. Χρειάζεται περισσότερα εφόδια και ψυχικά εργαλεία για να καταφέρει ν απολαύσει το σώµα του και τη ζωή του χωρίς την αίσθηση της µόνιµης, επιβεβληµένης στέρησης. Για να καταφέρει τελικά να χαράξει τη λεπτή γραµµή ανάµεσα στη «διαφορετικότητά» του και την οµοιότητά του µε τους «άλλους» τους µη νοσούντες συνοµηλίκους του. Το οικογενειακό πλαίσιο θα έχει την τάση να τον προστατεύσει. Οι συνοµήλικοί του ίσως όχι - δεν φηµίζονται όλοι οι έφηβοι για την ευαισθησία τους στα προβλήµατα των άλλων. Μόνο όµως ο ίδιος ο έφηβος-ασθενής µπορεί και πρέπει ν ανακαλύψει τα προσωπικά του όρια: τα σωµατικά, τα ψυχικά, τα όρια των αντοχών του. Στο δύσκολο αυτό ταξίδι του δεν ωφελούν οι παραινέσεις, οι νουθεσίες, οι υπενθυµίσεις. Αυτό που προέχει είναι η στήριξή του στις δυσκολίες που προκύπτουν από την ψυχική του ανασφάλεια και όχι από τη σωµατική ευαλωτότητα, µίας και η ψυχική του συγκρότηση θα τον βοηθήσει µακροπρόθεσµα να στηρίξει το σώµα του. Πηγές: Γράφει η Χριστίνα Μιχαλοπούλου, Ψυχολόγου επιστηµονικής συνεργάτου τµήµατος ενδοκρινολογίας ΝΕΕΣ