Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 Το ΤΕΕ και η Ορολογία ή πώς θα το πούμε στη γλώσσα των μηχανικών Κατερίνα Τοράκη Διεύθυνση Επιστημονικής και Αναπτυξιακής Δραστηριότητας ΤΕΕ toraki@tee.gr Η των λέξεων έρευνα Ένα αμερικάνικο ανέκδοτο λέει πως ο μηχανικός προτιμά να αποσυναρμολογήσει τη συσκευή του τηλεφώνου παρά να τη χρησιμοποιήσει για να μιλήσει στη μητέρα του. Και όμως, πόσο αληθεύει αυτό, όταν ο μηχανικός που θα ασχοληθεί με τη σχεδίαση (και το σχεδιασμό;) διεργασιών και τεχνημάτων, με τον έλεγχο, με την κατασκευή, την παραγωγή, τη μεταποίηση, τη βιομηχάνηση, με τη λειτουργία, τη λειτούργηση και τη λειτουργικότητα, με τους κανόνες, τους τρόπους και τις μεθόδους λειτουργίας και δράσης, θα πρέπει να γνωρίζει κάθε φορά πότε και πώς σχεδιάζει (κάνει σχεδίαση) και πότε και πώς σχεδιάζει (κάνει σχεδιασμό) και επίσης θα χρειαστεί να εκτιμήσει, αποτιμήσει, αξιολογήσει την απόδοση (ή αποδοτικότητα;) και την επίδοση (ή επιδοτικότητα ή επιδόσεις;). Και που θα πρέπει να μεταφέρει τους όρους αυτούς στην αγγλική ή σε άλλη γλώσσα, αλλά επίσης θα πρέπει να αποδόσει στην ελληνική τεχνικά εγχειρίδια και άλλα κείμενα που περιέχουν όρους όπως design (την ενέργεια που σχετίζεται με τη σχεδίαση ή/και με το σχεδιασμό), planning (σχεδιασμό, προγραμματισμό, αλλά και χωροταξικό σχεδιασμό), performance (απόδοση, ικανότητα απόδοσης, αποδοτικότητα, λειτουργικότητα). Και για να έλθουμε στα πιο κοντινά μας, τι θα πεί διεργασία και τι διαδικασία, ποια η διαφορά ανάμεσα στη διεργασία, στην επεξεργασία και στην κατεργασία, και πώς αποδίδουμε στην ελληνική τα process, processing, operation, treatment και procedure. Και συνεχίζοντας, λέμε φυσικές διεργασίες και χημικές διεργασίες, οι δεύτερες αφορούν αυτές στις οποίες λαμβάνει χώρα με χημικές αντιδράσεις μετατροπή σε τελικά προϊόντα. Στην αγγλική αποδίδονται ως unit operations και unit processes αντίστοιχα, πάντως θα το δούμε σε κάποιες αναφορές και ως physical processes και chemical processes. Από την άλλη, όταν χρειάστηκε να μεταφραστεί το βιβλίο Unit operations in Chemical Engineering, αποδόθηκε αρχικά ως «Βασικαί φυσικαί διεργασίαι χημικής μηχανικής» στην έκδοση του ΤΕΕ του 1971 και ως «Βασικές φυσικές διεργασίες μηχανικής» στην πρόσφατη έκδοση Τζιόλα. Και βέβαια στο δεύτερο, αναρωτιέται κανείς τι σημαίνει διεργασίες μηχανικής. Και εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε δύο ειδών προβλήματα: Όταν αναφέρεται σε «...διεργασίες μηχανικής», σημαίνει δηλαδή ότι η μηχανική γενικά περιλαμβάνει φυσικές διεργασίες; Ποια μηχανική εννοεί: τη χημική μηχανική που καλώς ή κακώς έχει αποδοθεί έτσι η επιστήμη του χημικού μηχανικού (chemical engineering, genie chimique), τη μηχανική (mechanics) που ορίζεται ως «ο κλάδος της φυσικής ο οποίος ασχολείται με την ενέργεια και τις δυνάμεις, ως και με τις σχέσεις των στην ισορρόπηση, παραμόρφωση ή κίνηση των στερεών, υγρών και αερίων σωμάτων» 1 ή ως o κλάδος 1 Λεξικό Κολαϊτη, Πρόλογος, σελ. 1xxxi. 1
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 της φυσικής που μελετά την κίνηση των σωμάτων 2 ή αναφέρεται σε αυτό που εννοείται με τον αγγλικό όρο engineering και πού στα ελληνικά έχει ταλαιπωρηθεί με το επιστήμη του μηχανικού, μηχανική, τεχνική, τεχνοεπιστήμη, μηχανοτεχνία κτλ και όπου ο τελευταίος όρος φαίνεται να είναι πιο κοντά σε αυτό που εννοεί ο αγγλικός, αλλά όμως η συνήθεια δεν αφήνει (μέχρι τώρα τουλάχιστον) να καθιερωθεί. 3 Για να δούμε τους ορισμούς σε κάποιους από τους παραπάνω όρους, θα χρησιμοποιήσουμε το Λεξικό Τριανταφυλλίδη. Ο όρος σχεδίαση ορίζεται ως: σχεδίαση η [sxeδíasi]: η ενέργεια του σχεδιάζω. 1. εκτέλεση του γραμμικού σχεδίου μιας κατασκευής: H ~ νέου τύπου αεροσκαφών / μοντέρνων επίπλων. 2. καλλιτεχνική απεικόνιση: H ~ ενός τοπίου με μολύβι / με κάρβουνο. Ενώ ο όρος σχεδιασμός ως: σχεδιασμός ο [sxeδiazmós]: 1.η διαδικασία του προκαθορισμού και της υπόδειξης μιας σειράς ενεργειών, που αποβλέπουν στην επίτευξη μακροπρόθεσμων συνήθ. οικονομικών, τεχνικών ή κοινωνικών στόχων: ~ της παραγωγικής διαδικασίας. Aντισεισμικός / πολεοδομικός ~. 2. σχεδίαση. Αντίστοιχα, ο όρος διεργασία ορίζεται ως: διεργασία η [δierγasía]: διαδικασία που γίνεται στο εσωτερικό ενός πολιτικού, κοινωνικού κτλ. χώρου, για να καταλήξει σε κτ. νέο: Aρχίζουν διεργασίες στα κόμματα, που φαίνεται ότι θα ανατρέψουν τα σημερινά δεδομένα. Οι επαναστάσεις είναι συνήθως αποτέλεσμα μακρών διεργασιών. Ψυχολογικές / πολιτιστικές διεργασίες. και ο όρος διαδικασία ως: διαδικασία η [δiaδikasía]: 1α. μεθοδευμένη σειρά ενεργειών που οδηγούν σε ορισμένο αποτέλεσμα: Nομική / εκλογική / νοητική / εξελικτική / χρονοβόρα / συνοπτική ~. Aπλουστεύεται η ~ για την έκδοση διαβατηρίου. (Δεν) ακολούθησε τις νόμιμες διαδικασίες. β. για κτ. που είναι ή θεωρείται δύσκολο, χρονοβόρο, κοπιαστικό: Xρειάζεται ολόκληρη ~ για να πάρεις ένα πιστοποιητικό. 2. σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν τις εργασίες σε συνεδριάσεις συλλογικών οργάνων: Kρατώ / τηρώ / διευθύνω τη ~. Zητώ το λόγο επί της διαδικασίας. 3. (νομ.) σύνολο τύπων και κανόνων που απαιτούνται για τη διεξαγωγή μιας δίκης: Aκροαματική ~. H ~ διακρίνεται σε προδικασία και σε κύρια ~. 2 Λεξικό Τριανταφυλλίδη 3 Βλέπε μερικές αναφορές: Πρόλογος Κολαϊτη στο Λεξικό Θεωρητικών και Εφηρμοσμένων Μαθηματικών (Κολαίτης, 1976). Άρθρο Κολαίτη στα Τεχνικά Χρονικά (Κολαίτης, 1964). Εισήγηση Τάσιου στο 1ο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής (Τάσιος, 1988) Σημείωμα των μεταφραστών στο βιβλίο «Η Τεχνολογική Σκέψη: το μονοπάτι μεταξύ Μηχανοτεχνίας και Φιλοσοφίας» του Carl Mitcham (Mitcham, 1985). Διάλεξη καθ. Γ. Μπεργελέ στο ΕΜΠ "Ο επιστήμονας μηχανικός και οι δεξιότητές του" (Μπεργελές, 2007). Εισαγωγικό κεφάλαιο στο (Davis, 1998). Εκπαίδευση, τεχνολογία και βιομηχανικές επιδόσεις στην Ευρώπη (Fox & Guagnini, 2007). 2
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί, πόση σημασία μπορεί να έχει η τόση λεπτομέρεια στη σωστή γλωσσική απόδοση; Και τι διαφορά θα έχει αν πει κανείς διεργασίες ή διαδικασίες, σχεδίαση ή σχεδιασμό;..."δει τοις ονόμασι παρακολουθείν... άλλο γαρ εστι χρήσις, άλλο παρακολούθησις", γιατί "... αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις", έλεγε ο Επίκτητος και το επικαλέστηκε ο Κοραής για να τονίσει τη σημασία «της των λέξεων έρευνας» στην παιδεία των ανθρώπων και των εθνών. Είχε μάλιστα προτείνει δέκα γλωσσικά αξιώματα περιγράφοντας το έργο "κανονισμού" της γλώσσας, ένα από τα οποία ήταν: "χωρίς ανάγκην δεν πρέπει να καταργήται ή να μεταμορφώνεται λέξις συνήθης εις τας ακοάς όλου του έθνους". (Κοραής, 1934). Η σωστή χρήση λοιπόν της γλώσσας δεν αποτελεί μια λεπτομέρεια χωρίς σημασία και δεν αποτελεί παραξενιά σχολαστικού που νοιάζεται για τους τύπους. Ακόμη και από τους παραπάνω ορισμούς, μπορεί να βρεί κανείς λόγους "παιδεύσεως", στοιχεία εμπλουτισμού και απόκτησης νέων γνώσεων. Το ΤΕΕ, οι μηχανικοί και η των λέξεων έρευνα Είναι αλήθεια ότι οι μηχανικοί χρησιμοποιούν συχνά "διπλή" γλώσσα και αυτό είναι περισσότερο σύμπτωμα της ελληνικής γλώσσας, έχοντας καταβολές από την εποχή που ταλάνιζε τη χώρα το γλωσσικό ζήτημα και που έπρεπε να μιλούν με άλλη γλώσσα οι "επίσημοι" (σπουδαγμένοι και όχι μόνο) και με άλλη ο "απλός" λαός. 4 Όπως γράφει ο Κολαϊτης στην εισαγωγή του λεξικού του, αυτή η διγλωσσία ανάμεσα στον προφορικό και γραπτό επιστημονικό ή τεχνικό λόγο δεν υπάρχει στην αγγλική γλώσσα. Δίνει μάλιστα ωραία παραδείγματα όπως κατσαβίδι και κοχλιοστρόφιον, χαρτί και χάρτης, ψωμί και άρτος κτλ. Η απόδοση όμως των ξενόγλωσσων (κυρίως αγγλικών) επιστημονικών όρων στην ελληνική δεν γίνεται χωρίς δυσκολίες. Έχουμε όλοι ακούσει ή και οι ίδιοι χρησιμοποιήσει πολύ συχνά και με μεγαλύτερη άνεση στον προφορικό μας λόγο απ ευθείας τους ξενόγλωσσους όρους. Πόσο συχνά είπαμε και λέμε "κάνε copy και μετά paste" που όμως πολύ όμορφα αποδεχτήκαμε και λέμε "κάνε αντιγραφή και μετά επικόλληση". Και αν θεωρήσει κανείς ότι ο προφορικός λόγος είναι πιο χαλαρός, παρατηρούμε όμως ότι και στον γραπτό λόγο συναντούμε κείμενα (πολλά στην πληροφορική, αλλά και σε άλλους θεματικούς τομείς) να περιέχουν μαζί ελληνικούς και αγγλικούς όρους ή να περιέχουν και τους αγγλικούς σε παρένθεση (Τοράκη & Καμαριωτάκης, 2005). Παρακάτω παρατίθενται κάποια παραδείγματα από άρθρα στην Επιστημονική Έκδοση των Τεχνικών Χρονικών: προσδιορισμός φορμαλδεΰδης με τα paper strips 4 Εδώ μας έρχεται μία κουβέντα του Σεφέρη που έλεγε ότι "...τη γλώσσα μας είναι αδύνατο να την αντικρίσει αλλιώς παρά σαν ανάσα ζωντανών ανθρώπων, όχι σαν τον ναυαγοσωστικό ζήλο γραμματικών", αλλά αυτό είναι μια άλλη μεγάλη κουβέντα. 3
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 πέρα από τον κύριο κύλινδρο (κύρια μπουκάλα) και το έμβολο που μεταφέρει την πίεση, σπουδαία θέση κατέχει το «κοντέινερ» (container), όπου συντελείται η συμπίεση (ή σύνθλιψη) της μπιγιέτας του αλουμινίου (δια της εξωτερικής εφαρμοζόμενης πίεσης πάνω στο έμβολο) πάνω στη μήτρα (=καλούπι) το CO αναλύθηκε με IR, τα οξείδια αζώτου με chemiluminescence και οι συνολικοί HC με FID πολυμερή πήγματα (gels) διασπορείς (dispersants) Στη μελέτη ζητημάτων σχετικών με τη γλώσσα, απαντούν τα θέματα της γλωσσικής ομοιογένειας και της γλωσσικής ποικιλομορφίας, που έχουν να κάνουν με την επικοινωνία, τη συνεννόηση και την ανταλλαγή ή με την ποικιλία γλωσσικών μορφών, τον γλωσσικό πλούτο, τις συμπεριφορές και νοοτροπίες διαφορετικών ατόμων και ομάδων που μπορεί να οφείλονται σε παράγοντες όπως η ηλικία, το επάγγελμα, το φύλο, η κοινωνική τάξη, το μορφωτικό επίπεδο, η οικονομική κατάσταση, η γεωγραφική προέλευση, το θρησκευτικό δόγμα κ.ά. Για την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών, όπως και των ζητημάτων της γλωσσικής μεταφοράς (π.χ. φουρκέτα, τιράντες, καβαλέτα), βασικό ρόλο παίζει η τυποποίηση, με τη θέσπιση κανόνων και τη σύνταξη λεξιλογίων και θησαυρών, όπου οι έννοιες κατασημαίνονται με ομοιόμορφο τρόπο (ελεγχόμενοι, καθιερωμένοι όροι και μη καθιερωμένοι όροι ως παραπεμπτικές μορφές), έτσι ώστε να ορίζεται και να περιγράφεται με τον ίδιο τρόπο μία έννοια και κατ επέκταση ένα θεματικό πεδίο, διατηρώντας όμως την ευχέρεια της διατήρησης όλων των γλωσσικών μορφών που αντιστοιχούν σε μία έννοια, συμβάλλοντας έτσι και στην προστασία και διατήρηση της γλωσσικής κληρονομιάς. Στον επαγγελματικό χώρο των μηχανικών έχει παρατηρηθεί ότι συχνά υπάρχουν γλωσσικές μορφές που χρησιμοποιούνται στους χώρους δουλειάς, που απαντούν κυρίως στον προφορικό λόγο, ενώ δεν εμφανίζονται πάντα σε γραπτά κείμενα, αλλά και επίσης πολύ συχνά δεν βρίσκονται οι ορισμοί τους ή οι αντιστοιχίες τους με άλλες γλώσσες. (Τοράκη, 2007β). Σε σχετική έρευνα που έγινε για όρους από το χώρο των κατασκευών, βρέθηκε το αξιοσημείωτο αρκετές από τις μορφές αυτές να απαντάνε στο Λεξικό Τριανταφυλλίδη (γενικό λεξικό), αλλά και στο Λεξικό Χαλκιόπουλου (τεχνικό λεξικό, αλλά αρκετά παλιό), δεν συναντώνται όμως στις εγγραφές δημοσιευμάτων που υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ (μία τεχνική Βιβλιοθήκη με συνεχή ενημέρωση του έργου που παράγουν οι μηχανικοί τουλάχιστον στο πλα σιο των δραστηριοτήτων του ΤΕΕ), γεγονός που δείχνει ότι δεν χρησιμοποιούνται σε μεγάλη έκταση στον γραπτό λόγο, τουλάχιστον από τους μηχανικούς που συμμετέχουν στην επιστημονική παρουσίαση των ζητημάτων της ειδικότητάς τους. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποιοι όροι από την έρευνα αυτή: ξεχυτή, αντηρίδες, σεναζ, μπετονοδεσιά, φουρκέτα, καβαλέτα, τεγίδες ή τιράντες χιαστί, καβαλαρης, κοστούμι κτλ. Το Τεχνικό Επιμελητήριο και οι έλληνες μηχανικοί από πολύ νωρίς έδειξαν ενδιαφέρον στην ανάγκη τυποποίησης της επιστημονικής γλώσσας και σύνταξης λεξιλογίου τεχνικών όρων. Το 1927, το ΤΕΕ εντοπίζοντας την ανάγκη σύνταξης ελληνικού λεξιλογίου τεχνικών όρων, ζήτησε μέσω του περιοδικού "Έργα", υποδείξεις για τον τρόπο που θα έπρεπε να πραγματοποιηθεί η εργασία αυτή. Με επιστολή του "γνωστού βιομηχάνου μετάξης" Γεωργίου Γραφιού που δημοσιεύθηκε 4
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 στις 29 Φεβρουαρίου 1928, διατυπώνονται προτάσεις για το λεξικό αυτό, εξειδικεύοντας μάλιστα στις ανάγκες της βιομηχανίας, στο οποίο θα πρέπει να περιέχονται για κάθε όρο η σημερινή κοινή ονομασία, η ξένη ονομασία, η προτεινόμενη κοινή ονομασία και η περιληπτική περιγραφή της χρήσης του μηχανήματος ή του αργαλειού. Δίνονται μάλιστα μερικά παραδείγματα για όρους όπως πηνιοφόρος (κν. μασουρίστρα για το γαλλικό canettier), διαστήριον (κν. διάστρα για το γαλλικό ourdissoir) κτλ. Την ίδια χρονιά δημοσιεύθηκε άρθρο με πρότυπους όρους δερματίνων ιμάντων προς καθορισμόν της ποιότητος αυτών. Εδώ, φαίνεται ακόμα πιο καθαρά η τυποποίηση ορολογίας σε ένα συγκεκριμένο θεματικό πεδίο, όπου για κάθε όρο δίνεται ο ορισμός, ενώ επίσης σε κάποιες περιπτώσεις δίνονται αντίστοιχες εικόνες. Το 1936 εκδίδει το λεξιλόγιο τεχνικών όρων οδοποιίας του Χαλκιόπουλου για να ακολουθήσουν τις δεκαετίες του 50 και του 60 το λεξιλόγιο τεχνικών όρων σε τέσσερις γλώσσες και το γνωστό «Πεντάγλωσσον λεξιλόγιον τεχνικών όρων» από τον ίδιο συγγραφέα. Ακολουθεί στις επόμενες δεκαετίες η έκδοση από το ΤΕΕ λεξικών και ορολογίων σε διάφορους τομείς της τεχνολογίας, της τεχνικής αλλά και των θετικών επιστημών, όπως: Πολύγλωσσο τεχνικό λεξικό αρδεύσεων και αποστραγγίσεων, 1975. Ελληνο-Αγγλο-Γαλλικό λεξικό όρων κυκλοφορίας 1975. Αγγλοελληνικό λεξικό των θεωρητικών και εφηρμοσμένων μαθηματικών (Μέμα Κολαίτη), 1976. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η έκδοση του Πεντάγλωσσου λεξικού χημικοτεχνικής ορολογίας του Θωμή το 1981, μετά την αξιολόγηση επιτροπής αποτελούμενης από τους Αλέξανδρο Βρυώνη χημικό μηχανικό, Ευριδίκη Δεληγιάννη χημικό μηχανικό, Μαρία Περτέση-Κέη χημικό και Γεώργιο Πετρούτσο χημικό. Από το 1997, το ΤΕΕ συμμετέχει ως συντονιστής έργου στην ανάπτυξη ορολογίας σε θέματα ενέργειας στο πλαίσιο των κοινοτικών προγραμμάτων Lingua και Leonardo. Ως αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής εκδίδεται το «Λεξικό Ενέργειας: Βασικές έννοιες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και αερίων καυσίμων». Επίσης, συμμετέχει ενεργά στα συνέδρια ελληνικής γλώσσας και ορολογίας που οργανώνει η ΕΛΕΤΟ και εκδίδει τα πρακτικά των συνεδρίων από το 2003. Στο πλαίσιο υποστήριξης Τεχνικών Επιτροπών Τυποποίησης του ΕΛΟΤ, το ΤΕΕ έχει το συντονισμό της Επιτροπής ΤΕ 21 «Αρχές Ορολογίας», όπου συμμετέχουν εκπρόσωποι από το ΤΕΕ, τον ΕΛΟΤ, την ΕΛΕΤΟ, το ΕΜΠ και την Ενωση Ελλήνων Χημικών. Εξ άλλου, το 1992 οργάνωσε ημερίδα με τίτλο Τυποποίηση Ορολογίας, που ακόμη αποτελεί σταθμό στα δρώμενα του χώρου. 5 Με ζητήματα ορολογίας έχουν ασχοληθεί πολλοί μηχανικοί, επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά και δεν μπορούμε να παραλείψουμε τον καθηγητή κ. Τάσιο, ο οποίος είναι πρωτοπόρος και εξέχον μέλος της κοινότητας όσων ασχολούνται με τα ζητήματα της γλώσσας και της ορολογίας και βασικός συντελεστής της ομάδας που προώθησε πριν από δέκα και παραπάνω χρόνια και εξακολουθεί να μάχεται για την 5 Για τα περιεχόμενα της ημερίδας, βλέπε (Τοράκη, 2007α). 5
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 καθιέρωση και στη χώρα μας ενός Εθνικού Προγράμματος Ορολογικού Συντονισμού, ενώ αρθρογραφεί πολύ συχνά για σχετικά ζητήματα. Τελειώνοντας, δεν μπορώ να παραλείψω να αναφερθώ, αποτίοντας φόρο τιμής στη μνήμη τους, σε δύο εκλεκτούς συναδέλφους μηχανικούς που αφιέρωσαν μεγάλο μέρος των ενδιαφερόντων και της δράσης τους και συνέβαλαν καταλυτικά, όχι μόνο στην ανάπτυξη τεχνικής ορολογίας, αλλά και, το σημαντικότερο, στην ανάδειξη της αναγκαιότητας ενασχόλησης με τα ζητήματα της γλώσσας και της ορολογίας. Αναφέρομαι κατ αρχάς στη Μαίρη Παπαδάκη, ηλεκτρολόγο μηχανικό, υπάλληλο του Γραφείου Τεκμηρίωσης στο ΤΕΕ και συντονίστρια της Επιτροπής Ορολογίας ΤΕ21, που αγάπησε και πρόβαλε με πάθος τα ορολογικά θέματα και άφησε παρακαταθήκη για τους επόμενους τις σημειώσεις της για τις λέξεις-κλειδιά στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ. Και αναφέρομαι επίσης στο Βασίλη Φιλόπουλο, χημικό μηχανικό, μια σημαντική προσωπικότητα του επιστημονικού και επαγγελματικού μας χώρου, που διετέλεσε στέλεχος Τυποποίησης και Ποιότητας στον ΕΛΟΤ, Πρόεδρος της ΕΛΕΤΟ, μέλος της ΤΕ21. (Τοράκη, 2007). Το ΤΕΕ οργάνωσε ειδική εκδήλωση στη μνήμη του τον Μάιο 2007 με τίτλο «Τυποποίηση, ποιότητα, ορολογία: Η κληρονομιά του Βασίλη Α. Φιλόπουλου» 6. Ο Βασίλης Φιλόπουλος ήταν σπουδαίος επιστήμονας και φωτισμένος άνθρωπος, που πίστεψε όσο λίγοι στην ανάγκη της Τυποποίησης γενικά και στην ανάγκη της Τυποποίησης στη γλώσσα και της Ορολογίας ειδικότερα. Η Ορολογία έγραφε, «χρειάζεται για τη μεταφορά της γνώσης, την εκπαίδευση, αλλά και την εισαγωγή τεχνολογίας που διαφορετικά γίνεται με αναποτελεσματικό τρόπο. Σε γλώσσες λαών, που θέλουν να αναπτύξουν την πολιτισμική και την τεχνολογική τους στάθμη και να συμβαδίζουν με τους άλλους λαούς, αποτελεί προϋπόθεση η εξέλιξη της ορολογίας. Κάθε είδους επαφή με λαούς με διαφορετικές γλώσσες δυσκολεύεται από την έλλειψη ορολογίας και οδηγεί σε παραμερισμό και αχρησία της γλώσσας. Οι προοπτικές που διαγράφονται για κάθε γλώσσα στην οποία δεν εξελίσσεται η ορολογία είναι ζοφερές». (Φιλόπουλος, 1992). Παίρνοντας ως αφετηρία τα παραπάνω λόγια, νομίζω πως είναι σημαντικό και θα ήταν σπουδαίο αν στα προγράμματα σπουδών των ελληνικών πολυτεχνείων υπήρχαν μαθήματα ή άλλων μορφών δραστηριότητες που θα είχαν ως αντικείμενο την κατανόηση, την ανάπτυξη και τη διαχείριση της ορολογίας, κάνοντας πράξη την ευχή του Επίκτητου και του Κοραή για την ανάγκη όχι μόνο χρήσης αλλά και παρακολούθησης των λέξεων, γιατί είναι βασική αρχή «παιδεύσεως». Βιβλιογραφία Davis M. (1998). Thinking like an engineer: Studies in the Ethics of a Profession. New York, Oxford University Press (υπό μετάφραση-έκδοση από ΤΕΕ). Fox R. & Guagnini A. (2007). Εκπαίδευση, τεχνολογία και βιομηχανικές επιδόσεις στην Ευρώπη 1850-1939 (μετφρ. του Education, technology and industrial performance in Europe, 1850-1939). Αθήνα, ΤΕΕ, 305 σ. 6 Όλα τα κείμενα της εκδήλωσης βρίσκονται στον ιστότοπο: http://library.tee.gr/digital/m2211/m2211_contents.htm 6
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 Jian H. L. & Sandens, F. E. (2003). Building Good Engineering Vocabulary: Adopting Technical Terminology in Non-English Speaking Countries. In: International Conference on Engineering Education, July 21 25, 2003, Valencia, Spain. Keppler, K. (1960). The standardization of german scientific and enginerring terms. The German Quarterly, Vol. 33, No. 1, pp. 35-44. Mitcham, C. (2005). Η Τεχνολογική Σκέψη : Το Μονοπάτι Μεταξύ Μηχανοτεχνίας και Φιλοσοφίας (μετφρ. Χαράλαμπος Κόκκινος, Γιάννης Νιάδας ; επιμ. Αριστείδης Μπαλτάς). Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 444σ. Βρυώνης Α. Πετρούτσος Γ., Μερτέση-Κέη Μ., Δεληγιάννη Ε. (1976). Έκθεση επιλογής του κατάλληλου λεξικού χημικής και τεχνολογικής ορολογίας μεταξύ των υποβληθέντων προς το ΤΕΕ δι' έκδοσιν λεξικών: α) Δρ. Γ. Ν. Θώμη, β) Β. Γ. Μεγαρίδη. Αθήνα, ΤΕΕ, 6 σ. Θώμης, Γ. (1981). Πεντάγλωσσον λεξικόν χημικοτεχνικής ορολογίας Ελληνικής,Αγγλικής,Γερμανικής,Γαλλικής,Ιταλικής = Dictionary of chemical manufacturing terminology in five languages. Αθήνα, ΤΕΕ,1164σ. Κολαϊτης, Μ. (1964). Engineer - Engineering: θέματα της ελληνικής ορολογίας. Τεχνικά Χρονικά, Γενική Έκδοσις, τεύχ. 245, σ. 55-58. (http://library.tee.gr/digital/techr/1964/techr_1964_245_55.pdf). Κολαϊτης, Μ. (1976). Αγγλοελληνικόν λεξικόν των θεωρητικών και εφηρμοσμένων μαθηματικών : (μετά ελληνοαγγλικών παραρτημάτων) = English - Greek dictionary of pure and applied mathematics : (with greek-english appendices), Αθήναι, ΤΕΕ, 2τ., 1516σ. Κοραής, Α. (1934). Χρυσά Έπη, Ακαδημία Αθηνών εν Αθήναις. Μπεργελές, Γ. (2007). Ο επιστήμονας μηχανικός και οι δεξιότητές του, Διάλεξη στο μάθημα «Εισαγωγή στη Μηχανολογία», Σχολή Μηχανολόγων Μηχανικών ΕΜΠ. (http://mycourses.ntua.gr/courses/mech1025/document/lectures/lecture2.pdf). Πρότυποι όροι δερματίνων ιμάντων προς καθορισμόν της ποιότητος αυτών. Εργα, 30 Ιουλίου 1928, τεύχος 76, σ. 98-101. (http://library.tee.gr/digital/erga/1928/erga_1928_76_98.pdf) Τάσιος, Θ. Π. (1988). Πάρεργες γεωγλωσσικές παρατηρήσεις. Στο: 1ο Πανελλήνιο συνέδριο γεωτεχνικής μηχανικής, 3-5 Φεβρ., 1988, Αθήνα, ΤΕΕ, ΕΕΕΕΘ, τ.3, σ. 229-230. (http://library.tee.gr/digital/m940/m940_tasios.pdf). Το ελληνικόν λεξιλόγιον τεχνικών όρων (Η γνώμη των συνδρομητών μας). Εργα, 29 Φεβ. 1928, τεύχ. 66, σελ. 473-474. (http://library.tee.gr/digital/erga/1928/erga_1928_66_473.pdf). Τοράκη, Κ, και Καμαριωτάκης, Β. (2005). Η εξέλιξη στη χρήση εξειδικευμένων τεχνικών όρων από τους Έλληνες μηχανικούς. Στο: 5ο Συνέδριο ΕΛΕΤΟ Ελληνική 7
Ορολογία και Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική, Εσπερίδα ΤΕΕ Αθήνα 1 Απρ 2009 γλώσσα και ορολογία, 13-15 Οκτ. 2005, Λευκωσία, Κύπρος. Αθήνα, ΤΕΕ. http://www.eleto.gr/download/conferences/5th%20conference/5th_18-31-toraki- KamariotakisPaper.pdf). Τοράκη, Κ. (2007α). Βασίλης Α. Φιλόπουλος : Ο άνθρωπος και ο μηχανικός. Στο: Τυποποίηση, ποιότητα, ορολογία. Η κληρονομιά του Βασίλη Α. Φιλόπουλου, Εσπερίδα ΤΕΕ, Αθήνα 16 Μαΐου 2007. (http://library.tee.gr/digital/m2211/m2211_toraki.pdf). Τοράκη, Κ. (2007β). Χρήσεις της γλώσσας και γλωσσικές νοοτροπίες στους μηχανικούς: η τυποποιημένη και η κοινή νεοελληνική γλώσσα στους χώρους δράσης. Στο: 6ο Συνέδριο ΕΛΕΤΟ Ελληνική γλώσσα και ορολογία, 1-3 Νοεμβρ. 2007, Αθήνα. Αφιερωμένο στο Βασίλη Φιλόπουλο. Αθήνα, ΤΕΕ. Τυποποίηση Ορολογίας (1992). Ημερίδα ΤΕΕ, ΕΛΟΤ ΤΕ21, Αθήνα 11-12 Νοεμ. Φιλόπουλος Β. (1992). Ορολογία και τυποποίηση. Στο: Τυποποίηση Ορολογίας, ημερίδα ΤΕΕ, ΕΛΟΤ-ΤΕ 21. Χαλκιόπουλος, Γ. Πεντάγλωσσον λεξιλόγιον τεχνικών όρων = Lexicon verborum quae in quinquelinguis continentur = Technological vocabulary in five languages = Vocabulaire technologique a cinq langues = Technologische woerterbuch in fuenf sprachen : μετά ξενόγλωσσων αλφαβητικών ευρετηρίων. Αθήναι, 1030σ. 8
Συμβολισμός και ορολογία μεγεθών και μονάδων χημικής μηχανικής και χημικής τεχνολογίας / υπό Β. Φιλοπούλου.-- 1969.-- πίν. Περιέχεται στο: Τεχνικά Χρονικά, Μηνιαία Εκδοσις, Οκτώβριος 1969, έτ. 38ο, τ. 5, τεύχ. 520/10, σ. 699-703. http://library.tee.gr/digital/techr/1969/techr_1969_5_699.pdf 9
Συμβολή στη δημιουργία ελληνικής ορολογίας χρωμάτων / Βασίλη Α. Φιλοπούλου.-- Αθήνα, ΕΜΠ-ΕΕΧ : 1989.-- 14σ. : πίν., Βιβλγρ.: σ. 14 Σημειώσεις: - Ανάτυπο από τα πρακτικά του 2ου Συμποσίου Χρωμάτων - Βιβλγρ.: σ. 14 12
Αγγλογαλλοελληνικό λεξικό πολυμερών / Βασίλης Α. Φιλόπουλος.-- Αθήνα, ΕΛΕΠ Ελληνική Εταιρεία Πολυμερών : 1991.-- 83σ., Βιβλιογραφίες 14
Παράρτημα Β «Τυποποίηση Ορολογίας», 11-12 Νοεμ., 1992, Αθήνα Απόδοση ξένων όρων στα ελληνικά : παραδείγματα από την υδραυλική και την αριθμητική ανάλυση / Κατσιφαράκης, Κ. Αρχές για την θεσμοθέτηση ελληνικής τεχνικής ορολογίας / Κοσσίδας Α.. Βάσεις δεδομένων ορολογίας : τεχνικοί όροι στην ελληνική γλώσσα = Terminology data bases: technical terms in greek language / Μ. Παπαδάκη, Ν. Παναγιωτόπουλος, Κ. Θαλασσινού. Γενικές γλωσσολογικές αρχές εισαγωγής και θέσπισης επιστημονικών όρων / Α. Γκώγκος. Γλωσσολογική προσέγγιση προβλημάτων τυποποίησης και μεταφοράς ορολογίας = A linguistic approach to problems of standardization and transfer of terminology / Σ. Μαρμαρίδου. Η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) = The Hellenic society for terminology (ELETO) / Κ. Βαλεοντής, Μ. Καρδούλη, Β. Φιλόπουλος. Η ελληνική ορολογία στο Eurodicautom = Greek terminology in Eurodicautom / Π. Καλαμβάκα, Α. Βερναρδάκη. Η ελληνική ορολογία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο : Οι εργασίες του Γραφείου Ορολογίας = La terminologie de langue Grecque au Parlement Europeen : Le travaux du bureau de terminologie / Ι.Ρέντζος. Η συμβολή των ελληνικών υπηρεσιών πληροφόρησης στη διαμόρφωση τυποποιημένης ορολογίας = La contribution des servises d' information en Grece a la creation d' une terminologie normalisee / Α. Σκανδάλη, Γ. Σκρέτας, Α. Σολωμού. Η τεχνική ορολογία, αρμός επικοινωνίας / Καρδούλη, Μ. Θέματα ορολογίας : πυρασφάλεια - πυρομηχανή / Παπαϊωάννου, Κ. Θεωρητική προσέγγιση και προτάσεις επίλυσης προβλημάτων κατά τη μετάφραση εξειδικευμένων κειμένων = Theoretical approach and proposal for solutions of the problems presented in specific text translations / Φρειδερίκη Μπατσαλιά-Κόντη. Θησαυρός : Από το προϊόν της τυποποίησης στην αποτελεσματικότητα της τεκμηρίωσης = Thesaurus : Du produit de la standardisation a l' efficacite de la documentation / Μαρία Μακκά. Λήμματα της βιβλιοθήκης του Ιδρύματος Ευγενίδου : Εμπειρία 26 ετών, προβληματισμοί - μηχανοργάνωση = Eugenides foundation library subject headings : 26 Years of experience, problems -automation / Α. Βαζαίου. Ο ρόλος των ειδικών γλωσσών στη μεταφορά γνώσης και τεχνολογίας = The role of special languages in the transfer of knowledge and technology / Μ. Παπαδάκη. Ονομάτων και όρων παθήματα / Β. Σάμιος. Ορολογία και αυτόματη μετάφραση = Terminology and machine translation / Ε. Ευθυμίου Ορολογία και τυποποίηση / Φιλόπουλος, Β. Προβλήματα ορολογίας κατά την ανάπτυξη καταλόγων δομικών προϊόντων / Μπίκας, Δ.. Προβλήματα ορολογίας στη μηχανική των κατασκευών = Problemes de terminologie a la mechanique des structures / Κυριάκος Αναστασιάδης. 17
Προβλήματα ορολογίας σχετικά με συμβολισμούς και ακρωνύμια, σε επιστημονικά και τεχνικά κείμενα = Problemes de terminologie relatives a la notation et aux acronymes, dans le texts scientifiques et techniques / Μαργαρίτης Βαφειάδης. Προβλήματα ορολογίας του κινηματογράφου / Γιώργος Διζικιρίκης. Προβλήματα της τεχνικής ορολογίας = Problems of technical terminology / Κ. Βαλεοντής. Σχεδιασμός λογισμικού επεξεργασίας λεξικών / Ε. Ι. Γιαννακουδάκης. Τεχνική Επιτροπή Τυποποίησης ΕΛΟΤ-ΤΕΕ/ΤΕ-21 "Τεχνική Ορολογία" = Technical committee ELOT-TEE/TE-21 "Technical Terminology" / Γ. Βασιλάκης [κ.ά.]. Το ορολογικό ζήτημα στον ελληνικό χώρο : Απεικόνιση χώρου - γλωσσικά προβλήματα - προτάσεις : Description of the present situation - linguistic problems - proposals = Greece and the terminology question / Κ. Παπαθανασίου. Το πρώτο εγχειρίδιο Διοικητικής (Μάνατζμεντ) και η τεχνική ορολογία του = The first manual of Management and its technical glossary / Σταύρος Θεοφανίδης. Το συντονισμένο ερευνητικό πρόγραμμα της Γ.Γ.Ε.Τ. "Απόδοση Ορολογίας στα ελληνικά" / Τάσιος, Θ. Π. Ύφαλοι και σκόπελοι στην ελληνική ορολογία λιμενικών έργων = Reeffs and shoals in the Greek coastal engineering terminology / Μιχαήλ Σπυριδάκης. 18
Παράρτημα Γ ΤΕΕ και Τυποποίηση Αρθρα στα Εργα και στα Τεχνικά Χρονικά (ενδεικτικός κατάλογος) Πρότυποι όροι δερματίνων ιμάντων προς καθορισμόν της ποιότητος αυτών.-- 1928 Η προτυποποίησις (standardisation) και η κανονικοποίησις (normalisation) εν τη βιομηχανία : Αι νεώτεραι μέθοδοι εν τη βιομηχ. παραγωγή.-- 1930 Η συστηματοποίησις αλλαχού και παρ ημίν / υπό Γεωρ. Ι. Ανδρεάκου.-- 1932 ΕΝΟ. Τι είναι προτυποποίησις.-- 1934 Λογοδοσία της Διοικούσης Επιτροπής του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος προς την ετήσιαν γενικήν συνέλευσιν αυτού της 12ης Μαρτίου 1935 επί των πεπραγμένων αυτής απο 1η Απριλίου 1934 μέχρι σήμερον / Ν. Κιτσίκης.-- 1935.-- πίν. ΕΝΟ. Η συμπλήρωσις της οργανώσεως προς λειτουργίαν της ελληνικής προτυποποιήσεως.-- 1935 ΕΝΟ. Το ψηφισθέν πρόγραμμα καταρτισμού ελληνικών προτύπων.-- 1935 ΕΝΟ. Κανονισμός εσωτερικών υδραυλικών εγκαταστάσεων.-- 1934 ΕΝΟ. Η επιτροπή αναλύσεως τιμών / κατηρτίσθη η "Πρότασις Α" δι' οικοδομικά έργα.-- 1935 ΕΝΟ. Η διαδικασία του καταρτισμού ελληνικών προτύπων.-- 1935 ΕΝΟ. Επιδιώξεις διεθνούς προτυπώσεως.-- 1935 ΕΝΟ. Τα γεωργικά προϊόντα υπό διεθνή προτύπωσιν.-- 1935 ΕΝΟ. Γενική ανάλυσις τιμών.-- 1935 ΕΝΟ. Προτύπωσις συμβόλων, μονάδων & συνθηματικών σχηματικών παραστάσεων.-- 1936 ΕΝΟ. Προτύπωσις συμβόλων δια στατικούς υπολογισμούς.-- 1936 ΕΝΟ. Προτύπωσις των διαστάσεων του χάρτου : εισηγητική έκθεσις.-- 1938 ΕΝΟ. Προτύπωσις στοιχείων μηχανών και ήλων / εισηγηταί Ιωάν. Ζάννος, Γ. Ανδρεάκος.-- 1939, ΤΕΕ Επιτροπή Προτυποποιήσεως Δομικών Υλικών. Τυποποίησις οπτοπλίνθων /.-- 1948.-- πίν. ΤΕΕ Επιτροπή Συντάξεως Ενιαίας Αναλύσεως Τιμών Ενιαία ανάλυσις τιμών οικοδομικών έργων : κεφάλαιον ποσοστού γεν. εξόδων και οφελούς εργολάβου /.-- 1949 Υπ. Κοινωνικής Πρόνοιας. Δ/νση Υγειον. Μηχανικής Πρότασις κατασκευής προτύπου χυτοσιδήρου καλύματος δεξαμενών, φρεατίων κλπ..-- 1952.-- σχ. Προτυποποίησις.-- 1955 Μείζων ανάγκη προτυπώσεως των ελληνικών προϊόντων εν όψει της Κοινής Ευρωπαϊκής Αγοράς και ΕΖΕΣ.-- 1958 Ειδική σύσκεψις της 16-6-1958 εν τω Τεχνικώ Επιμελητηρίω της Ελλάδος επί θεμάτων Προτυποποιήσεως.-- 1958 Δια την προτυποποίησιν των ελληνικών προϊόντων, τα οποία προβλέπεται οτι θα κυκλοφορήσουν εντός της ΕΖΕΣ : Εγγραφον ΤΕΕ υπ' αριθ. πρωτ. 3875/58 προς το Εμπορικόν και Βιομηχανικόν Επιμελητήριον Πειραιώς.-- 1958 19
Η προτυποποίησις (standardisation) και η κανονικοποίησις (normalisation) εν τη βιομηχανία : Αι νεώτεραι μέθοδοι εν τη βιομηχ. παραγωγή Περιέχεται στο: Εργα, 15 Ιουνίου 1930, τεύχ. 21, σελ. 1-4 http://library.tee.gr/digital/erga/1930/erga_1930_21_1.pdf 20
Το ελληνικόν λεξιλόγιον τεχνικών όρων.-- 1928 Περιέχεται στο: Εργα, 29 Φεβ. 1928, έτ. ΙΙΙ, τεύχ. 66, σελ. 473-474, Η γνώμη των συνδρομητών μας (http://library.tee.gr/digital/erga/1928/erga_1928_66_473.pdf) 23
24
Πρότυποι όροι δερματίνων ιμάντων προς καθορισμόν της ποιότητος αυτών Περιέχεται στο: Εργα, 30 Ιουλίου 1928, ετ. IV, τεύχος 76, σ. 98-101 http://library.tee.gr/digital/erga/1928/erga_1928_76_98.pdf 25
Engineer - Engineering : θέματα της ελληνικής ορολογίας / υπό του κ. Μεμά Κολαΐτη. Περιέχεται στο: Η τεχνική ανά την υφήλιον, Τεχνικά Χρονικά, Γενική Έκδοσις, Οκτ. 1964, τεύχ. 245, σ. 55-58. (http://library.tee.gr/digital/techr/1964/techr_1964_245_55.pdf) 26