Το γυναικείο σώµα ως παράσταση και ως κείµενο στην τέχνη και στη διαφήµιση ιάλεξη εύτερη Εύα Κατσαΐτη 1
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΙΑΦΗΜΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Η έννοια της αναφοράς στην τέχνη, προκύπτει όταν ο καλλιτέχνης αναφέρεται σε κάτι που γνωρίζει ο θεατής. Η οικειότητα που αισθάνεται ο θεατής από αυτή την γνώριµη σε αυτόν εικόνα ή και έννοια καθιστά ευκολότερη την άµεση πρόσληψη του µηνύµατος που αυτή µεταδίδει. Είναι απλοϊκό να συνδέουµε τους άνδρες µε το δηµόσιο χώρο και τις γυναίκες µε τον ιδιωτικό. Επίσης απλοϊκό θα ήταν να συνδέσουµε άµεσα διαφηµιστικές εικόνες της εποχής µας µε ιµπρεσσιονιστικούς πίνακες. Παρόλα αυτά ακόµη και αν οι διαφηµιστές που δηµιούργησαν τις σύγχρονες εικόνες δεν στόχευαν άµεσα να αναφερθούν στο µοντερνιστικό κίνηµα µπορούµε να δούµε οµοιότητες µεταξύ των δύο και έτσι να αξιολογήσουµε το µοντερνισµό ως το κίνηµα το οποίο επηρέασε κάθετα τη δυτική σκέψη και εποµένως επιφόρτισε µε σήµατα την οπτική επικοινωνία στο υτικό κόσµο. 2
Σε µια εικόνα βλέπουµε πρώτα τα λευκά. Εδώ βλέπουµε τη γυναίκα την οποία συνδέουµε µε τα διαφηµιζόµενα είδη λόγω της χρωµατικής συνάφειας των τόνων των ειδών και των φορεµάτων που θεωρείται ότι συνάδουν και µε τη γυναικεία φύση (λευκά). Ο φωτισµός είναι απαλός και συνοδεύει τη λεζάντα sense of balance (αίσθηση ισορροπίας). Το βλέµµα της γυναικείας φιγούρας έχει κατεύθυνση και δείχνει έξω από το παράθυρο. Τα λευκά άνετα ρούχα, η στάση του σώµατος, τα οριεντάλ λουλούδια στο βάζο υποδηλώνουν µια γυναίκα που ξέρει ή έστω θα ήθελε να γνωρίσει τη κουλτούρα της Ανατολής. Κατά τη παραµονή της µέσα στον οικιακό χώρο η γυναικεία φιγούρα αναπαριστάται σε µια παθητική στάση σώµατος (αναµονή, περισυλλογή - παρόλο που το µυαλό ταξιδεύει στο έξω) µπορεί να κατακτήσει την αίσθηση της γαλήνης. Γυναικεία φιγούρα - ηρεµίαταξίδι. 3
Αστικό τοπίο (σίγουρα εκτός Ελλάδας) πιθανά Ευρωπαϊκής πόλης µε αρχιτεκτονική παράδοση. Το βλέµµα και η πόζα είναι δυναµικά. Ο επαγγελµατίας ( φοράει γραβάτα) που ταξιδεύει τριγυρνάει σαν τον φλανέρ του Μπωντλέρ εξερευνώντας τις πόλεις στις οποίες βρίσκεται για επαγγελµατικούς λόγους. Ανδρική φιγούρα - περιήγηση ταξίδι κίνηση µέσα από τη στάση. 4
Η γυναικεία φιγούρα αναπλάθει το οικιακό περιβάλλον ενώ βρίσκεται έξω από αυτό, σε περίοδο αναψυχής. Η δυναµική εικόνα της γυναικείας φιγούρας δηµιουργού υποτάσσεται από την πόζα, η γωνία λήψης είναι τέτοια ώστε το σώµα να εκτίθεται (είναι και ηµίγυµνη) στο βλέµµα του θεατή παρόλο που η στάση αυτή δε συνδέεται λογικά µε τη δραστηριότητα. Λόγου χάρη ένας άντρας γλύπτης θα απεικονιζόταν σε µια λιγότερο χαριτωµένη στάση. Γυναικεία φιγούρα /δηµιουργία/ οικιακά αλλά και πεπρωµένο σε ιδιωτικό και δηµόσιο χώρο. 5
Την κοιτάζουµε µέσα από τα στάχιαεµπόδια όπως µέσα από ένα παράθυρο το βράδυ ή µια κλειδαρότρυπα (σκοποφιλία). Το ροµαντικό βλέµµα αποφεύγει το θεατή. Κοιτάζοντας κάτι που παραµένει µυστηριώδες για αυτόν. Η πόζα είναι µετωπική (προς θέαση) η χειρονοµία αµήχανη, αθώα παιδική. Φιγούρα παιδί / φύση- µυστήριο = Γυναίκα. 6
υο απεικονίσεις που µέσα από την απουσία των σωµάτων αναφέρονται σε µια αντρική και σε µια γυναικεία φιγούρα. Τα αντικείµενα περιγράφουν ένα αντρικό προφίλ αστυνοµικού (χειροπέδες µισοτελειωµένος καφές, δαγκωµένο ντόνατ µεγεθυντικός φακός) που γνωρίζουµε από τις ταινίες αστυνοµικής περιπέτειας και έτσι µας είναι εύκολο να αναγνωρίσουµε την αναφορά. Ενώ κοιτάζουµε έναν εσωτερικό χώρο εργασίας ξέρουµε ότι τον εγκατέλειψε βιαστικά για να βγει έξω στο δρόµο να κυνηγήσει εγκληµατίες. Η γυναίκα που υπονοείται στη δεύτερη εικόνα έχει θέση στο εξωτερικό χώρο µόνο ως θύµα ( δολοφονίας ή τροχαίου) και µεταφέρθηκε αιφνίδια σε εσωτερικό χώρο (νοσοκοµείο ή νεκροτοµείο). Η αντρική κίνηση είναι δυναµική (έτρεξε) ενώ η γυναικεία παθητική (µεταφέρθηκε από άλλους). 7
Το αντρικό βλέµµα στον καθρέφτη συνδέεται µε τη διάθεση για αυτογνωσία, ενώ το γυναικείο µε τη φιλαυτία. Η γυναίκα που κοιτάζει τον εαυτό συνδέεται µε τον ναρκισσισµό. Οι µύθοι που γνωρίζουµε και επικοινωνούµε (όπως αυτός της Μέδουσας που κατά µια εκδοχή πάγωσε όταν είδε τον εαυτό της στην ασπίδα του Περσέα) αποκλείουν τις γυναίκες από τη γνώση του εαυτού µέσω του βλέµµατος και το συνδέουν µε το θάνατο. Έτσι όταν µια γυναίκα κοιτάζει δεν µπορεί να κοιτάξει βαθιά για να γνωρίσει τον εαυτό αλλά µόνο επιφανειακά για να χαθεί µέσα στη µαταιοδοξία του αυτοθαυµασµού. 8
Στη συγκεκριµένη εικόνα η γυναικεία φιγούρα έχει προκλητικά προτεταµένα στο θεατή τα οπίσθια, και ανυψωµένο χέρι σα να παραδίνεται στην εικόνα του εαυτού. Το κόκκινο ρούχο µε τις τρύπες αποκαλύπτει όσο το δυνατόν περισσότερη σάρκα. Τα ψηλοτάκουνα µε τα λουριά, καθώς και το σκισµένο φόρεµα παραπέµπουν σε φετίχ και σαδοµαζοχισµό. Με τη χρήση του καθρέφτη το σώµα φαίνεται και από µπροστά και πίσω. Μέσω του καθρέφτη αποκαλύπτεται και ο χώρος του δωµατίου, το κρεβάτι και η µισάνοιχτη πόρτα. Ο χαρακτήρας αυτοθαυµάζεται ενώ αναµένει κάποιον. ιαθεσιµότητα. 9
Σύµφωνα µε έναν άντρα τον John Berger: Οι άντρες κοιτάζουν τις γυναίκες. Οι γυναίκες παρατηρούν τον εαυτό τους όταν τις κοιτάζουν. Αυτό καθορίζει όχι µόνο τις περισσότερες σχέσεις µεταξύ ανδρών και γυναικών αλλά και τη σχέση των γυναικών µε τους εαυτούς τους. Ο επιθεωρητής της γυναίκας µέσα στο εγώ της είναι αρσενικός: ο επιθεωρούµενος θηλυκός. Έτσι η γυναίκα µετατρέπει τον εαυτό της σε αντικείµενο και πιο συγκεκριµένα σε αντικείµενο θέασης. Εσωτερίκευση της ανδρικά κατασκευασµένης θηλυκότητας. Όταν η αντρική φιγούρα στις διαφηµίσεις συνδέεται µε το µύθο του Νάρκισσου (το σώµα αναδύεται από το νερό, το βρεγµένο ύφασµα θυµίζει τα πέταλα λουλουδιού) τότε το βλέµµα του υποκειµένου προστατεύεται από το βλέµµα του θεατή. Το βλέµµα της αντρική φιγούρας προς τον εαυτό είναι περήφανο (δείτε το αγέρωχα υψωµένο αντρικό σαγόνι) και περιφρουρείται (µε τα γυαλιά) ως µια πολύτιµη ιδιωτική στιγµή, όπως πρέπει να είναι η στιγµή που ο άνθρωπος εξερευνά τον εαυτό. Αντίθετα το βλέµµα της γυναίκας είναι υποταγµένο και το γυναικείου κορµί είναι γυµνό σε παθητική ή εµβρυακή στάση του σώµατος. Η στιγµή για τη γυναίκα είναι ευάλωτη στο βλέµµα, δηµόσια, µια στιγµή που βλέπει τον εαυτό, ενώ βλέπεται. 10
Ο Eco γράφει ότι το γυµνό, όταν δεν το βρίσκουµε σε χυδαία περιοδικά αλλά σε πολυτελείας και καλού γούστου είναι εξαιρετικά ωραιοποιηµένο. εν πρόκειται ποτέ για τις γυναίκες όπως είναι, αλλά για βιοµηχανική εξιδανίκευση της Γυναίκας... (Eco Umberto, Η σηµειολογία 14). 11
Το σώµα και το ζωικό. Η γωνία λήψης είναι χαµηλή από τα κάτω προς τα πάνω, µας δίνει την οπτική του παιδιού (έτσι φωτογραφίζουµε ότι θαυµάζουµε ή φοβόµαστε). Ισότιµη µε το θεατή γωνία λήψης θέασης η επόµενη εικόνα δεν στοχεύει στο να προκαλέσει φόβο αλλά πόθο. Οι στερεοτυπικοί ρόλοι όταν αφορούν σε γυναίκες συνήθως αποδίδονται µέσα από δυο πόλους ενδιαφέροντος. Πιο συγκεκριµένα η γυναίκα αιωρείται ανάµεσα στο καλό και το κακό, το θείο και το κοσµικό-γήινο, το αγγελικό και το διαβολικό και τελικά αποκλειστικά και µόνο υποκύπτει, όπως στις αντρικές φαντασιώσεις, στο ρόλο του πειρασµού (το κόκκινο ως µοναδικό έντονο χρώµα σε µια σχεδόν ασπρόµαυρη κατά τ' άλλα τονικά εικόνα συµβολίζει το γενετήσιο) επιτρέπει να υποβαθµιστεί σε αντικείµενο προς χρήση στο βωµό της εσωτερικευµένης, ανδρικά κατασκευασµένης, θηλυκότητας της. Ο παράδεισος µπορεί να περιµένει η αντρική επιθυµία όµως όχι. 12
Όταν η αντρική φιγούρα προσφέρεται γυµνή τότε προσφέρεται µόνο υπό όρους. Ένας απαράβατος νόµος είναι ότι ο αντρικός χαρακτήρας δεν αντιλαµβάνεται, δεν αναγνωρίζει, δεν παραδέχεται ότι γίνεται αντικείµενο παρατήρησης το βλέµµατος του θεατή. 13
Σε αυτή την εικόνα η γυναικεία φιγούρα παροµοιάζετε µε έργο τέχνης. Το πολύ λευκό δέρµα, η πλαστικότητα της χειρονοµίας και η επιγραφή εύθραυστο παραπέµπουν σε άγαλµα. Εδώ έχουµε σαφή αναφορά στις γνωστές pieta, δηλαδή της σκηνές αποκαθήλωσης του Ιησού (το γερµένο κεφάλι, οι εκφράσεις πόνου και λατρείας στα πρόσωπα των ανδρών, το σεντόνιύφασµα-φόρεµα) 14
Τα κόκκινα νύχια, χείλη (φετίχ), η κόµµωση αναφέρονται στη Geisha. Το βλέµµα στρατηγικά κρυµµένο ούτως ώστε η Ευρωπαία να µπορέσει να οικειοποιηθεί φαντασιακά την εικόνα και να προβάλει τον εαυτό πάνω στον χαρακτήρα που απεικονίζεται. 15
Οι άνδρες είναι µπλε και οι γυναίκες κόκκινες στις διαφηµίσεις. Η αντρική φιγούρα µπαίνει µέσα στο χώρο όπου την υποδέχεται ένα γυναικείο χέρι. Η γυναικεία αντίστοιχα έχει πόζα προσφοράς. 16
Ο λόγος: Ο αντρικός χαρακτήρας δε µιλάει γιατί έχει πολλά να πει ενώ ο γυναικείος γιατί η σιωπή είναι χρυσός. 17
Η οικογένεια, τα κοριτσάκια παίζουν µε κούκλες µέσα στο αυτοκίνητο, η µητέρα ξαπλώνει, ο γιος µε το µπάσκετ, ο πατέρας µε το ψάρεµα. υναµικές και παθητικές δραστηριότητες µοιρασµένες έµφυλα. 18
Η αισθησιακή µεν (κόκκινο φόρεµα, µισάνοιχτο στόµα και βλέµµα) άρα και απειλητικά δυνατή, λόγω της αντρικής επιθυµίας που προκαλεί, γυναικεία φιγούρα αποδυναµώνεται σαν παιδί (πεσµένες τιράντες, κουρελιασµένο φόρεµα, ξυπόλυτη) και υποστηρίζεται από το νηφάλιο νεαρό παρτενέρ. 19
Και παρόλο που στον έρωτα όλοι είναι ίσοι η γυναίκα δεξιά χρειάζεται σκαµπουδάκι και στήριγµα µέσης από το παρτενέρ. 20
Εν κατακλείδι, ο στόχος µου ήταν να σκεφτούµε τους λόγους για τους οποίους το σώµα επανέρχεται ξανά και ξανά στην τέχνη και τη διαφήµιση, αναπαριστώντας στερεοτυπικούς ρόλους και έτσι επικοινωνώντας συντηρητικές κοινωνικές αντιλήψεις για τη ταυτότητα του θηλυκού ή του αρσενικού. Παρουσίασα τις συγκεκριµένες διαφηµίσεις γιατί έχουν χρησιµοποιήσει το σώµα µε έναν τρόπο που εκπαιδεύει το θεατή να αναγνωρίζει τα προτεινόµενα πρότυπα ως φυσιολογικά και χρήζει αποδόµισης. Ο ρόλος του θεατή σαφώς πρέπει να είναι ευαισθητοποιηµένα ερευνητικός και να εµβαθύνει, εξερευνώντας την απώτερη σηµασία του οπτικού µηνύµατος. Το σώµα στις διαφηµίσεις, δεν είναι τόσο γυαλιστερό όσο φαίνεται στην επιφάνεια, είναι απλά και µόνο ένα όχηµα για τη δραµατοποίηση έµφυλα κατανεµηµένων ρόλων. Η αναπαράσταση του σώµατος στον πολιτισµό µας ενώ χειραγωγείται ταυτόχρονα υπερτιµάται λειτουργώντας ως φορέας γλώσσας, ιδεολογίας και αντιλήψεων. Στο χέρι µας είναι λοιπόν µέσα από την αποδόµιση των καταιγιστικά επαναλαµβανόµενων οπτικών µηνυµάτων να διεκδικήσουµε πίσω το σώµα και την εικόνα του µε βάση τις ανάγκες του πραγµατικού εαυτού, όπως εµείς προσωπικά τον ορίζουµε, τον αντιλαµβανόµαστε και τον βιώνουµε σωµατικά. 21
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΓΛΙΚΗ Klingsohr - Leroy Cathrin, Surrealism, Taschen, Köln 2004 Benjamin Andrew, The Body Journal of Philosophy an the Visual Arts, The Academy Group, London 1993 Ewing William A., The Body, Thames and Hudson, London 1995, 22 Dunn Richard, Vision Space and the Body, Seminar Program 1996, Sydney College of the Arts, 1996 Warner Marina, Monuments and Maidens, Picador, Suffolk 1985, 312 Nichols Thyrza, Louise Bourgeois, Phaidon, London 2003 Grosenick Ulta ed., Women Artists, Taschen, Köln 2004 Barthes Roland, Mythologies, Paladin, London 1973 Williamson Judith, Images of Woman The Photography of Cindy Sherman, Screen Vol. 24, No 6, Nov-Dec 1983 Ketterman Andrea, Frida Kahlo, Pain and Passion, Benedikt Taschen, London 1992 Cowie Elizabeth & Adams Parveen, The Woman in Question, Verso, London 1990 Sherman Cindy, Fotografiska arbeten 1975-1995, Malmo Konsthall, Malmo 1995 Kosmidou Zoe, The Power of Visual Logos, Greek Women Artists, ICAN, Athens 2003 Isaak Anna Jo, Feminism and contemporary art, Routledge, London 1996 Wiener Andy, Cautionary Tales, Cornerhouse Publications, Manchester 1990 Neshat Shirin, Women of Allah, Marco Noire, Torino 1997 Sayer Henry M., The Object of Performance, Chicago U.P. 1989 (The rhetoric of the pose) Pollock Griselda, Vision and Difference, (Modernity and the spaces of Femininity), Routledge, London 1988 ΕΛΛΗΝΙΚΗ Eco Umberto, Η σηµειολογία στην καθηµερινή ζωή, Μαλλιάρης Παιδεία, κεφ. Το γυµνό κατακλύζει τα περιοδικά και την τηλεόραση, Αθήνα 1984 Berger John, Η εικόνα και το βλέµµα, κεφ. Η γυµνή και γδυµένη γυναίκα, Οδυσσέας, Αθήνα Καµπουρίδης Χάρης, Ιερή και βέβηλη, Όψεις της γυναίκας στη Σύγχρονη Ελληνική Ζωγραφική, Εταιρεία Εικαστικών Μελετών, ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων, Χανιά 2005 Σιωπές στην Ιστορία της Τέχνης 22
Ρηγοπούλου Πέπη, Το σώµα, Ικεσία και απειλή, Πλέθρον, Αθήνα 2003 Κοροξενίδη Αλεξάνδρα, Μεϊµάρογλου έσποινα, από τη συλλογή Πορταλάκη, Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ρεθύµνης, Αθήνα 2002 Ewing William A., Σώµατος Εικόνες, Υπουργείο Πολιτισµού, Αθήνα 1998 Ρηγοπούλου Πέπη, Ο Νάρκισσος Στα ίχνη της εικόνας και του µύθου, Πλέθρον, Αθήνα 1994 Τσίγκογλου Σταύρος, Το Πάσχον Σώµα, Κέντρο Σύγχρονης ηµιουργίας Ρεθύµνης, Ρέθυµνο 2005 23
24
25