1 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

3 1 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού της γης έχει μεταβληθεί σημαντικά τα τελευταία 30 χρόνια. Το ποσοστό των ατόμων τρίτης ηλικίας αυξάνει συνεχώς και αυτό αποτελεί φαινόμενο παγκόσμιο, Ευρωπαϊκό και Ελληνικό. Παράλληλα αυξάνει δραματικά το προσδόκιμο επιβίωσης σε όλον τον κόσμο. Η δημογραφική γήρανση δηλαδή η αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων στον πληθυσμό και η ζωή των ατόμων μεγάλης ηλικίας έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων και της κοινής γνώμης. Το ενδιαφέρον άρχισε στις δεκαετίες του 1950 και 1960 όταν είδαν το φως οι πρώτες δημογραφικές μελέτες που ανέλυαν τη γήρανση του πληθυσμού. Στη δεκαετία του 1970 δόθηκε έμφαση στους υπερήλικες που τους όριζαν ως άτομα άνω των 75 ετών. Στη δεκαετία του 1980 έγιναν οι περισσότερες μελέτες για τη γήρανση του πληθυσμού τα αίτια και τις επιπτώσεις της (Πουλοπούλου Εμκε 1999). Το ενδιαφέρον των επιστημόνων των επαγγελματιών, των πολιτικών και της κοινής γνώμης για τη γήρανση των πληθυσμών και των ατόμων αποδίδεται στις ακόλουθες αιτίες (Πουλοπούλου Εμκε 1999): Στη μεγάλη αύξηση του αριθμού και της αναλογίας των ηλικιωμένων. Στις αλλαγές στις δημογραφικές μεταβλητές που σημειώθηκαν στις τελευταίες δεκαετίες (μεταβολές στη γονιμότητα, στη θνησιμότητα και στις μεταναστεύσεις). Στις μεταβολές στη δομή της οικογένειας και στο μέγεθος των νοικοκυριών που είχαν επιπτώσεις στη ζωή των ηλικιωμένων. Η αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων στη δημογραφική πυραμίδα και η συνεπακόλουθη ανισορροπία μεταξύ ενεργού και εξαρτώμενου πληθυσμού έχει δυσμενείς επιπτώσεις στις υπηρεσίες υγείας, στην κοινωνική ασφάλιση, στην απασχόληση, στην οικονομία και στην κοινωνία γενικότερα. Ειδικότερα η πίεση που ασκείται στα συστήματα υγείας εξαιτίας της δημογραφικής γήρανσης είναι αυξανόμενη και οι αλλαγές που απαιτούνται στα συστήματα υγείας θεωρούνται δομικής φύσεως. Σκοπός της εργασίας είναι να καταδείξει τη σημαντικότητα του προβλήματος της δημογραφικής γήρανσης για τα συστήματα υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όσο ο αριθμός των ηλικιωμένων αυξάνει, τα συστήματα υγείας στην Ε.Ε. πρέπει να υποστούν σημαντικές αλλαγές τόσο ως προς το σύστημα παραγωγής-διανομής όσο και ως προς το σύστημα χρηματοδότησης για να είναι σε θέση να ικανοποιούν το σύνολο των αναγκών υγείας των ηλικιωμένων και να τους παρέχουν ολοκληρωμένη φροντίδα υγείας.

4 Μεθοδολογία- Πηγές Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για τη συγγραφή της εργασίας ήταν η αναζήτηση διεθνούς αλλά και ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικά με τη γήρανση του πληθυσμού και τις υπηρεσίες υγείας και στη συνέχεια η συστηματοποιημένη καταγραφή τους. Βασικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν κυρίως είναι, αναφορές του ΟΟΣΑ για τα συστήματα υγείας και του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζουν τις ανάγκες των ηλικιωμένων διεθνώς, στοιχεία από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τα συστήματα υγείας της Ε.Ε. Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα η συλλογή των εμπειρικών δεδομένων έγινε κυρίως από το βιβλίο Πουλοπούλου 1999. Η εργασία είναι δομημένη σε έξι κεφάλαια μαζί με την εισαγωγή και τις συμπεράσματα.. Στο δεύτερο κεφάλαιο, που ακολουθεί, επιχειρείται μια σύντομη ανάλυση της δημογραφικής γήρανσης στην Ε.Ε. καθώς και των αναγκών υγείας των ηλικιωμένων προκειμένου στη συνέχεια να διαπιστωθεί πως αυτές οι αυξημένες ανάγκες υγείας επιδρούν αυτές στα συστήματα υγείας των χωρών της Ε.Ε. Στο τέλος του κεφαλαίου επιχειρείται η προσέγγιση του τρόπου με τον οποίο τα συστήματα υγείας μπορούν να ικανοποιήσουν το σύνολο των αναγκών υγείας των ηλικιωμένων κυρίως με την παροχή ολοκληρωμένης φροντίδας υγείας. Βασικό τμήμα του απαραίτητου ολοκληρωμένου φάσματος υπηρεσιών υγείας για τους ηλικιωμένους αποτελεί η μακροχρόνια φροντίδα υγείας. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται προσπάθεια να δειχτεί η σημαντικότητα της ανάγκης μακροχρόνιας φροντίδας υγείας για τους ηλικιωμένους τη σημερινή εποχή καθώς και το γεγονός πως η ανάγκη για μακροχρόνια φροντίδα αποτελεί ένα ανασφάλιστο κίνδυνο στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. με εξαίρεση την Ολλανδία, τη Γερμανία και το Λουξεμβούργο. Συνέπεια των παραπάνω είναι να προβάλλεται το πρόβλημα της χρηματοδότησης της μακροχρόνιας φροντίδας με απειλητικές διαστάσεις. Στα επόμενα δύο κεφάλαια επιχειρείται η καταγραφή των ακολουθούμενων ευρωπαϊκών πολιτικών και μέτρων για τη φροντίδα υγείας των ηλικιωμένων. Στο πρώτο από τα κεφάλαια αυτά καταβάλλεται προσπάθεια να αναλυθεί η σχέση ιδρυματικής και κοινοτικής φροντίδας στην Ε.Ε., να γίνει καταγραφή των μετόχων του συστήματος παροχής φροντίδας για την τρίτη ηλικία και να διαπιστωθεί κατά πόσο τα όρια μεταξύ κοινωνικών υπηρεσιών και υπηρεσιών υγείας συγχέονται κατά την παροχή μακροχρόνιας φροντίδας. Στο επόμενο κεφάλαιο επιχειρείται μια αναλυτική κατά κράτος καταγραφή του τρόπου με τον οποίο τα κράτη μέλη της Ε.Ε. αντιμετωπίζουν

5 τις ανάγκες υγείας των ηλικιωμένων. Τα κράτη χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: αυτά που ακολουθούν το μοντέλο Beveridge και αυτά που ακολουθούν το μοντέλο Bismarck. Το κάθε κράτος εξετάζεται ως προς τις παροχές κλειστής και ανοιχτής περίθαλψης καθώς και ως προς τον τρόπο χρηματοδότησης των υπηρεσιών για τους ηλικιωμένους. Ο τρόπος χρηματοδότησης της μακροχρόνιας φροντίδας φαίνεται ότι είναι στενά συνδεδεμένος με τη δομή του συστήματος υγείας. Χώρες που ακολουθούν το μοντέλο Beveridge θεωρούν τη μακροχρόνια φροντίδα τμήμα της κοινωνικής φροντίδας και τη χρηματοδοτούν μέσα από τις δαπάνες για κοινωνική φροντίδα ενώ οι χώρες που ακολουθούν το μοντέλο Bismarck φαίνεται ότι έχουν αναγνωρίσει τον κοινωνικό κίνδυνο της ανάγκης για μακροχρόνια φροντίδα και τον καλύπτουν μέσα από την κοινωνική ασφάλιση ή έχουν δημιουργήσει κοινωνική ασφάλιση που καλύπτει ακριβώς αυτόν τον κίνδυνο. Εξαίρεση αποτελούν οι μεσογειακές χώρες που καλύπτουν την ανάγκη για μακροχρόνια φροντίδα κυρίως μέσω ιδιωτικών πληρωμών. Στο τελευταίο, πριν τα συμπεράσματα, κεφάλαιο αναλύεται η ελληνική πραγματικότητα σε σχέση με τη φροντίδα υγείας των ηλικιωμένων. Περιγράφεται το σύστημα υπηρεσιών υγείας για την τρίτη ηλικία διακρινόμενο σε δύο κατηγορίες ;την κλειστή και την ανοιχτή περίθαλψη. Οι υπάρχουσες υπηρεσίες παρουσιάζουν ανεπάρκειες και ανισότητες. Στο τέλος ακολουθούν μια σειρά από προτάσεις σχετικά με τις πολιτικές που πρέπει να ακολουθήσουν οι αρμόδιοι για τη βελτίωση των παρεχόμενων υγειονομικών υπηρεσιών για τους ηλικιωμένους. 2 Οι ανάγκες υγείας των ηλικιωμένων και το σύστημα υγείας 2.1 Ορισμός τρίτης ηλικίας Σε όλες τις κοινωνίες υπήρχαν άτομα που ξεπερνούσαν ηλικιακά το μέσο όρο ηλικίας και ήταν οι «ηλικιωμένοι». Για να υπάρξει όμως η «τρίτη ηλικία» έπρεπε να συμβούν μια σειρά από γεγονότα όπως η αποτελεσματικότητα της ιατρικής επιστήμης και πρακτικής, η οικονομική ανάπτυξη, τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλισης ώστε οι κοινωνίες να δημιουργήσουν μια νέα κατηγορία υπόστασης μέσα στην κοινωνία την «τρίτη ηλικία» (Αγραφιώτης 1998).Πρόκειται δηλαδή για όρο ο οποίος επιβλήθηκε τεχνητά. Η ανάδυση της «τρίτης ηλικίας» ως κατάστασης αποτελεί ένδειξη και απόδειξη για το πώς οι σύγχρονες κοινωνίες αντιλαμβάνονται τα συστατικά τους στοιχεία, διακρίνουν τις φάσεις ζωής των μελών τους και τους διανέμουν υποχρεώσεις και δικαιώματα. Είναι

6 σχεδόν μοιραίο να γίνεται ήδη συζήτηση για την «τέταρτη ηλικία» καθώς αυξάνει ο αριθμός των ατόμων ηλικίας άνω των 80 ετών. Πολλοί ερευνητές απορρίπτουν τους όρους τρίτη και τέταρτη ηλικία γιατί ακριβώς επιβλήθηκαν τεχνητά και προτείνουν τη χρησιμοποίηση φράσεων όπως «εξαρτημένοι ηλικιωμένοι» ή «συνταξιούχοι και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην ενεργό ζωή». Οι έννοιες ηλικιωμένοι και συνταξιούχοι δεν είναι ταυτόσημες και είναι λάθος να συνδέονται τα γηρατειά με τη συνταξιοδότηση. Υπάρχουν συνταξιούχοι που δεν είναι ηλικιωμένοι αλλά και ηλικιωμένοι που δε λαμβάνουν σύνταξη. Από την άποψη της νομοθεσίας και της κοινωνικής προστασίας ο γεροντικός πληθυσμός θεωρείται ότι απαρτίζεται από άτομα που έχουν υπερβεί το 60 ο ή 65 ο έτος της ηλικίας τους. Δεν υπάρχει κανένα επιστημονικό κριτήριο για τη συσχέτιση της χρονολογικής ηλικίας και της συνταξιοδότησης. Δεν υπάρχει απότομη φθορά στη σωματική ή ψυχολογική λειτουργία του ατόμου που κλείνει τα 65 του χρόνια. Άλλωστε οι περισσότεροι 65ρηδες δεν είναι γέροι με την έννοια του σωματικού ή διανοητικού γήρατος. Πολλοί από αυτούς συνεχίζουν να μπορούν και να εργάζονται και μετά τη συνταξιοδότηση τους και πολλές φορές μέχρι το τέλος της ζωής τους (Πουλοπούλου - Έμκε 1999). 2.2 Η δημογραφική γήρανση στην Ευρωπαϊκή Ένωση Στην Ευρωπαϊκή Ένωση μία από τις σημαντικότερες επιτυχίες του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα είναι η αύξηση της μακροβιότητας γεγονός που αντικατοπτρίζει τη βελτίωση του επιπέδου υγείας και ευημερίας. Η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης είναι δείκτης κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, είναι ο θρίαμβος της επιστήμης και της δημόσιας πολιτικής ενάντια στις πολλαπλές αιτίες πρώιμων θανάτων που σταματούσαν τη ζωή σε παλαιότερες εποχές. Αν και η αύξηση στο προσδόκιμο επιβίωσης στη διάρκεια του πρώτου μισού του 20 ου αιώνα έχει αποδοθεί μάλλον στα μέτρα δημόσιας υγείας παρά στις ιατρικές επεμβάσεις τώρα πλέον υποστηρίζεται πως οι συνεχείς αυξήσεις στο προσδόκιμο επιβίωσης στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα οφείλονται στην πρόοδο στην ιατρική και στη φροντίδα υγείας Όμως η μακροβιότητα σε συνδυασμό με μια σημαντική μείωση στη γονιμότητα τα τελευταία 30 χρόνια οδήγησαν σε μια γρήγορη μετάβαση προς ένα κατά πολύ γηραιότερο πληθυσμό γεγονός που θα συνεχιστεί, σύμφωνα με δημογραφικές προβλέψεις, για πολλές δεκαετίες.

7 Ο αριθμός των ατόμων τρίτης ηλικίας (>65 ετών) στην Ευρωπαϊκή Ένωση αυξήθηκε από 10 % το 1960, σε 15% το 1995, δηλαδή υπήρξε μια αύξηση της τάξεως του 50% ενώ το έτος 2050 ο πληθυσμός των ηλικιωμένων στην Ευρώπη προβλέπεται να αγγίξει το 27.6% του συνολικού πληθυσμού. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 : ΠΟΣΟΣΤΟ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε. ΤΟ 1996 ΧΩΡΑ ΑΤΟΜΑ 65-79 ΕΤΩΝ (%) Σουηδία 12,8 4,7 Ιταλία 12,7 4,1 Βέλγιο 12,2 3,8 Ελλάδα 12,3 3,5 Μ.Βρετανία 11,7 4 Ισπανία 12,1 3,4 Γερμανία 11,5 4 Γαλλία 11,2 4,1 Αυστρία 11,4 3,8 Πορτογαλία 11,8 2,8 Φινλανδία 11,1 3,2 Λουξεμβούργο 10,7 3,4 Ολλανδία 10,2 3,1 Ιρλανδία 8,9 2,6 ΜΕΣΟΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΟΡΟΣ 11,46 3,62 ΑΤΟΜΑ>80 ΕΤΩΝ (%) ΣΥΝΟΛΟ 17,5 16,8 16 15,8 15,7 15,5 15,5 15,3 15,2 14,6 14,3 14,1 13,3 11,5 15,08 Πηγή :Eurostat 1997 Μεταξύ 1960 και 1995 το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης των πολιτών της Ένωσης αυξήθηκε κατά 8 έτη για τους άνδρες και 7 για τις γυναίκες (European Commission 1999b).

8 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟΥ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε. 1970-1995 ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε. 1970-1995 80 75 70 65 1970 1980 1990 Πηγή: Στοιχεία από WHO Regional Office for Europe ΠΙΝΑΚΑΣ 2:ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε. ΧΩΡΑ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΥΣΤΡΙΑ 74,4 80,4 ΒΕΛΓΙΟ 74,5 81,3 ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ 73,4 80,7 ΓΑΛΛΙΑ 74,9 83,6 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 73,7 80,1 ΕΛΛΑΔΑ 75,5 80,5 ΙΡΛΑΝΔΙΑ 73,3 78,3 ΙΤΑΛΙΑ 75,4 82,1 ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 74,5 81,4 ΟΛΛΑΝΔΙΑ 75 81,1 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 72 79,5 ΙΣΠΑΝΙΑ 75,3 82,1 ΣΟΥΗΔΙΑ 77,1 81,9 ΔΑΝΙΑ 72,9 78,1 Μ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ 74,7 79,7 Μ.Ο.Ε.Ε. 74,4 80,72 Πηγή : WORLD HEALTH REPORT 2000 Η παράταση αυτή της ζωής, συνδυαζόμενη με τη μείωση της γονιμότητας, επιβαρύνει ουσιωδώς το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης τον 21ο αιώνα.

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 9 Άλλο χαρακτηριστικό της δημογραφικής γήρανσης στην Ε.Ε. είναι η μεγαλύτερη αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων άνω των 80 ετών. Όπως μπορεί να υπολογίσει κανείς από τα διαγράμματα που ακολουθούν ενώ η αναλογία των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών αναμένεται να αυξηθεί κατά 38% μέχρι το 2025 η αναλογία των ατόμων άνω των 80 ετών αναμένεται να αυξηθεί κατά 50%. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2:ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΗ ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΩ ΤΩΝ 65 ΕΤΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΩ ΤΩΝ 65 ΕΤΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε. 1995-2025 24 22 20 18 16 14 12 10 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 ΕΤΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2025 Πηγή: European Commission 1999b ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3:ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΗ ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΩ ΤΩΝ 80 ΕΤΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2025 7 6 ΠΟΣΟΣΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΩ ΤΩΝ 80 ΕΤΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε. 1995-2025 5 4 3 2 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 ΕΤΟΣ ΠΗΓΗ:European Commission 1999b

10 Oι κοινωνίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζουν εξαιτίας της γήρανσης του πληθυσμού μια σειρά από προκλήσεις (European Commission 1999a): Σχετική μείωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας και γήρανση του εργατικού δυναμικού. Κατά τη χρονική περίοδο 1995-2015 η ηλικιακή ομάδα των 20-29 ετών θα χάσει 11 εκατομμύρια άτομα (- 20 %), ενώ η ομάδα των 50-64 ετών θα αυξηθεί κατά 16,5 εκατομμύρια (+ 25 %). Πίεση στα συνταξιοδοτικά συστήματα και τα δημόσια οικονομικά από την αύξηση του αριθμού των συνταξιούχων και τη μείωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Κατά την προσεχή 20ετία θα αυξηθεί κατά 17 εκατομμύρια ο αριθμός των προσώπων που έχουν υπερβεί την κανονική ηλικία συνταξιοδότησης (δηλ. τα 65 έτη). Στο εσωτερικό αυτής της ομάδας ο αριθμός των υπερηλίκων (άνω των 80 ετών) θα αυξηθεί κατά 5,5 εκατομμύρια. Αύξηση των αναγκών περίθαλψης υγείας των ηλικιωμένων. Η μεγάλη αύξηση του αριθμού των υπερηλίκων που έχουν ανάγκη περίθαλψης θα ασκήσει αυξανόμενη πίεση στα θεσμικά συστήματα περίθαλψης, τα οποία επομένως πρέπει να προσαρμοσθούν στις νέες καταστάσεις. Παραλλήλως πρέπει να εκπονηθούν πολιτικές με σκοπό να περιορισθεί η αύξηση του αριθμού των μη αυτόνομων ηλικιωμένων, μέσω της προαγωγής της υγιούς γήρανσης, της πρόληψης των ατυχημάτων και της προσαρμογής μετά από ασθένειες. Αυξανόμενη διαφοροποίηση ανάμεσα στους ηλικιωμένους σε σχέση με τις ανάγκες τους και τα εισοδήματα τους. Οι διαφορές στο επίπεδο της οικογενειακής κατάστασης, της στέγασης, της εκπαίδευσης, της υγείας καθώς και των εισοδημάτων και της περιουσίας αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. Στις μέρες μας η μεγάλη πλειονότητα των ηλικιωμένων ζει σε καλές συνθήκες. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι ηλικιωμένοι χαίρουν καλύτερων συνθηκών ζωής απ' ό,τι στο παρελθόν, δεν πρέπει να αγνοείται ο μόνιμος κίνδυνος κοινωνικού αποκλεισμού και φτώχειας ο οποίος συνδέεται με την ηλικία.. Επομένως είναι πρωταρχικής σημασίας η εφαρμογή πολιτικών που να αντανακλούν περισσότερο την ποικιλία κοινωνικών καταστάσεων των ηλικιωμένων, να οδηγούν σε καλύτερη χρήση των πόρων προς όφελος μεγαλύτερου μέρους ηλικιωμένων και να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικότερα τον κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού κατά το γήρας.

11 Τα πρώτα αποτελέσματα της γήρανσης του πληθυσμού γίνονται ήδη αισθητά στον τομέα της κοινωνικής προστασίας κυρίως στις συντάξεις αλλά και στον τομέα υγείας. Αναμένεται να επιβαρυνθεί κατά πολύ η μελλοντική χρηματοδότηση της κοινωνικής προστασίας η οποία εξαρτάται από τις εισφορές του εργαζόμενου πληθυσμού. Καθώς ο αριθμός των ηλικιωμένων αυξάνει ο ρόλος τους στην κοινωνία γίνεται όλο και πιο σημαντικότερος. Ως εκ τούτου η δημογραφία αποτελεί παράγοντα εξαιρετικής σημασίας ο οποίος πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στον εκσυγχρονισμό της κοινωνικής προστασίας και ειδικότερα των συστημάτων υγείας. 2.3 Οι ανάγκες υγείας των ηλικιωμένων Όπως γερνούν οι άνθρωποι, βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο να ασθενήσουν και να πάθουν κάποια αναπηρία, χρησιμοποιούν περισσότερο τις υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας και προκαλούν μεγαλύτερες δαπάνες ιατρικής περίθαλψης. Όμως, αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως η προχωρημένη ηλικία είναι προάγγελος νοσηρότητας και θνησιμότητας, η αξία αυτής της πρόβλεψης είναι μάλλον περιορισμένη. Το επίπεδο υγείας των ηλικιωμένων είναι καλύτερο από ότι γενικά θεωρείται και διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο (National Research Council 1988). Η αύξηση της νοσηρότητας και της εξάρτησης που παρατηρείται στους ηλικιωμένους έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (European Commission 1999b): 1. Υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης: οι ηλικιωμένοι αρρωσταίνουν πιο τακτικά από τους νέους. 2. Ασθένειες της τρίτης ηλικίας: κυριαρχούν τα χρόνια εκφυλιστικά νοσήματα και ιδιαίτερα οι ασθένειες του καρδιαγγειακού συστήματος, οι νόσοι των αγγείων του εγκεφάλου, τα ατυχήματα, οι ψυχικές διαταραχές, η φυσική αναπηρία και οι πνευματικές διαταραχές που εμφανίζονται κυρίως στους ηλικιωμένους. 3. Χρονιότητα των νοσημάτων: οι ηλικιωμένοι γενικά χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να αναρρώσουν από μια ασθένεια και υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος οι ασθένειες να γίνουν χρόνιες. Η γεροντική άνοια είναι μια τυπική ασθένεια των ηλικιωμένων για την οποία χρειάζονται συχνά επαγγελματικές υπηρεσίες φροντίδας. 4. Πολυνοσηρότητα: τα άτομα τρίτης ηλικίας κατά κανόνα πάσχουν από πολλές ασθένειες ταυτόχρονα.

12 5. Συνήθως χρησιμοποιούν περισσότερο τις υγειονομικές υπηρεσίες γιατί χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να αναρρώσουν. Η ύπαρξη ορισμένων ιδιαιτεροτήτων στη σημερινή κοινωνία δημιουργούν δυσμενείς επιδράσεις και κάνουν απαραίτητη μια πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας των ηλικιωμένων. Οι ιδιαιτερότητες αυτές είναι κυρίως η αλλαγή στη δομή της οικογένειας, η έξοδος της γυναίκας στην εργασία, η μείωση του μεγέθους της οικογένειας, η μεταβολή στα καταναλωτικά πρότυπα που κάνουν πιο ευάλωτους τους ηλικιωμένους. Μια σημαντική παρανόηση στον τομέα της υγείας είναι ότι οι ηλικιωμένοι αποτελούν μια ομογενή ομάδα ευπαθών ατόμων που μάλλον γρήγορα θα χρειαστούν μακροχρόνια φροντίδα. Στην πραγματικότητα οι ηλικιωμένοι αποτελούν μια ετερογενή ομάδα. Διάφοροι ερευνητές έχουν χωρίσει τους ηλικιωμένους σε τρεις κατηγορίες: τους «νέους- ηλικιωμένους» (65-74 ετών), τους «γέρους- ηλικιωμένους» (75-84 ετών) και τους «υπερήλικες-ηλικιωμένους» (>85 ετών). (National Research Council 1988). Η εξέταση σε αυτές τις τρεις διαφορετικές κατηγορίες μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες για την πολιτική υγείας γιατί ανάμεσα σε αυτές τις τρεις ομάδες ηλικιωμένων ατόμων υπάρχουν σημαντικές δημογραφικές και επιδημιολογικές διαφορές. Έρευνα του Medical Research Council στην Μ. Βρετανία το 1993 έδειξε ότι ενώ ο πληθυσμός της Αγγλίας αναμένεται να αυξηθεί κατά 8% ανάμεσα στο 1991 και το 2031 ο πληθυσμός ηλικίας 60-74 θα αυξηθεί κατά 43%, ο ηλικίας 75-84 κατά 48% και ο πληθυσμός άνω των 85 κατά 138% (Cassel 1994). Στις ανεπτυγμένες χώρες ποσοστό μεγαλύτερο από το 80% του πληθυσμού φτάνει την ηλικία των 65 ετών έχοντας μάλλον καλή υγεία. Γενικά τα άτομα ηλικίας 65-75 είναι συνήθως ανεξάρτητα και δραστήρια και εμφανίζουν λίγα και ελεγχόμενα ιατρικά προβλήματα. Τα άτομα άνω των 75 ετών, όμως, έχουν πολύ περισσότερα χρόνια ιατρικά προβλήματα, χρειάζονται όλο και περισσότερο βοήθεια με τις καθημερινές δραστηριότητες και είναι λιγότερο πιθανό να μπορούν να ζουν μόνα τους. Περισσότεροι από τους μισούς που είναι άνω των 85 ετών χρειάζονται βοήθεια με τις καθημερινές δραστηριότητες και εξαρτώνται από τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης. Η κατηγορία αυτή χαρακτηρίζεται από αυξημένη σωματική αδυναμία και αυξημένες ανάγκες για βραχυχρόνιες και μακροχρόνιες υπηρεσίες φροντίδας Η αναγνώριση του γεγονότος πως για τα περισσότερα άτομα τρίτης ηλικίας η ποιότητα της ζωής μετά τα 75 είναι πιο σημαντική από τη διάρκεια ζωής οδηγεί την

13 ιατρική έρευνα και τη φροντίδα υγείας σε διαφορετικές προτεραιότητες για αυτούς από ότι για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Οι ανάγκες των ηλικιωμένων διαφέρουν από αυτές των νέων όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά. Χρειάζονται ειδική προσέγγιση γιατί οι ανάγκες υγείας τους αντανακλούν μια πολυσύνθετη αλληλεπίδραση των σωματικών αλλαγών λόγω ηλικίας με τα ψυχολογικά επακόλουθα και με τις ποικίλες παθολογικές διαδικασίες που συντελούνται κατά τη γήρανση. Έχει γίνει παραδεκτό ότι οι ηλικιωμένοι είναι μια ομάδα ατόμων που έχει ανάγκη παροχής ειδικής φροντίδας και πρέπει ο τρόπος κάλυψης των αναγκών τους να έχει ως τελικό στόχο την βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους. Οι ασθένειες που πολλοί ηλικιωμένοι αντιμετωπίζουν δεν είναι αναπόφευκτες. Κάποιες αιτίες φυσικής και πνευματικής παρακμής μπορεί να προληφθούν και οι ηλικιωμένοι μπορούν να μάθουν να ζουν διαφορετικά και να διατηρούν σε υψηλό επίπεδο τις φυσικές, ψυχολογικές και κοινωνικές λειτουργίες τους. Τα ηλικιωμένα άτομα σήμερα μπορούν να παραμένουν σε καλύτερη φυσική κατάσταση σαν αποτέλεσμα των ιατρικών, κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών που έχουν συμβεί στον αιώνα μας. Με την παροχή των κατάλληλων κοινωνικών υπηρεσιών και υπηρεσιών υγείας ένα μεγαλύτερο ποσοστό ηλικιωμένων θα μπορέσουν να διατηρήσουν ένα σχετικά ανεξάρτητο τρόπο ζωής και να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους (Stoto et al 1990). Οι ηλικιωμένοι έχουν ανάγκη πλήρους φροντίδας υγείας. Η προσπάθεια πλήρους κάλυψης των αναγκών υγείας τους εμπίπτει μέσα στο φάσμα των λειτουργικά διαφοροποιημένων πεδίων δράσης του συστήματος υγείας. Η διαχείριση και η πρόληψη υγείας στην τρίτη ηλικία έχει μεγαλύτερη σχέση με την ποιότητα της ζωής παρά με την μεγέθυνση της. Σημαντική θεωρείται η συνδρομή των γιατρών και των άλλων λειτουργών υγείας στη διαχείριση προβλημάτων της τρίτης ηλικίας, αφού αυτοί γνωρίζουν το εύρος των διαθέσιμων υπηρεσιών και μπορούν να φέρουν αρχικά τα άτομα της τρίτης ηλικίας σε επαφή με τις υπηρεσίες. Μερικά από τα προβλήματα της τρίτης ηλικίας δεν μπορούν να προληφθούν γιατί οφείλονται στην ίδια την γήρανση. Άλλα όμως μπορεί να προληφθούν γιατί είναι αποτέλεσμα της συνύπαρξης ασθενειών, απώλειας σωματικής και ψυχικής ικανότητας και των κοινωνικών αλλαγών που συνοδεύουν την τρίτη ηλικία. Σπουδαία είναι η παροχή υπηρεσιών αποκατάστασης με κύριο στόχο την σωματική αποκατάσταση έτσι ώστε να αποφεύγεται επιδείνωση μιας κατάστασης ή πρώιμη αναπηρία ή καταστάσεις που απαιτούν διαρκή νοσηλευτική φροντίδα.

14 Εξίσου σημαντική είναι και η παροχή υπηρεσιών νοσηλευτικής φροντίδας (νοσοκομεία ημέρας, μονάδες βραχείας νοσηλείας, κατ οίκον νοσηλεία) για λόγους κυρίως προχωρημένης ηλικίας και προχωρημένου σταδίου χρόνιων παθήσεων (Μπουρσανίδης 2000a). Τέλος η αναπλήρωση εισοδήματος με τη μορφή παροχών σε χρήμα είναι απαραίτητη γιατί η φτώχεια οδηγεί σε χειροτέρευση της υγείας και πολλοί ηλικιωμένοι λόγω φτώχειας ζητούν καταφύγιο σε ιδρύματα ή νοσοκομεία με αποτέλεσμα αύξηση του κόστους των παρεχόμενων υπηρεσιών. Οι άνθρωποι ζουν σήμερα πολύ περισσότερο και πολλοί από αυτούς περνούν πιο πολλά χρόνια υγιούς, ανεξάρτητης και δραστήριας ζωής. Όλο και πιο συχνά οι ηλικιωμένοι είναι δραστήριοι και δυνατοί σε μεγαλύτερη ηλικία, έχουν καλύτερη μόρφωση και σαν συνέπεια έχουν γίνει περισσότερο ανεξάρτητοι και υπεύθυνοι. Για αυτούς ακριβώς τους ανθρώπους η διατήρηση της ανεξαρτησίας τους και της ευρωστίας τους πρέπει να είναι ο κυριότερος στόχος της παρεχόμενης φροντίδας υγείας. Η φροντίδα υγείας είναι θεμελιώδες κοινωνικό δικαίωμα και έτσι η ισότιμη πρόσβαση στη θεραπεία και στη φροντίδα πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους ανεξάρτητα από την ηλικία ή άλλη κατάσταση. Οι ηλικιωμένοι έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για φροντίδα υγείας από όταν ήταν νέοι και υγιείς. Υπάρχει επομένως ανάγκη προσαρμογής των προτεραιοτήτων στις υπηρεσίες υγείας και στις κοινωνικές υπηρεσίες. Η πρόκληση που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι κοινωνίες είναι να διασφαλίσουν ότι οι μελλοντικές πολιτικές στη φροντίδα υγείας θα παρέχουν μια επαρκή και αποτελεσματική, σε σχέση με το κόστος των παρεχόμενων υπηρεσιών, απάντηση στις αλλαγές που προκαλούνται από τις δημογραφικές τάσεις. 2.4 Επίδραση των αναγκών υγείας των ηλικιωμένων στα συστήματα υγείας Τα συστήματα υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωσης θα βρεθούν ή ήδη βρίσκονται υπό την πίεση μιας σειρά παραγόντων που θα προκαλέσουν μια γενική αλλαγή και μια διαδικασία αναδιάρθρωσης. Οι πιο σημαντικοί παράγοντες είναι: α) η δημογραφική γήρανση β) η ανάπτυξη της ιατρικής τεχνολογίας γ) οι υψηλότερες απαιτήσεις των ανθρώπων δ) η διάχυση της τεχνολογίας της πληροφορίας. Από τους πιο πάνω παράγοντες σημαντικότερος θεωρείται η δημογραφική γήρανση η οποία θέτει τα εξής προβλήματα στα συστήματα υγείας:

15 o αύξηση της ζήτησης των υπηρεσιών υγείας o χρηματοδότηση του συστήματος υγείας o αύξηση των δαπανών υγείας o ανάγκη αλλαγής της δομής του συστήματος Πιο αναλυτικά έχουμε: 1.Αύξηση της ζήτησης υπηρεσιών υγείας Οι ηλικιωμένοι χρειάζονται περισσότερες και διαφορετικές υπηρεσίες υγείας σε σχέση με τους νεώτερους. Η απότομη αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων ανθρώπων και κυρίως της ομάδας άνω των 85 ετών θα έχει ως συνέπεια την αύξηση των ασθενειών που σχετίζονται με την ηλικία και των αναγκών καθημερινής φροντίδας πράγμα που οδηγεί σε μια αυξανόμενη ζήτηση υπηρεσιών φροντίδας υγείας και πολλά συστήματα ίσως δεν μπορούν να ανταποκριθούν. Τα συστήματα χρειάζεται να αναπτυχθούν περαιτέρω για να αντιμετωπίσουν την νέα κατάσταση. 2.Χρηματοδότηση Η γήρανση θέτει επίσης το πρόβλημα της χρηματοδότησης των υπηρεσιών υγείας, ένα πρόβλημα με δύο πλευρές. Η πρώτη πλευρά έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού σχετίζεται με το γεγονός ότι η αναλογία των εξαρτημένων ατόμων συνταξιούχων προς τους εργαζόμενους θα αυξηθεί από τα σημερινά επίπεδα και αυτό σημαίνει ότι λιγότερα άτομα θα χρηματοδοτούν το σύστημα υγείας. Η δεύτερη πλευρά αφορά το κόστος της χρήσης των υπηρεσιών υγείας και την αύξηση των δαπανών υγείας που αναλύεται στη συνέχεια. 3.Αύξηση των δαπανών υγείας Ένα από τα αποτελέσματα της γήρανσης του πληθυσμού είναι και η αύξηση των δαπανών υγείας για τους ηλικιωμένους και επομένως την αύξηση των συνολικών δαπανών υγείας. Οι δαπάνες υγείας σχετίζονται με την ηλικία και έχουν την τάση να μεταβάλλονται με την αύξηση της. Οι μεγαλύτεροι καταναλωτές ιατρικών και νοσηλευτικών υπηρεσιών είναι τα παιδιά κάτω του έτους και οι ηλικιωμένοι. Οι νεότερες και γηραιότερες ομάδες ηλικιών χρησιμοποιούν περισσότερο τις υπηρεσίες υγείας αλλά η ζήτηση για τις υπηρεσίες υγείας είναι διαφορετική για τους νέους και τους ηλικιωμένους. Μια απότομη μείωση των γεννήσεων μπορεί να μειώσει τις δαπάνες υγείας για τα παιδιά αλλά με τη δημογραφική γήρανση ένα μέρος των πόρων που εξοικονομήθηκε από τους νέους θα χρησιμοποιηθεί για την περίθαλψη των ηλικιωμένων. Παρά το γεγονός ότι σήμερα οι

16 περισσότεροι ηλικιωμένοι είναι σχετικά υγιείς, οι ασθενείς ή και ανάπηροι ηλικιωμένοι έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις από το σύστημα υγείας. Η δημογραφική γήρανση αυξάνει τις δαπάνες για την υγεία γιατί (Πουλοπούλου Έμκε 1999): a) η ταχεία αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων και ιδιαίτερα των υπερηλίκων προκαλεί μεγαλύτερη ζήτηση των υπηρεσιών υγείας, Οι ηλικιωμένοι χρησιμοποιούν περισσότερο από τους νεώτερους τις υπηρεσίες υγείας, η νοσηλεία τους απαιτεί περισσότερο χρόνο για την αντιμετώπιση κάποιας οξείας κατάστασης ή την έξαρση υπάρχουσας χρόνιας νόσου, ενώ ορισμένες χρόνιες καταστάσεις απαιτούν τη συνεχή επίβλεψη των ηλικιωμένων στο σπίτι τους ή στην κοινότητα. Επίσης όλοι οι ηλικιωμένοι χρειάζονται προληπτική φροντίδα και έχουν ειδικές ανάγκες για υγιεινή διατροφή και άσκηση, ενώ ορισμένοι χρειάζονται αποκατάσταση και ειδική φροντίδα. b) η αύξηση του αριθμού και της αναλογίας των ηλικιωμένων στο γενικό πληθυσμό επηρεάζει ανοδικά τη ζήτηση για υπηρεσίες υγείας διότι σημειώνεται αύξηση της νοσηρότητας αφού οι ηλικιωμένοι είναι πιο πιθανό να αρρωστήσουν σε σύγκριση με τους νεώτερους, παθαίνουν περισσότερα οικιακά ή άλλα ατυχήματα και κάνουν μεγαλύτερη χρήση των υπηρεσιών υγείας. c) οι ηλικιωμένοι έχουν συχνότερη πρόσβαση σε νοσοκομεία και η διάρκεια της παραμονής τους είναι μεγαλύτερη σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ομάδες του πληθυσμού για την αντιμετώπιση κάποιας οξείας κατάστασης ή χρόνιας νόσου. d) η αλλαγή του επιδημιολογικού προτύπου έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της συχνότητας των χρόνιων νοσημάτων και αναπηριών που συμβαίνουν στους ηλικιωμένους. Συγκεκριμένα παρατηρείται αύξηση των χρόνιων εκφυλιστικών ασθενειών, των οξέων καταστάσεων όπως λοιμώξεις, ψυχικές διαταραχές και νοσήματα ακόμα και ανεπιθύμητες αντιδράσεις σε φάρμακα. Όσο περισσότερο ζουν τα άτομα τόσο πιο ακριβά πληρώνουν για την αποκατάσταση της υγείας τους, απαιτούνται πιο σύγχρονες και δαπανηρές μέθοδοι θεραπείας (χρήση βιοϊατρικής τεχνολογίας) και μακροχρόνια φροντίδας από το σύστημα υγείας Μελέτη του Eurolink Age υπολογίζει ότι η δημόσια δαπάνη για την περίθαλψη των ηλικιωμένων είναι 3 έως 7 φορές υψηλότερη για τους ηλικιωμένους σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Μελέτες σε χώρες της Ε.Ε. δίνουν τις εξής πληροφορίες (Πουλοπούλου Έμκε 1999):

ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΣΟΥΗΔΙΑ Μ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΠΟΣΟΣΤΟ ΔΑΠΑΝΗΣ /ΠΟΣΟΣΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 17 Το κόστος περίθαλψης των ηλικιωμένων διαφοροποιείται ανάλογα με την ομάδα των ηλικιών (60-70, 70-80, 80+). Το κόστος των υπερηλίκων είναι αισθητά υψηλότερο Οι ηλικιωμένοι καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό των νοσοκομειακών κλινών Ορισμένες ασθένειες πλήττουν ιδιαίτερα τα ηλικιωμένα άτομα και στοιχίζουν ακριβά στο κράτος και στον ασθενή π.χ. νόσος του Αλτσχάιμερ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 4: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΤΡΙΤΗΣ ΣΕ 7 ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε. ΤΟ 1993 ΗΛΙΚΙΑΣ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΔΑΠΑΝΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΟΜΑΔΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΟ 1993 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 0-64 65+ 75+ ΧΩΡΑ Πηγή: OECD 1999 Οι ηλικιωμένοι καταναλώνουν περισσότερο από το 50% των υπηρεσιών υγείας στις βιομηχανικές χώρες. Η δαπάνη υγείας για την τρίτη ηλικία είναι κυρίως δαπάνη για νοσοκομειακή περίθαλψη που έχει υψηλότερο κόστος από τις άλλες υπηρεσίες υγείας.

18 Η Ελλάδα δεν αποκλίνει από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ: 1 ΠΙΝΑΚΑΣ 3: ΠΟΣΟΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΑ>65 ΕΤΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2050 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΤΟΣ/ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 65+ΕΤΩΝ 12,3 15 16,8 17,8 19,5 21 21,1 ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ 26,1 31,8 35,6 37,8 41,4 44,6 44,8 ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ (α) 30,4 37,1 41,5 44 48,2 51,9 52,1 ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ (b) 34,9 42,5 47,6 50,5 55,3 59,5 59,8 Πηγή : Κυριόπουλος 1998 Εδώ όμως θα μπορούσαμε να σημειώσουμε πως ναι μεν από τη μια, επειδή η σημερινή κατά κεφαλή δαπάνη υγείας αυξάνει με την αύξηση της ηλικίας η μεγαλύτερη αναλογία ατόμων τρίτης ηλικίας θα αυξήσει σημαντικά το κόστος των υπηρεσιών υγείας. Από την άλλη τα άτομα τρίτης ηλικίας σήμερα είναι πιο υγιή από ότι ήταν παλαιότερα και το πιθανότερο είναι να είναι ακόμα πιο υγιή στο μέλλον ( γεγονός που εξηγεί βέβαια γιατί θα ζήσουν πολύ περισσότερο). Σε οποιαδήποτε ηλικία το να είσαι πιο υγιής σε σχέση με τις παλαιότερες γενιές ίσως θα μειώσει τις ανάγκες υγείας και κατά συνέπεια θα μειώσει τη χρήση των υπηρεσιών υγείας ή το λιγότερο θα αναβάλλει τις ανάγκες υγείας και τη χρήση των υπηρεσιών υγείας για μια μεγαλύτερη ηλικία. 4. Ανάγκη αλλαγής της δομής του συστήματος υγείας Δίχως αμφιβολία η κυριότερη δημογραφική τάση που σχετίζεται με την παροχή υπηρεσιών υγείας είναι το συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό των υπερηλίκων (πάνω από 80 ετών) στον πληθυσμό των ατόμων τρίτης ηλικίας. Το γεγονός αυτό θα έχει σημαντική επίδραση στις ανάγκες υγείας του πληθυσμού και στα είδη των ασθενειών που τις προκαλούν κυρίως λόγω των υψηλότερων επιπέδων χρόνιων παθήσεων και αναπηρίας. Εκτός από τη μεταβολή στη ζήτηση για υπηρεσίες υγείας θα απαιτηθούν αλλαγές στην οργάνωση και στη δομή τους. Με περισσότερους ανθρώπους να ζουν 1 a.όταν η αναλογία της κατά κεφαλή δαπάνη υγείας για τους ηλικιωμένους προς τον υπόλοιπο πληθυσμό είναι 3,0 :1 (εκτιμήσεις ΙΚΑ) b) Όταν η αναλογία της κατά κεφαλή δαπάνη υγείας για τους ηλικιωμένους προς τον υπόλοιπο πληθυσμό είναι 4,3 :1 (εκτιμήσεις O.Ο.Σ.Α)

19 πάνω από τα 80 και 90 χρόνια, πιο πολλά άτομα θα χρειαστούν μακροχρόνιες υπηρεσίες φροντίδας υγείας και εξειδικευμένες κοινωνικές υπηρεσίες (European Commission 1999b). Σήμερα η πλειοψηφία αυτών των ατόμων χρειάζονται μόνιμη φροντίδα και εξυπηρετούνται κυρίως από τις οικογένειες τους στα σπίτια τους ενώ η αναλογία των προσφερόμενων επαγγελματικών υπηρεσιών παραμένει ακόμα μάλλον χαμηλή. Ιστορικά η μακροχρόνια φροντίδα ανήκει στην ευθύνη της οικογένειας χωρίς να παρεμβαίνει ο δημόσιος τομέας. Αυτή η κατάσταση αλλάζει λόγω πολλών παραγόντων και κυρίως της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης και των αλλαγών στη δομή της οικογένειας. Ο αυξανόμενος αριθμός οικογενειών με ένα ή δύο ηλικιωμένα άτομα να μένουν μόνα τους και η μείωση στη δυνατότητα παροχής νοσηλευτικής φροντίδας από την οικογένεια (κυρίως λόγω της εξόδου των γυναικών στην αγορά εργασίας) θα προκαλέσει αλλαγές στις τεχνολογίες νοσηλευτικής φροντίδας που παρέχονται στο σπίτι. Έτσι οι κοινωνικές και δημογραφικές αλλαγές φέρνουν μια αυξανόμενη ανάγκη για υπηρεσίες μακροχρόνιας φροντίδας. Η δημογραφική γήρανση μας υποχρεώνει στην αναζήτηση νέων μοντέλων οργάνωσης των υπηρεσιών υγείας. Τα συστήματα αυτά πρέπει να αναπτυχθούν περαιτέρω ώστε να αντιμετωπίσουν την νέα κατάσταση. Η ανάπτυξη υπηρεσιών που θα υποστηρίζουν την αυτονομία και την ανεξαρτησία των ηλικιωμένων κλιμακώνεται από εναλλακτικές μορφές ιδρυμάτων έως την κατ οίκον νοσηλεία, από νέους τύπους κοινοτικών και κατ οίκον υπηρεσιών φροντίδας (βοήθεια στο σπίτι, κέντρα ημερήσιας φροντίδας) έως ένα καλύτερο περιβάλλον στέγασης για τους ηλικιωμένους κ.λ.π. Η πρόνοια για τους ηλικιωμένους θα επικεντρωθεί στην προσφορά κατ οίκον υπηρεσιών που θα επιτρέψουν στους ηλικιωμένους να παραμείνουν ανεξάρτητοι στο δικό τους σπίτι. Η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων θέτει την μεγαλύτερη πρόκληση στα συστήματα υγείας γιατί έχουν τις μεγαλύτερες ανάγκες για φροντίδα υγείας. Οι πολιτικές που θα ακολουθηθούν πρέπει να περιλαμβάνουν την ανάπτυξη προληπτικών στρατηγικών, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ηλικιωμένων, την καλύτερη κατανομή των πόρων. Το ανερχόμενο κόστος του συστήματος υγείας και η ανάγκη μιας δομικής μεταρρύθμισης αποτελούν θέματα- κλειδιά για το παρόν και το μέλλον των συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Σήμερα κεντρική θέση στη συζήτηση για τις

20 πολιτικές που πρέπει να ακολουθηθούν σχετικά με τη φροντίδα υγείας κατέχουν τα εξής (European Commission 1999b): Η ισοστάθμιση του κόστους των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας με την ποιότητα των υπηρεσιών Η μείωση των υφιστάμενων ανισοτήτων στα συστήματα υγείας με τη βελτίωση των συνθηκών υγείας στις πιο ευάλωτες ηλικίες και στα πιο χαμηλά εισοδήματα 2.5 Κάλυψη αναγκών υγείας της τρίτης ηλικίας μέσα από τα συστήματα υγείας Τα συστήματα υγείας και κοινωνικής φροντίδας των μοντέρνων κοινωνιών έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες των νέων και να στηρίζουν το εργατικό δυναμικό. Το 1971 ο Cochrane υποστήριξε πως το μόνο πλεονέκτημα από την αποκατάσταση της υγείας των ηλικιωμένων είναι ότι ελευθερώνονται πόροι για αυτούς που κάνουν χρήσιμη παραγωγική δουλειά (Millard et al 1999). Τώρα με τη γήρανση του πληθυσμού τα συστήματα φροντίδας πρέπει να προσαρμοστούν για να ανταποκριθούν στις εκτενείς ανάγκες των ηλικιωμένων. Η δημογραφική γήρανση και οι επιπτώσεις που προκαλεί στα συστήματα υγείας θέτουν το ερώτημα του πως θα πρέπει να οργανωθούν και να διανεμηθούν οι υπηρεσίες υγείας σε ένα πληθυσμό που γερνάει. Η κύρια παρανόηση γύρω από τους ηλικιωμένους είναι ότι τους αντιμετωπίζουμε σαν ασθενείς. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι παρά υγιείς με ιδιαιτερότητες. Η εμφάνιση ασθένειας δεν αντιμετωπίζεται με το ίδιο τρόπο στους νέους και στους ηλικιωμένους. Οι δεύτεροι όταν αρρωσταίνουν θεωρούνται μάλλον πρόβλημα γιατί μειώνεται συνήθως η ανεξαρτησία τους. Αυτή ακριβώς η αλληλεπίδραση μεταξύ εξάρτησης, ασθένειας και γήρανσης κάνει επιτακτικό το να ακολουθηθούν νέες προσεγγίσεις όσον αφορά την παροχή υπηρεσιών που θα ικανοποιήσουν τις ανάγκες υγείας και τις κοινωνικές ανάγκες των ηλικιωμένων. Όλες οι χώρες του Ο.Ο.Σ.Α έχουν συμφωνήσει πως ο κύριος στόχος στην παροχή της κατάλληλης φροντίδας για την τρίτη ηλικία είναι τα ηλικιωμένα άτομα να μπορούν να παραμείνουν για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο δικό τους σπίτι και όταν αυτό δεν είναι δυνατό να μπορούν να ζήσουν σε ένα προστατευόμενο και υποστηριζόμενο περιβάλλον που θα είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στην κοινότητα τους (OECD 1995).

21 Η «British Geriatrics Society» έχει παρουσιάσει ένα χάρτη με τα «Πρότυπα της ιατρικής φροντίδας για τους ηλικιωμένους» μέσα από τον οποίο γίνεται προσπάθεια να αποτελέσουν οι ανάγκες και οι προσδοκίες των ηλικιωμένων ατόμων το βασικό επίκεντρο των υπηρεσιών υγείας. Το 1997 ο χάρτης υιοθετήθηκε από τον «European Section of the International Association of Gerontology». Ο χάρτης αυτός και η υιοθέτηση του αντανακλά την ανάγκη διευκρίνησης των δικαιωμάτων της τρίτης ηλικίας για ειδική φροντίδα και βοήθεια (Millard et al 1999). Στον χάρτη διακηρύσσεται ότι οι υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να έχουν ως στόχο: Να προάγουν την καλή υγεία και την ευεξία, να προλαμβάνουν και να περιορίζουν την ασθένεια, την αναπηρία και τη μακροχρόνια αδυναμία στα άτομα τρίτης ηλικίας. Να θεραπεύουν την αρρώστια όταν εμφανίζεται. Να επιτρέπουν στους ηλικιωμένους να έχουν μια όσο το δυνατόν ανεξάρτητη ζωή σαν δραστήρια μέλη της κοινότητας. Να παρέχουν εκτεταμένη κοινωνική και φροντίδα υγείας για τη στήριξη των ατόμων στα σπίτια τους. Να διασφαλίζουν την κατάλληλη ιδρυματική περίθαλψη όταν χρειαστεί. Να διασφαλίζουν πάντοτε τη διατήρηση της αξιοπρέπειας. Να διασφαλίζουν πως η αποτελεσματικότητα και η αποδοτικότητα των υπηρεσιών προάγεται μέσα από έρευνα, ανάπτυξη και κλινικό έλεγχο. Να διασφαλίζουν πως η κατάλληλη εκπαίδευση και υψηλά επαγγελματικά πρότυπα έχουν καθιερωθεί για όλο το προσωπικό. Η πλειοψηφία των ηλικιωμένων φροντίζουν οι ίδιοι τους εαυτούς τους. Μόνο όταν αρρωστήσουν έχουν ανάγκη για κοινωνική και φροντίδα υγείας. Βέβαια μόνο ένα μικρό ποσοστό ηλικιωμένων φτάνουν σε πολύ μεγάλη ηλικία χωρίς να έχουν ανάγκη φροντίδας. Ένα σύστημα υγείας πρέπει να μπορεί να προσφέρει στους ηλικιωμένους (OECD 1995): Επαρκή φροντίδα-καλής ποιότητας -σε αποδεκτό περιβάλλον -με δυνατότητα επιλογής προμηθευτών -σε ανεκτό κόστος -σε συνεργασία με άλλα μέλη της οικογένειας Δύο σημαντικά στοιχεία για την αντιμετώπιση των αναγκών των ηλικιωμένων μέσα από το σύστημα υγείας είναι τα εξής:

22 1. Η διασφάλιση της πρόσβασης στις απαραίτητες υπηρεσίες υγείας : Δεν πρέπει οι ηλικιωμένοι να στερούνται την πρόσβαση σε νέες και καλύτερες θεραπείες απλά και μόνο λόγω της ηλικίας τους. Η διασφάλιση της πρόσβασης σε κατάλληλες και επαρκείς υπηρεσίες υγείας είναι βασική αρχή σε ένα σύστημα υγείας. Η ταχεία αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων στην Ευρώπη θέτει αυτήν την αρχή σε δοκιμασία. (European Commission 1999 a). 2. Η αξιολόγηση των αναγκών υγείας του ηλικιωμένου: Η αξιολόγηση των αναγκών ενός ηλικιωμένου ατόμου είναι απαραίτητο να γίνεται πάντοτε πριν του παρασχεθεί οποιαδήποτε φροντίδα υγείας. Η αναλυτική αξιολόγηση των αναγκών υγείας αποτελεί το πιο σημαντικό στοιχείο στην παροχή αποτελεσματικής φροντίδας υγείας στους ηλικιωμένους (www.bgs.org.uk). Για να μπορέσουν οι παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας να καλύψουν το σύνολο των αναγκών υγείας των ηλικιωμένων πρέπει να ικανοποιούν τα λειτουργικά διαφοροποιημένα πεδία δράσης ενός συστήματος υγείας που είναι : πρόληψη, πρώιμη διάγνωση, περίθαλψη, αποκατάσταση, νοσηλευτική φροντίδα και αναπλήρωση εισοδήματος. Πρέπει δηλαδή ένα σύστημα υγείας να παρέχει ολοκληρωμένη φροντίδα υγείας στους ηλικιωμένους. Συγκεκριμένα πρέπει να παρέχονται υπηρεσίες: α) πρόληψης Η ηλικία στην οποία οι ηλικιωμένοι αρχίζουν να χρειάζονται κάποιου είδους φροντίδας υγείας αυξάνει. Η προαγωγή της ενεργούς γήρανσης και άλλων υγιών τρόπων ζωής σε συνδυασμό με την πρόοδο της ιατρικής θα ενδυναμώσουν αυτήν την τάση. Μια έμφαση σε προληπτικές στρατηγικές που θα περιλαμβάνουν πιο υγιεινή διατροφή, φυσική και πνευματική δραστηριότητα μάλλον θα αποδώσει υψηλά κέρδη. Πραγματικά, η σχετιζόμενη με τη γήρανση, προαγωγή της υγείας πρέπει να ξεκινήσει από τον τρόπο ζωής των νέων και των μεσήλικων. Η μετάβαση σε πιο υγιείς τρόπους ζωής μπορεί να είναι σημαντικό για την ποιότητα της ζωής ακόμα και αν αρχίσει μετά τα 65. Έρευνες έδειξαν ότι ακόμα και μικρές αλλαγές στη διατροφή και στον τρόπο ζωής των ηλικιωμένων μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά το επίπεδο υγείας τους (European Commission 1999 a). β) πρώιμης διάγνωσης Ακόμα και στην περίπτωση των ηλικιωμένων η έγκαιρη διάγνωση ασθενειών σε ένα πρώιμο στάδιο μπορεί να εμποδίσει την εμφάνιση της ασθένειας ή να βελτιώσει τις προοπτικές θεραπείας της ασθένειας αυτής.