ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Θέμα 3 ης Γραπτής Εργασίας Η πολιτική πραγματικότητα και το ουμανιστικό κίνημα στη Φλωρεντία. ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο 15 ος και ο 16 ος αιώνας χαρακτηρίστηκαν από τα πνευματικά και καλλιτεχνικά κινήματα της Αναγέννησης και του Ουμανισμού, τα οποία σημάδεψαν τη μετάβαση της Δυτικής Ευρώπης σε μια νέα εποχή. Με τα νέα αυτά κινήματα αλλάζει η αντίληψη για τον άνθρωπο. Προσπάθησε να δώσει αξία στον άνθρωπο. Διαδίδεται η πίστη στην ικανότητά του να διαμορφώνει και να υποτάσσει τον κόσμο, σε αντίθεση με τη θρησκευτικότητα και το μυστικισμό του Μεσαίωνα. (Κ. Ράπτης: 1999, 124) Η εκδήλωση της Αναγέννησης και του Ουμανισμού σημειώθηκε αρχικά στην Ιταλία. Εκεί υπήρχε ισχυρή κλασική παράδοση. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα οι Ιταλοί είχαν καταφέρει να διατηρήσουν την πεποίθηση ότι κατάγονταν από τους αρχαίους Ρωμαίους Σε μερικές ιταλικές πόλεις υπήρχαν τα ίχνη του παλιού ρωμαϊκού εκπαιδευτικού συστήματος. Επίσης η Ιταλία είχε περισσότερη κοσμική κουλτούρα από τις περισσότερες χώρες της λατινικής χριστιανοσύνης. Οι οικονομικές εξελίξεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο καθώς δόθηκε έμφαση στα πολιτιστικά επιτεύγματα της Αναγέννησης. Οι ιταλικές πόλεις ήταν οι πλουσιότερες και μεγαλύτερες στην Ευρώπη και είχαν περισσότερους οικονομικούς πόρους για να χρηματοδοτήσουν τις τέχνες. Σημαντικές οικογένειες χρηματοδότησαν διάφορα έργα και έγιναν προστάτες των γραμμάτων και των τεχνών. Μετά το 1450 η προστασία των καλλιτεχνών έγινε και από την εκκλησία. Οι πάπες άρχισαν να υποστηρίζουν τα γράμματα και τις τέχνες προκειμένου να ενισχύσουν τη φήμη τους. (E. Burns, 1983: 72-73) Κέντρο της ιταλικής αναγέννησης ήταν η Φλωρεντία, μια πόλη που γνώρισε μεγάλη καλλιτεχνική άνθιση, η οποία χρηματοδοτήθηκε από τους μαικήνες της πόλης. Αναγεννήθηκε η κλασική αρχιτεκτονική, η ζωγραφική και η γλυπτική. (Κ. Ράπτης: 1999, 125) 2

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΊΑ Η νέα εποχή σημαδεύτηκε από την μετατόπιση του κέντρου της κοινωνικής ζωής από την ύπαιθρο στις πόλεις. Ο αναγεννησιακός πολιτισμός ήταν κατά κύριο λόγο αστικός. Αποτυπώνει την ανήσυχη κινητικότητα της ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα, την επιθυμία για κοινωνική ανέλιξη. Η αναβίωση των πόλεων αποτέλεσε την αναγκαία κοινωνική συνθήκη για την πολιτιστική ανάταση που χαρακτηρίζει την περίοδο από τον 14 ο έως τον 16 ο αιώνα. Ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα είχαν αναπτυχθεί νέα αστικά συγκροτήματα, τα οποία μετεξελίχθηκαν σε κόμβους ενός διογκούμενου ανταλλακτικού εμπορίου. Μόνο όμως στη Βόρεια Ιταλία σημειώθηκε πολιτικοκοινωνικός μετασχηματισμός καθώς εξαλείφθηκαν οι φεουδαρχικές δομές. Το σπάσιμο των φεουδαρχικών δεσμών οδήγησε σε άνοιγμα της κοινωνίας και επικράτηση της άμιλλας, βάσει της οποίας σημασία είχε πλέον η προσωπική αξία και η ανάδυση νέων κοινωνικών στρωμάτων. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 32) Στις ελεύθερες πόλεις του Βορρά διαμορφώθηκαν στην αρχή δημοκρατικά πολιτεύματα. Η νέα εξουσία (signoria) αποτελούνταν από το πιο ενεργό και προνομιούχο τμήμα του πληθυσμού, την εμπορική και τραπεζιτική μέση τάξη, η οποία διοικούσε τον εαυτό της και εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της. Αυτού του τύπου ολιγαρχική διακυβέρνηση δεν είχε τίποτε το κοινό με τη σημερινή μορφή της δημοκρατίας. Αναζωπύρωσε όμως μνήμες ελευθερίας που χαρακτήριζαν την κλασική αρχαιότητα συμβάλλοντας στο κίνημα επιστροφής στον πολιτισμό της Αρχαιότητας. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 33) Οι ιταλικές πόλεις ανέπτυξαν τη δύναμη που μεταβάλλει την πόλη σε κράτος. Το πολιτικό σύστημα που ανέπτυξαν ήταν η τυραννία. Στις πόλεις αυτές ανήκει η Φλωρεντία, μια πόλη διαρκούς κίνησης, που μας παρέδιδε πληροφορίες σχετικά με όλες τις σκέψεις και τις προθέσεις των ατόμων και του συνόλου για την κίνηση της Αναγέννησης που αναπτύχθηκε εκεί. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 53) Παράλληλα διαμορφώνεται κοινωνική διαστρωμάτωση αλλά και ταξική αντιπαράθεση και κοινωνικές αναταραχές, από τις οποίες κάποια οικογένεια κερδίζει σε ισχύ και αναλαμβάνει κληρονομικά την διοίκηση και κυβέρνηση της πόλης. Οι δημοκρατίες μεταπίπτουν στο δεσποτισμό. Πολλές ήταν οι οικογένειες, οι οποίες έμειναν γνωστές, όπως οι Βισκόντι και οι Σφόρτσα στο Μιλάνο και οι Μέδικοι στη Φλωρεντία. Οι 3

ηγεμόνες αυτοί επιζητούσαν να διαπλάσουν το κοινωνικό σώμα κατά την προσωπική τους βούληση. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 34) Παρά την αυθαιρεσία που διέκρινε τη διακυβέρνηση τους, οι τύραννοι αυτοί οργάνωσαν τη διοικητική μηχανή και την οικονομική διαδικασία των πόλεων κατά ορθολογικό τρόπο. Αυτό το νέο οργανωτικό πλαίσιο έδωσε την ευκαιρία στις ανερχόμενες δυνάμεις να παρουσιάσουν τη δημιουργική τους πρωτοβουλία. Οι νέοι αυτοί ηγεμόνες δεν έπαψαν να βλέπουν τον εαυτό τους ως εκπρόσωπο των αστικών στρωμάτων. Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα αποτελεί το καθεστώς των Μεδίκων στη Φλωρεντία, η οποία ξεχώρισε ως οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο. Παρόλαυτα η εξουσία τους ήταν μια αυθαίρετη υφαρπαγή έξω από κάθε νομιμότητα και ηθικότητα. Για να πετύχουν τη νομιμοποίηση της εξουσίας τους προσέλκυσαν στον κύκλο τους πνεύματα ανήσυχα και ικανά. Μ αυτό τον τρόπο η σφετεριστική εξουσία τους επενδύθηκε από ένα λαμπρό προπέτασμα καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το πολιτικό περιβάλλον συνέβαλε στην άνθιση των τεχνών και ευνοήθηκε από τη νέα οικονομική πραγματικότητα. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 35) Η Φλωρεντία συχνά έχει θεωρηθεί το πρότυπο του σύγχρονου κράτους, όπου συναντά κανείς τον «ύψιστο βαθμό πολιτικής συνειδητότητας και τον μέγιστο πλούτο μορφών εξέλιξης» (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 61) Το φλωρεντινό πνεύμα, βαθύτατα συλλογιστικό και καλλιτεχνικά δημιουργικό αναδιαμορφώνει την πολιτική και κοινωνική κατάσταση, ενώ την περιγράφει και την κατευθύνει. Η Φλωρεντία έγινε η πατρίδα των πολιτικών διδασκαλιών και θεωριών. Σ αυτά προστέθηκε η θέα της Αρχαία Ρώμης και η γνώση των αρχαίων συγγραφέων. Η Φλωρεντία απέκτησε φήμη μεγαλύτερη απ οποιοδήποτε άλλο κράτος στην Ιταλία. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 62) Η φλωρεντινή πολιτική βασιζόταν στην οικονομική πολιτική, είχε αναπτύξει το εμπόριο και τις τραπεζικές συναλλαγές με τις άλλες ιταλικές πόλεις, αλλά και τις πόλεις της Βόρειας Ευρώπης και τη Φλάνδρα. Στη Φλωρεντία αναπτύχθηκε πρώτη φορά αυτό που λέμε δημοσιονομική πολιτική με τη σημερινή έννοια, είτε πρόκειται για εξωτερικά δάνεια είτε για εσωτερικές κρατικές δαπάνες (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 63) Η στατιστική αναπτύχθηκε στη Φλωρεντία στον πληρέστερο βαθμό. Αφήνουν να διαφανεί η συνάφεια με το ιστορικό στοιχείο στην υψηλότερή του έννοια με τον πολιτισμό και την τέχνη. Μας έχουν σωθεί πολλές πηγές που αναφέρουν μετρήσεις για κάθε πλευρά της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 64-65) 4

Η πολιτική ζωή στη Φλωρεντία αποδεικνύει ότι η πόλη βιώνει όχι μόνο συνειδητά ένα πλήθος πολιτικών μορφωμάτων και αποχρώσεων αλλά κάνει τον απολογισμό τους σε βαθμό δυσανάλογα υψηλό συγκρινόμενη με άλλα κράτη της Ιταλίας. Μέσα από την πολιτική της ζωή παρουσιάζεται ανθρωπίνων τάξεων και μεμονωμένων ανθρώπων. Οι Φλωρεντινοί υπερέχουν ως προς την πνευματική πληρότητα και την πολύπλευρη θεμελίωση συμβάντων. Παρουσιάζεται κυριαρχία των ευγενών, μάχες ανάμεσα στη μεσαία τάξη και το προλεταριάτο, ολοκληρωμένη, ατελής και φαινομενική δημοκρατία, πρωτοκαθεδρία ενός οίκου, θεοκρατία έως τις μεικτές μορφές που προετοίμασαν την αυταρχική ηγεμονία των Μεδίκων. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 66) Οι Φλωρεντινοί αποτελούν πρότυπο και πρώιμη έκφραση των Ιταλών και των μοντέρνων Ευρωπαίων. Αναφύονται τεχνίτες της κρατικής εξουσίας θέλουν να εγκαθιδρύσουν ένα καθεστώς διαρκείας, να ευχαριστήσουν μικρούς και μεγάλους ή και να τους ξεγελάσουν. Σ αυτά τα πλαίσια δανείζονται παραδείγματα από την αρχαιότητα και τα ονόματα των παρατάξεών τους. Απ όλους όσους πιστεύουν ότι μπορούν αν ιδρύσουν ένα κράτος, ο Μακιαβέλι υπερτερεί. Στο υπόμνημά του αποτύπωσε την ίδρυση μιας φλωρεντινής κρατικής οντότητας. Ήλπιζε να εισάγει μια μετριοπαθή δημοκρατία. Απαιτεί η κρατική οντότητα να είναι ευέλικτη και ικανή για μεταβολές ώστε να αποφευχθούν καταδίκες και εξορίες. Εύχεται τη θέσπιση μιας δικαστικής δίωξης εναντίον των μισητών πολιτών, πράγμα το οποίο συνήθιζαν οι Φλωρεντινοί. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 68-69) Οι κάτοικοι της Φλωρεντίας ασχολήθηκαν με την αρχαιότητα. Δύο σημαντικές προσωπικότητες ήταν ο Νικολό Νικολί και ο Μαννέτη. Ο Μαννέτη βυθίστηκε στα βιβλία και έγινε ένας από τους μεγαλύτερους λόγιους της εποχής. Έγινε εμπορικός αντιπρόσωπος του κράτους και έπαρχος. Στις ώρες της σχόλης του συνέταξε την ιστορία της πόλης ως σύμβολο του κοινού πεπρωμένου και δικαίου. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 151) Σημαντική ήταν η προσφορά των αρχόντων στην παιδεία. Ο Κόσιμο ως έμπορος και ηγέτης πολιτικής παράταξης της πόλης του, είχε στη διάθεσή όλους όσους σκέφτονται, ερευνούν και γράφουν. Αναγνώρισε στην πλατωνική φιλοσοφία ότι εμφύτευε τη γνώση κι έτσι έφερε στο φως μια νέα και υψηλότερη αναγέννηση. Στα χρόνια του Κόσιμο και του Πιέτρο Μέδικου η Πλατωνική ακαδημία έφτασε στην ακμή της.. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 152) Το 15 ο αιώνα αρχίζει η συστηματική ίδρυση των βιβλιοθηκών με την ανάπτυξη την αντιγραφής. Πολλοί άνθρωποι κατέβαλλαν σημαντική προσπάθεια για να αντιγράψουν 5

παλιά κείμενα καθώς και να συλλέξουν χειρόγραφα. Ο Niccolό Niccoli μέλος του φιλικού κύκλου των λογίων γύρω από τους Μέδικους αφιέρωσε όλη του την περιουσία για την απόκτηση βιβλίων. Όταν δεν του απόμεινε τίποτα οι Μέδικοι έθεσαν τα ταμεία τους στη διάθεσή του. Ο Niccoli συνέλεξε όλο το έργο του Μαρκελλίνου, παρακινούσε τον Μέδικο να αγοράσει τον Πλίνιο. Έτσι κατάφερε να συλλέξει σημαντικά βιβλία. (Μπούρκχαρτ, 1997: 136) Δημιουργήθηκαν σημαντικές βιβλιοθήκες στις οποίες υπήρχαν μοναδικές συλλογές. Τέτοια ήταν η βιβλιοθήκη των Μεδίκων όπου βρίσκονται σημαντικά βιβλία. (Μπούρκχαρτ, 1997: 137) Η ζήτηση χειρογράφων συντέλεσε στην ανάπτυξη αξιόλογου αριθμού γραφέων επωνύμων, που είχαν ασκηθεί στην τέχνη της καλλιγραφίας στα βυζαντινά κέντρα. Αυτοί μετέφεραν τα χειρόγραφα στη Δύση, όπου και εξακολουθούσαν να ασκούν την τέχνη του γραφέα ή προσλαμβάνονταν στα τυπογραφεία ως διορθωτές αρχαίων κειμένων. Οι γραφείς κωδίκων ήταν περιζήτητοι. Πολλές από τις πρώτες εκδόσεις των αρχαίων κειμένων έφεραν το όνομα του γραφέα. Έτσι όταν ο Κόσιμο Μέδικος θέλησε να δημιουργήσει μια βιβλιοθήκη για το αββαείο του, έβαλε ανθρώπους να του αντιγράψουν ό,τι βιβλία ήθελε. (Μπούρκχαρτ, 1997: 138) Στις αυλές των ηγετών συγκεντρώνονταν οι Έλληνες λόγιοι, οι οποίοι άρχιζαν να συγκεντρώνονται το 15 ο και 16 ο αιώνα στη Φλωρεντία Πρώτος Έλληνας λόγιος αναφέρεται ο Μανουήλ Χρυσολωράς που υπηρέτησε τους Μεδίκους μαζί με τον συγγενή του Ιωάννη και τον Γεώργιο Τραπεζούντιο. Ακολούθησαν ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο οποίος δίδαξε ελληνική γλώσσα στην ακαδημία της Φλωρεντίας, ο Θεόδωρος Γαζής και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης. (Μπούρκχαρτ, 1997:139) Ακολούθησαν οι Γεώργιος Πλήθων ή Γεμιστός, ο οποίος ήταν βαθύς γνώστης της πλατωνικής φιλοσοφίας και έδωσε την αποφασιστική ώθηση στον αναπροσανατολισμό της ιταλικής σκέψης προς τον πλατωνισμό που κορυφώθηκε με την ίδρυση της Φλωρεντινής Ακαδημίας από τον μαθητή και φίλο του Marsiglio Ficino. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 61) 6

ΤΟ ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ Ο Ουμανισμός είναι ένα κίνημα το οποίο προσπάθησε να δώσει αξία στον άνθρωπο σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ανάδυση της ανθρώπινης προσωπικότητας στηριγμένη στις εγγενείς της δυνάμεις είναι το κυριότερο πολιτιστικό επίτευγμα της αναγέννησης. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος χαρακτηρίζεται από αυτογνωσία, η οποία αποκαλύπτει τάσεις του ανθρώπου και μια πολυπρόσωπη ατομικότητα. Ο άνθρωπος γίνεται ο καθολικός άνθρωπος που ζητάει να κάνει κτήμα του τις πιο ετερογενείς μορφές ανθρώπινης εμπειρίας. Έτσι γίνεται πραγματικός δημιουργός ανεπανάληπτων επιτευγμάτων. Ο άνθρωπος θεώνεται δηλαδή γίνεται ο δημιουργός πραγμάτων πάνω στη γη. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 37-38) Ο τύπος του ανθρώπου που παρουσιαζόταν αποτελούσε ένα ιδεώδες πρότυπο που συγκέντρωνε τις πιο τέλειες και ευγενικές ροπές της ανθρώπινης φύσης. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 39) Η προβολή του ανθρώπου - δημιουργού καταξιώνει την εργασία ως την κινητήρια δύναμη στην ανέλιξη του πολιτισμού. Η αναγέννηση θέτει σε κίνηση μια δυναμική αναδημιουργίας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες από τις οποίες πήγασε η προσπάθεια για τη διεύρυνση της κοινωνικής βάσης του υλικού και του κοινωνικού πολιτισμού. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 39-40) Δηλώνεται ενδιαφέρον για επιστροφή στην αρχαιότητα, η οποία δηλώθηκε με την επιστροφή στην αρχαία τέχνη και τη λογοτεχνία από τις οποίες αντλούσαν σύμβολα και εικόνες που χρησιμοποιούσαν στη δική τους δημιουργία. Ταυτόχρονα αναβίωσε και το αριστοκρατικό ήθος, ένα ήθος που επέβαλλε την υπέρβαση των δυνατοτήτων και δεν ήταν ευχαριστημένο με την επίτευξη του μέσου όρου, πράγμα που σήμαινε ταυτόχρονα τη δομή μιας ολιγαρχικής κοινωνίας. (Π. Βαλλιάνος: 2001, 39) Η γενικευμένη τοποθέτηση των Ιταλών υπέρ της αρχαιότητας αρχίζει το 14 ο αι., η οποία οφείλεται στην ανάπτυξη της αστικής ζωής, που εκφράστηκε με την συγκατοίκηση και ισότητα ευγενών και αστών. Σχηματίζεται μια νέα κοινωνία που ένιωθε την ανάγκη της παιδείας. Η παιδεία για να διεισδύσει στον κόσμο της γνώσης είχε ανάγκη την κλασική αρχαιότητα με την πληρότητα της αντικειμενικής αλήθειας. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997:128) Η τάση της αρχαιολατρίας εκδηλώθηκε με τον πιο έντονο τρόπο στην Ιταλία καθώς η θέα των ερειπίων της αρχαίας Ρώμης προκαλούσε δέος για τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 47) Σ ολόκληρη την Ιταλία υπήρχε ο ζήλος για τις ρωμαϊκές αρχαιότητες για τις οποίες μιλά και ο Βοκκάκιος. Δημιουργήθηκαν 7

συλλογές αρχαιοτήτων ενώ τα ιστορικά διαφόρων πόλεων παρέπεμπαν σε κάποια αληθινή ή φανταστική σχέση με τη Ρώμη. Πολλοί γενεαλόγοι είχαν αναγάγει την καταγωγή πολλών οικογενειών σε φημισμένα ρωμαϊκά γένη. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 132) Στη γενικευμένη αρχαιολατρία σημαντική είναι η παρουσία του Ουμανισμού, ο στράφηκε ενάντια στον σχολαστικισμό που είχε χάσει κάθε αναφορά στην ανθρώπινη εμπειρία, κοινωνική και συναισθηματική. Για να ξεφύγει από την τυπολατρία και τη μηχανική αποστήθιση έθεσε σαν στόχο να ξεθάψει ολόκληρο το σώμα της αρχαίας γραμματείας που είχε αγνοηθεί από τον σχολαστικισμό του Μεσαίωνα. Η αρχαία γραμματεία στο σύνολό της έδειχνε το ανθρώπινο πάθος σε διάφορες εκφάνσεις του. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 50) Πρωτεργάτης του ουμανισμού υπήρξε ο Πετράρχης, που αν και δε γνώριζε ελληνικά, εκτιμούσε ιδιαίτερα τα ομηρικά ποιήματα και άνοιξε το δρόμο στην ανθρωπιστική επιστήμη, που προσομοίαζε με την πνευματική δραστηριότητα της ελληνορωμαϊκής περιόδου. (Μπούρκχαρτ, 1997:135) Η ανθρωπιστική επιστήμη άνοιγε προοπτικές για μια διανοητική άσκηση που θα οδηγούσε στην ανάκτηση της πνευματικής ελευθερίας και της ανθρώπινης αυτενέργειας. Γινόταν μια κατάδυση στις πηγές του αρχαίου λόγου. Αφομοιώνονται τρόποι και τεχνικές ενώ η ρητορική της αρχαιότητας με το εύρος των θεμάτων της γίνεται υπόδειγμα για τους ουμανιστές. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 51) Για να πραγματοποιηθεί η αναβάπτιση στην αρχαία γραμματεία ήταν αναγκαίο να έρθουν στην επιφάνεια τα αρχαία κείμενα, τα οποία θεωρούνταν πηγή γνώσης. Οι λογοτέχνες της εποχής λάτρευαν τους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς. Έτσι άρχισαν μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων με πρωτοβουλία των ουμανιστών. Οι ουμανιστές επιδόθηκαν στη συλλογή των αρχαίων χειρογράφων και στη δημοσίευσή τους με κριτικό σχολιασμό που ζητούσε την αποκατάσταση του αρχικού κειμένου απαλείφοντας τυχόν λάθη των αντιγραφέων και τις σκόπιμες πλαστογραφήσεις. (Π. Βαλλιάνος, 2001: 53) Το 1400 εμφανίζεται το κίνημα του πολιτικού ουμανισμού ή αλλιώς αστικός ουμανισμός. Με το κίνημα αυτό θεωρείται ο ρήτορας πολιτικά και κοινωνικά ενεργό πρόσωπο που με τη λογική και την πειθώ καθοδηγεί τα πράγματα στο επωφελέστερο σημείο τους. Πρότυπό τους ήταν η σκέψη του Κικέρωνα, γι' αυτό και οι πολιτικοί ουμανιστές ονομάστηκαν και Κικερώνειοι. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 51) Οι σημαντικότεροι πολιτικοί ουμανιστές Leon Battista Alberti, o Leonardo Bruni. Συμφώνησαν με τον Πετράρχη για την ανάγκη της γλαφυρότητας και της μελέτης της κλασικής φιλολογίας 8

αλλά δίδασκαν ότι η φύση του ανθρώπου τον εξόπλιζε για τη δράση, τη χρησιμότητά του στην οικογένεια και την κοινωνία για την εξυπηρέτηση του κράτους. Ήταν οπαδοί του χριστιανισμού. (E. Burns, 1983: 74-75) Ο πολιτικός ουμανισμός είχε σκοπό να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον υπέρμετρο εγωιστικό ατομικισμό, που αναδύθηκε μετά από αιώνες, και την κοινωνική συνείδηση, που χρειάζεται για να είναι ευνομούμενη μια κοινωνία. Ο πολιτικός ουμανισμός εκφράστηκε ιδιαίτερα μέσω της αρχιτεκτονικής, ως τέχνης που δομεί συνδυάζοντας το προσωπικό γούστο με την οικιστική συμμετρία. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 52-53) Σημαντική προσωπικότητα ήταν ο Νικολό Μακιαβέλλι. Υποστήριξε την ανατροπή των παλιότερων αντιλήψεων για την ηθική βάση της πολιτικής ή τη θεμελίωση της αμερόληπτης άμεσης παρατήρησης της πολιτικής ζωής. Επαίνεσε τη ρωμαϊκή δημοκρατία ως πρότυπο για όλες τις εποχές, το συνταγματικό καθεστώς, την ισότητα την ελευθερία με την έννοια της ανεξαρτησίας από κάθε εξωτερική επέμβαση και την υποταγή της θρησκείας στα συμφέροντα του κράτους. Υπηρέτησε τη δημοκρατία της Φλωρεντίας έχοντας διπλωματικές αποστολές σε άλλα κράτη. Έχασε τη θέση με την κυριαρχία των Μεδίκων. (E. Burns, 1983: 76-77) Η εξάπλωση του Ουμανισμού προκάλεσε μια βαθιά μεταστροφή του διανοητικού κλίματος της εποχής και των διανοητικών της προτιμήσεων. Συνδέθηκε με το ενδιαφέρον για την ελληνική παιδεία. Ο αντισχολαστικός προσανατολισμός των ανθρωπιστικών σπουδών οδήγησε στο συμπέρασμα ότι έπρεπε να εγκαταλειφθεί ο αριστοτελισμός και να αναδειχθεί ο Πλάτωνας ως ο στοχαστής που καλύτερα εκπροσωπούσε την αρχαία περί ανθρώπου προβληματική. Η έννοια της ψυχής του Πλάτωνα έσπαζε τη μεσαιωνική ερμηνεία του Αριστοτέλη. Επιπλέον, ο Πλάτωνας εστίαζε ποιητικά μέσα στην ουσία των πραγμάτων με σκοπό να ανακαλύψει το αιώνιο και άφθαρτο, το οποίο πηγάζει από την ίδια την ψυχή, πράγμα που βοήθησε ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική αναγέννηση, που "θέσπισε" κανόνες αισθητικούς. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 55) Η χρήση των πλατωνικών ιδεών δημιούργησε μια επιστροφή στο παρελθόν αλλά όχι ένα μιμητισμό. Η Αναγέννηση ερμήνευσε το παρελθόν μέσα από το παρόν της, το χρησιμοποίησε ως εφαλτήριο και στην τέχνη η μίμηση είναι μίμηση της τελειότητας που βασίζεται σε εσωτερικές προϋποθέσεις, όχι μια στείρα εξωτερική μορφή μίμησης. Με αυτόν τον τρόπο ο αναγεννησιακός άνθρωπος συνειδητοποίησε τη μοναδικότητά του μέσα από την ανασυγκρότηση ενός φαντασιακού παρελθόντος. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 56) Ο δυτικός πλατωνισμός ξεκίνησε με τον Δάντη, που χρησιμοποίησε πλατωνικό λεξιλόγιο και μέσω του Βιργιλίου, μπόλιασε 9

την αρχαιολατρία με το χριστιανικό πνεύμα. Ο πρώτος όμως πλατωνιστής είναι πάλι ο Πετράρχης που μέσω της μελέτης του Κικέρωνα βρίσκει εξαιρετικά πρόσφορο τον σωκρατικό τρόπο σκέψης. Παράλληλα ο Πλάτων δείχνει τη θεϊκή δύναμη να βρίσκεται εσωτερικά στον άνθρωπο κι όχι μια έξωθεν απειλή, όπως την παρουσίαζε ο Μεσαίωνας. Τα πλατωνικά ενδιαφέροντα θεσμοποιήθηκαν και έγιναν συστηματική φιλοσοφική άσκηση με την ίδρυση της πρώτης Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία το 1462 από τον Κοσμά των Μεδίκων με σχολάρχη τον Marsiglio Ficino. Σκοπός της ακαδημίας ήταν να ανασυσταθεί η πλατωνική Ακαδημία της Αθήνας. Παράλληλα επιχειρήθηκε να ανασυσταθεί και να μελετηθεί όλη η πλατωνική φιλοσοφική παράδοση, να συνδυαστεί με την χριστιανική ηθική και με μια νέα σύλληψη της αρχαιότητας. (Π. Βαλλιάνος: 2001: 57-58) Η Ακαδημία ήταν χαλαρά οργανωμένη εταιρεία λογίων που συγκεντρώνονταν γα να ακούσουν αναγνώσεις. Έγινε μετάφραση των έργων του Πλάτωνα από τον Φιτσίνο στα λατινικά. (E. Burns, 1983: 75-76) Το ουμανιστικό κίνημα στη Φλωρεντία εκφράστηκε και από την τέχνη. Η πλειοψηφία των ζωγράφων του 15 ου αιώνα ήταν Φλωρεντινοί. Πρώτος ήταν ο Μεταστάσιο, ο οποίος ενέπνευσε την εργασία των Ιταλών ζωγράφων για περισσότερο από εκατό χρόνια. Το μεγαλείο του βρίσκεται στην απομίμηση της φύσης, πρωταρχική αξία την αναγεννησιακή ζωγραφική. Ακολούθησε ο Μποτιτσέλλι, ο οποίος χρησιμοποίησε θρησκευτικά και κλασικά θέματα, ενώ συνδέθηκε μα τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους. Ο μεγαλύτερος Φλωρεντινός καλλιτέχνης ήταν ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. (E. Burns, 1983: 80-81) Μία από τις φροντίδες των λογίων ήταν η συστηματική έκδοση κειμένων της αρχαίας φιλολογίας. Η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο το 1440 έδωσε την ευκαιρία στους ουμανιστές να κοινοποιήσουν, να διασώσουν και να επεκτείνουν το έργο τους. Έτσι αναπτύσσεται αρχικά σε ιδιωτική βάση και αργότερα σε συντονισμό με τα πανεπιστήμια η πρώτη μορφή φιλολογίας. Οι πρώτοι φιλόλογοι πασχίζουν να διαβάσουν τα χειρόγραφα και να τα εκδώσουν με αρκετά σχόλια γραμματικά και ερμηνευτικά. (Βάρσος, 1999:115) Το ξεκίνημα τοποθετείται στην Ιταλία με πρωτεργάτες τον Δάντη, ο οποίος ώθησε την αρχαιότητα στο προσκήνιο της πολιτιστικής ζωής, τον Πετράρχη, από τους πρώτους που διέβλεψαν τη δύναμη του νου του ανθρώπου, την αξία της αρχαιότητας και της παράδοσης (Π. Βαλλιάνος, 2001: 47, Μπούρκχαρτ 1997: 143) και το Βοκκάκιο. 10

Μέσα στα πλαίσια του ουμανιστικού πνεύματος ιδρύονται σχολεία. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 15 ου αιώνα το πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας έφτασε στο απόγειο της ακτινοβολίας του και οι άνθρωποι της παπικής αυλής συνωστίζονταν στις αίθουσες διδασκαλίας. (Μπούρκχαρτ, 1997: 148) Με την καθοδήγηση των ουμανιστών το εκπαιδευτικό σύστημα επιτυγχάνει υψηλό βαθμό οργανωτικής τελείωσης και προάγεται σε ανώτερη εκπαίδευση. (Μπούρκχαρτ, 1997: 188) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Με την Αναγέννηση γίνεται μια προσπάθεια να αναβιώσει ο πυρήνας της ελληνικής αρχαιότητας που είχε διαστρεβλωθεί από το Μεσαίωνα. Η στροφή του λογίων προς την αρχαιότητα συμβάλλει στη σύνδεση της Αναγέννησης με τον Ουμανισμό, φιλολογικό κίνημα, το οποίο ασχολείται με την ανακάλυψη και δημοσίευση των βασικών κειμένων της αρχαίας γραμματείας δίνοντας την ευκαιρία στους ανθρώπους να έχουν άμεση πρόσβαση στις πηγές. Το σημαντικότερο εργαστήρι του ιταλικού και μοντέρνου ευρωπαϊκού πνεύματος ήταν η Φλωρεντία. Στη Φλωρεντία υπήρχε η πλήρης και ενθουσιώδης αφοσίωση, η αναγνώριση ότι αυτή η αναγκαιότητα είναι πρωταρχική έναντι των άλλων. (Γ. Μπούρκχαρτ, 1997: 153) Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ουμανιστικού κινήματος στη Φλωρεντία έπαιζε η πολιτική πραγματικότητα. Η οικογένεια των Μεδίκων φρόντισε να καλέσει στην πόλη καλλιτέχνες και ανθρώπους των γραμμάτων. Επιδόθηκαν στην συγκέντρωση αρχαίων χειρογράφων συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της φιλολογίας, ίδρυσαν βιβλιοθήκες και βοήθησαν στην ίδρυση και τη λειτουργία σχολείων και πανεπιστημιακών σχολών. Επίσης κάλεσαν ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών για την ολοκλήρωση του έργου τους. Σημαντική ήταν και η παρουσία των Ελλήνων λογίων από το Βυζάντιο, οι οποίοι βρήκαν καταφύγιο στην Ιταλία. Γύρω στο 1550 η ιταλική αναγέννηση έφτασε στο τέλος της καθώς τα εδάφη της κατακτήθηκαν από το Γάλλο μονάρχη, Κάρολο τον Η. Οι Μέδικοι της Φλωρεντίας τράπηκαν σε φυγή και άφησαν την πόλη τους να καταληφθεί. Η μετατόπιση των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό οδήγησε σε παρακμή 11

των πόλεων, ενώ η εκκλησία το 16 ο αιώνα επιδίωξε να ελέγξει την σκέψη και την τέχνη στην προσπάθεια καταπολέμησης της Μεταρρύθμισης. (E. Burns, 1983: 89-90) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βαλλιάνος Π., Αναγέννηση και Ουμανισμός, ΕΑΠ, τ. Β, Πάτρα 2001. Βάρσος Γ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τον 6 ο έως τις αρχές του 18 ου αιώνα, τ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999 Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης Από τον 6 ο έως τον 18 ο αιώνα, τ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999 Μπούρκχαρτ Γιάκομπ, Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία, Αθήνα 1997 (α έκδοση 1860). Burns Ε. Μ., Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1983. 12