11 η Εργαστηριακή άσκηση: ΆΝΘΟΣ Ι: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΕΩΝ

11 η Εργαστηριακή άσκηση: ΆΝΘΟΣ Ι: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΕΩΝ Τα όργανα εγγενούς αναπαραγωγής των φυτών είναι τα άνθη. Το άνθος βρίσκεται επί της ανθοδόχης, ενώ συνδέεται για στήριξη και τροφοδοσία από το φυτικό σώµα, µέσω του ανθικού ποδίσκου. Ο ανθικός ποδίσκος είναι το αντίστοιχο του µίσχου, που έχουν τα φύλλα. Τα άνθη, ή λουλούδια όπως ονοµάζονται κοινά, αποτελούνται από διάφορα σπονδυλώµατα. Εξωτερικά βρίσκεται το πρώτο από αυτά τα σπονδυλώµατα, ο κάλυκας, ο οποίος αποτελείται από τα σέπαλα και εσωτερικά του κάλυκα βρίσκεται το δεύτερο σπονδύλωµα, η στεφάνη, η οποία αποτελείται από τα πέταλα. Ο κάλυκας έχει προστατευτικό ρόλο, είναι συνήθως πράσινος και έχει και µια (συνήθως µικρή ή µεσαία) φωτοσυνθετική συµβολή, για την ανάπτυξη του άνθους. Η προστατευτική και η φωτοσυνθετική σηµασία του κάλυκα είναι µεγαλύτερη όσο το άνθος είναι ακόµα κλειστό (µπουµπούκι). ΣΧΗΜΑ 28: Οι δύο τύποι συµµετρίας. Τα περισσότερα άνθη έχουν ακτινόµορφη συµµετρία. Υπάρχουν όµως και οικογένειες µε ζυγόµορφα άνθη όπως Fabaceae, Orchidaceae, Boraginaceae, Scrophulariaceae κλπ. Η στεφάνη έχει συνήθως έγχρωµα πέταλα και στα φυτά που επικονιάζονται µε έντοµα, µπορεί να έχει έως και εντυπωσιακά χρώµατα. Το συνηθέστερο χρώµα που συναντάται σε άνθη είναι το κίτρινο. Υπάρχουν όµως άνθη όλων σχεδόν των χρωµάτων. Πολλά είδη επίσης έχουν ιώδη (µενεξεδιά) άνθη, άλλα βαθυκύανα (µπλε), γαλανά (γαλάζια), ρόδινα (ροζ), πορτοκαλιά, λευκά, ερυθρά. Επιπλέον τα πέταλα έχουν σχήµατα που διακρίνονται από τα έντοµα, επειδή έχουν υπεριώδες «χρώµα», που εµείς δεν µπορούµε να τα δούµε. Εκτός από τα χρώµατα, τα άνθη των εντοµοεπικονιαζόµενων φυτών είναι συνήθως µεγαλύτερα και µπορεί να αναδίδουν και άρωµα. Μπορούν όµως και µικρά άνθη να προσελκύουν τα έντοµα, διατασσόµενα σε οµάδες, που ονοµάζονται ανθοταξίες ή ταξιανθίες, µε εντυπωσιακότερο παράδειγµα τα άνθη των φυτών της οικογενείας των συνθέτων (Compositae ή Asteraceae), των οποίων οι ταξιανθίες 77

εµφανίζονται σαν ένα µόνο άνθος, στα µάτια των µη ειδικών (αυτή η ταξιανθία ονοµάζεται κεφάλιο). Ένας άλλος τρόπος προσέλκυσης των εντόµων από µη εντυπωσιακά άνθη είναι το να ΣΧΗΜΑ 29: Άνθη δύο γνωστών ειδών, όπως φαίνονται εξωτερικά και σε εγκάρσια τοµή. περιτριγυρίζονται από χρωµατιστά φύλλα, έγχρωµα βράκτια, που παίζουν το ρόλο των πετάλων. Το γνωστότερο παράδειγµα, γι αυτήν την περίπτωση, είναι η βουκαµβίλια. Ο κάλυκας και η στεφάνη µαζί, αποτελούν το περιάνθιο. Όταν δεν υπάρχει µορφολογική διαφορά µεταξύ των δύο σπονδυλωµάτων του περιανθίου, όπως συµβαίνει στα µονοκοτυλήδονα, τότε ονοµάζεται περιγόνιο. Τα έντοµα, που προσελκύονται από τα χρώµατα και τα αρώµατα των εντοµοεπικονιαζόµενων λουλουδιών, τρέφονται από τη γύρη και το νέκταρ. Το νέκταρ είναι ένα γλυκό και θρεπτικό υγρό που εκκρίνεται από τους νεκτάριους αδένες των ανθέων, µε σκοπό ακριβώς να προσελκύσει τα έντοµα. 78

Τις χρωµατικές και αρωµατικές ιδιότητες των εντοµοεπικονιαζόµενων λουλουδιών τις έχει εκµεταλλευθεί ο άνθρωπος και τις έχει αναπτύξει, εµπειρικά και επιστηµονικά, σε πολλά από τα λεγόµενα καλλωπιστικά φυτά. Υπάρχουν βέβαια και πάρα πολλά είδη που έχουν ανεµοεπικονιαζόµενα άνθη. Αυτά τα άνθη είναι συνήθως πολύ µικρά έχουν µικρότερους και ελαφρότερους γυρεόκοκκους. Σε πολλά είδη οι γυρεόκοκκοι έχουν πτερύγια, σαν µικροσκοπικά ανεµοπλάνα. Υπάρχουν ακόµη είδη στα οποία οι γυρεόκοκκοι µεταφέρονται µε νερό, ενώ ορισµένα είδη φυτών σε περιοχές της γης µε τροπικό κλίµα έχουν ως επικονιαστές νυχτερίδες ή µικρόσωµα νεκταροφάγα πουλιά, όπως τα διάφορα είδη κολιβρίου. Τα εσώτερα (τα πιο µέσα) σπονδυλώµατα, το ανδρείο και το γυναικείο, είναι τα καθαυτό αναπαραγωγικά σπονδυλώµατα. Το ανδρείο, το αρσενικό µέρος του άνθους, αποτελείται από το σύνολο των στηµόνων. Ο κάθε στήµονας αποτελείται από τον ανθήρα και το νήµα. Όταν ο ανθήρας ωριµάσει, τα τοιχώµατα των γυρεόσακκών του διαρρηγνύονται (σπάνε) και ελευθερώνονται οι γυρεόκοκκοι, δηλαδή οι κόκκοι της γύρης. Το γυναικείο ή ύπερος, το θηλυκό µέρος του άνθους, αποτελείται από την ωοθήκη και έναν ή περισσότερους στύλους. Ο κάθε στύλος, στο πάνω µέρος του, φέρει το στίγµα ή, αν πρόκειται για περισσότερους στύλους συντηγµένους, τα στίγµατα. Στην κολλητική επιφάνεια του στίγµατος προσκολλάται ο γυρεόκοκκος, που φέρνει ως αυτό ο άνεµος ή τα έντοµα, ανάλογα µε το είδος του φυτού. Το γυναικείο «συναρµολογείται» από ένα ή περισσότερα καρπόφυλλα, συνήθως ενωµένα. Στις περιπτώσεις που τα καρπόφυλλα δεν είναι ενωµένα, µιλάµε για άνθος µε πολλές ελεύθερες ωοθήκες. Για να διαπιστώσουµε πόσα καρπόφυλλα έχει η ωοθήκη απαιτείται να την παρατηρήσουµε σε εγκάρσια τοµή. Ένας εύκολος, γρήγορος και «πονηρός», εναλλακτικός τρόπος είναι να µετρήσουµε τον αριθµό των στιγµάτων, που ισοδυναµεί µε τον αριθµό των καρπόφυλλων, αφού κάθε καρπόφυλλο καταλήγει σε στίγµα. Πάντα βέβαια απαιτείται να µετρηθούν τα στίγµατα σε τρία ή τέσσερα τουλάχιστον άνθη, ώστε να µην παραπλανηθούµε από άνθη που τους παρουσιάζεται κάποια ανωµαλία ή που τους συνέβη κάποιο ατύχηµα και έτσι δεν ανέπτυξαν ή απώλεσαν ένα ή περισσότερα στίγµατα. Όπως σε όλους τους οργανισµούς, έτσι και στα φυτά, τα αναπαραγωγικά όργανα είναι τα σηµαντικότερα όργανα σε ότι αφορά την ταξινοµική κατάταξη τους. Η µελέτη των ανθέων έχει λοιπόν ιδιαίτερη σηµασία για ένα Ταξινόµο Βοτανικό. Για τη σχηµατική απόδοση της µορφής ενός άνθους έχουν αναπτυχθεί δύο τρόποι συµβολισµού: Ο ανθικός τύπος και το ανθικό διάγραµµα. Ο συµβολισµός του ανθικού τύπου είναι απλούστερος. Χρησιµοποιεί καταρχήν τα κεφαλαία γράµµατα Κ (για τον κάλυκα), Σ (για τη στεφάνη), Α (για το ανδρείο) και Γ (για το γυναικείο). Στην περίπτωση που υπάρχει περιγόνιο αντί για κάλυκα και στεφάνη, αντί για τα γράµµατα Κ και Σ υπάρχει µόνο ένα, το Π. Στη συνέχεια δίπλα στο κάθε γράµµα, που όπως είδαµε συµβολίζει ένα από τα σπονδυλώµατα, υπάρχει σε θέση δείκτη ένας αριθµός, που δείχνει από πόσα µέλη (µέρη) αποτελείται το σπονδύλωµα π. χ. Κ 5 Σ 5 Α 10 Γ 5 Το παράδειγµά µας, όπως θα προσέξατε έχει ως δείκτες αριθµούς που είναι πολλαπλάσια του 5. Αυτός ο αριθµός είναι χαρακτηριστικός για τα άνθη των δικοτυλήδονων φυτών. Επίσης συνηθισµένος αριθµός για τα δικοτυλήδονα φυτά είναι ο αριθµός 4. Αν κάποια µέλη ενός ή περισσοτέρων σπονδυλωµάτων είναι ενωµένα τότε χρησιµοποιείται παρένθεση κατά το συµβολισµό τους. Κ 5 Σ (5) Α 10 Γ (5) 79

Όπως µετασχηµατίσαµε το παράδειγµά µας σηµαίνει ότι τα πέταλα της στεφάνης και τα καρπόφυλλα του γυναικείου συµφύονται, δηλαδή είναι ενωµένα. Συνεχίζοντας το παράδειγµά µας αν οι στήµονες του άνθους είναι δύο κατηγοριών (π. χ. πέντε σε µια εξωτερική σειρά και πέντε σε µία εσωτερική ή πέντε υψηλοί και πέντε χαµηλοί) πρέπει να διαχωριστούν οι δύο κατηγορίες µε ένα συν (+): Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Τα περισσότερα άνθη έχουν πάνω από ένα επίπεδο συµµετρίας. Τα δύο ή περισσότερα επίπεδα συµµετρίας συµβολίζονται µε έναν αστερίσκο (*). *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Στην περίπτωση που έχουν µόνο ένα επίπεδο συµµετρίας (άνθη φυτών των οικογενειών Fabaceae, Boraginaceae, Scrophulariaceae κ. α) αντί για αστερίσκος υπάρχει ένα µικρό βέλος. Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Μια µικρή µειοψηφία φυτικών ειδών έχουν εντελώς ασύµµετρα άνθη. Ένα επιπλέον σύµβολο τοποθετείται στον ανθικό τύπο, για να καταδεικνύει τη σχετική θέση της ωοθήκης, ως προς τα υπόλοιπα ανθικά µέρη. Αν η ωοθήκη φύεται υψηλότερα από τα υπόλοιπα ανθικά µέρη ονοµάζεται επιφυής και το άνθος που είναι κάτω από το γυναικείο υπόγυνο. Αν η ωοθήκη φύεται χαµηλότερα από τα υπόλοιπα ανθικά µέρη ονοµάζεται υποφυής και το άνθος που σε αυτήν την περίπτωση είναι πάνω από το γυναικείο λέγεται επίγυνο. Τέλος αν τα άλλα ανθικά µέρη φύονται στο ύψος της ωοθήκης η ωοθήκη ονοµάζεται µεσοφυής και το άνθος που φύεται γύρω της λέγεται περίγυνο. Το σύµβολο στον ανθικό τύπο δείχνει τι είναι το άνθος, όπως άλλωστε στο άνθος αναφέρονται όλα τα σύµβολα του ανθικού τύπου. Υπόγυνο άνθος (µε επιφυή ωοθήκη) *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Περίγυνο άνθος (µε µεσοφυή ωοθήκη) *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5)- Επίγυνο άνθος (µε υποφυή ωοθήκη) *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Στην πρώτη κατηγορία µε υπόγυνο άνθος αναφέρονται ως παραδείγµατα η µανόλια και η τουλίπα. Στη δεύτερη µε περίγυνο άνθος η κερασιά και η αµυγδαλιά και στην τρίτη µε επίγυνο άνθος η µηλιά και ο νάρκισσος. Σε ορισµένες περιπτώσεις (σε ορισµένα βιβλία), αντί η παύλα να τεθεί πάνω, κάτω ή δίπλα από τον αριθµό που δείχνει το πλήθος των καρπόφυλλων, τίθεται πάνω, κάτω η δίπλα από το ίδιο το σύµβολο του γυναικείου (το Γ) π. χ.: Υπόγυνο άνθος (µε επιφυή ωοθήκη) *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Γ (5) Επίγυνο άνθος (µε υποφυή ωοθήκη) *Κ 5 Σ (5) Α 5+5 Ѓ (5) Υπάρχει η περίπτωση ένα σπονδύλωµα να έχει πολύ µεγάλο αριθµό µελών σε κάποιο σπονδύλωµα. Αυτό συµβαίνει συνήθως στο ανδρείο, σπανιότερα στο γυναικείο, ενώ σε καλλιεργούµενα καλλωπιστικά (π. χ. τριανταφυλλιά) µπορεί να χρειαστεί και για τη στεφάνη (πάρα πολλά πέταλα). Τότε αντί για κάποιο αριθµό, ως δείκτη, χρησιµοποιείται το σύµβολο του απείρου: *Κ 5 Σ (5) Α Γ (5) 80

Στα µονοκοτυλήδονα φυτά θα µπορούσαµε να έχουµε ως χαρακτηριστικό το παράδειγµα: *Π (3) Α 6 Γ (3) Το παράδειγµά µας, όπως θα προσέξατε έχει ως δείκτες αριθµούς που είναι πολλαπλάσια του 3. Αυτός ο αριθµός είναι χαρακτηριστικός για τα άνθη των µονοκοτυλήδονων φυτών. Από της οικογένειες µονοκοτυλήδονων χαρακτηριστική περίπτωση οικογένειας µε ζυγόµορφα άνθη αποτελούν τα Orchidaceae. ΣΧΗΜΑ 30: Χαρακτηριστικό ανεµοεπικονιαζόµενο άνθος µονοκοτυλήδονου φυτού. Ο δεύτερος τρόπος συµβολισµού λουλουδιών είναι το ανθικό διάγραµµα. Το ανθικό διάγραµµα είναι σαν µία απλή κάτοψη ενός λουλουδιού, όπου τα διάφορα µέρη του δεν απεικονίζονται φωτογραφικά, αλλά µόνο σε ότι αφορά το σχετικό µέγεθος και τη σχετική θέση τους (όπως τα έπιπλα στα κλασικά αρχιτεκτονικά σχέδια). Το ανθικό διάγραµµα µπορεί να δείξει το σχετικό µέγεθος των µελών των διαφόρων σπονδυλωµάτων. Επίσης απεικονίζονται προσφύσεις. Πρόσφυση ονοµάζεται η ένωση µελών διαφορετικών σπονδυλωµάτων. Τα τρία συνηθέστερα ζεύγη σπονδυλωµάτων που προσφύονται είναι µεταξύ πετάλων και σέπαλων, πετάλων και ανθήρων, καθώς και µεταξύ ανθήρων και καρπόφυλλων. Τέλος απεικονίζονται οι σχετικές θέσεις µεταξύ των µελών των διαφόρων σπονδυλωµάτων. Αντίθετα δεν έχει προβλεφθεί συµβολισµός που να καταδεικνύει τη θέση έκφυσης της ωοθήκης ως προς τα υπόλοιπα ανθικά µέρη. 81

Εκτέλεση Άσκησης Θα σας δοθούν άνθη διαφόρων ειδών για να τα µελετήσετε και να παραστήσετε το ανθικό τους διάγραµµα και τον ανθικό τους τύπο. Θα τα µελετήσετε σε στερεοσκόπιο ή σε µεγεθυντικό φακό µε ενσωµατωµένο φως, την κοινώς λεγόµενη λούπα. Θα σας δοθούν περισσότερα του ενός από τα άνθη του κάθε είδους, ώστε να έχετε την ευχέρεια να καταστρέψετε κάποια µελετώντας τα. Τον αριθµό των χώρων της ωοθήκης θα τον παρατηρήσετε σε τοµή που θα πραγµατοποιήσετε µε το ξυραφάκι σας. Κατά κανόνα η τοµή πρέπει να είναι εγκάρσια και θα τη µελετήσετε τοποθετώντας τη σε στερεοσκόπιο. Αυτή και η επόµενη άσκηση είναι καλές ευκαιρίες για να εξοικειωθείτε µε τα στερεοσκοπικά µικροσκόπια ή στερεοσκόπια, που θα σας χρησιµεύσουν σε επόµενα µαθήµατα, όπως η Συστηµατική Βοτανική, το µάθηµα των Ζωικών Εχθρών (Εντοµολογία Ακαρεολογία Νηµατωδολογία) και η Οικολογία. Επίσης τα στερεοσκόπια είναι ένα όργανο που χρησιµοποιεί πολύ συχνά κατά την επαγγελµατική του σταδιοδροµία ένας γεωπόνος. Τα συχνότερα χρησιµοποιούµενα άνθη είναι αυτά που ανήκουν στα παρακάτω είδη: Pelargonium zonale, οικ. Geraniaceae, κοινώς γεράνι Pelargonium grandiflorum, οικ. Geraniaceae, κοινώς πελαργόνι Pelargonium odoratissimum, οικ. Geraniaceae, κοινώς αµπερρόριζα Punica granatum, οικ. Punicaceae, κοινώς ροδιά Pittosporum tobira, οικ. Pittosporaceae, κοινώς αγγελική Oxalis pes-caprae, οικ. Oxalidaceae, κοινώς οξαλίδα ή ξυνίδα Malva sylvestris, οικ. Malvaceae, κοινώς µολόχα Hibiscus rosa-sinensis, οικ. Malvaceae, κοινώς ιβίσκος Convolvulus arvensis, οικ. Convolvulaceae, κοινώς άγρια περικοκλάδα Ipomoea purpurea, οικ. Convolvulaceae, κοινώς ήµερη περικοκλάδα, χωνάκια, πρωινή χαρά Nerium oleander, οικ. Apocynaceae, κοινώς πικροδάφνη, στην κρητική διάλεκτο σφάκα Rosmarinus officinalis, οικ. Labiatae (Lamiaceae), κοινώς δεντρολίβανο ή ροσµαρί Επίσης είναι πιθανόν να σας δοθούν άνθη του γένους Abutilon της οικογενείας Malvaceae, του γένους Bignonia της οικογένειας Bignoniaceae, του γένους Nicotiana της οικογένειας Solanaceae, του γένους Lonicera της οικογένειας Caprifoliaceae (αγιόκληµα ή αιγόκληµα), του γένους Medicago της οικογένειας Leguminosae ή Fabaceae (µηδική), του γένους Echium της οικογένειας Boraginaceae κλπ. Τα διδόµενα είδη εξαρτώνται από το εξάµηνο (χειµερινό ή εαρινό) και από τη διαθεσιµότητα των ανθέων. Συνήθως δεν δίδονται δύο άνθη από φυτά της ιδίας οικογενείας. Ακόµη θα σας επιδειχθούν ταξιανθίες από είδη της οικογένειας Asteraceae (Compositae) για να διαπιστώσετε ότι δεν είναι άνθη, όπως νοµίζουν οι µη ειδικοί, αλλά µεγάλες ταξιανθίες. Τέλος σε µικρές ταξιανθίες του γένους Bougainvillea, της οικογένειας Nyctaginaceae, θα παρατηρήσετε τα βράκτια φύλλα, που αυξάνουν την ελκυστικότητα που ασκούν τα εντός αυτών περικλειόµενα χλωµά της άνθη προς τα έντοµα. 82

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Από ποια σπονδυλώµατα αποτελείται ένα πλήρες άνθος και σε τι χρησιµεύει το καθένα απ αυτά; 2. Ποια είναι τα καθαυτό αναπαραγωγικά σπονδυλώµατα του άνθους και από τι αποτελούνται; 3. Ποιες στρατηγικές χρησιµοποιούν τα άνθη για την επικονίασή τους; 4. Ποιους τρόπους χρησιµοποιούν οι βοτανικοί για το συµβολισµό των ανθέων; 5. Πώς χαρακτηρίζονται τα άνθη ανάλογα µε τη σχετική θέση της ωοθήκης τους, ως προς τα υπόλοιπα ανθικά µέρη; 6. Αναγράψετε τον ανθικό τύπο και το ανθικό διάγραµµα άνθους µε 5 ενωµένα σέπαλα, 10 ελεύθερα πέταλα σε δύο σειρές των 5, από τα οποία αυτά της έξω σειράς προσφύονται στα σέπαλα, ενώ σε αυτά της µέσα σειράς προσφύονται οι στήµονες, οι οποίοι είναι τόσο πολυάριθµοι, ώστε οι µελετητές δεν τους καταµετρούν. Το άνθος τέλος είναι ακτινωτής συµµετρίας και η ενιαία ωοθήκη, που έχει 5 στίγµατα φύεται χαµηλότερα από τα υπόλοιπα ανθικά µέρη. 7. Ποια πλεονεκτήµατα προσφέρει η απεικόνιση ενός άνθους µε τον ανθικό τύπο και ποια µε το ανθικό διάγραµµα; 8. Ποιες είναι οι µορφές συµµετρίας που συναντώνται στα διάφορα άνθη; 9. Υπάρχει περίπτωση σε ένα άνθος να λείπει κάποιο σπονδύλωµα; 10. Τι διαφέρει το περιάνθιο, από το περιγόνιο; 83

12 η Εργαστηριακή άσκηση: ΆΝΘΟΣ ΙΙ: ΤΥΠΟΙ ΤΑΞΙΑΝΘΙΩΝ Ορισµένα φυτά έχουν µονήρη (µεµονωµένα) άνθη π. χ. τριανταφυλλιά, µανόλια. Σε πολλά φυτά όµως τα άνθη φέρονται κατά οµάδες, οι οποίες ονοµάζονται ταξιανθίες. Τα άνθη διατασσόµενα σε ταξιανθίες φαίνονται εντυπωσιακότερα και γίνονται ευδιάκριτα από µεγαλύτερη απόσταση. Οι ταξιανθίες χωρίζονται σε δύο µεγάλες κατηγορίες, τις µονοποδιακές ή βοτρυώδεις και τις συµποδιακές ή κυµατώδεις. Οι βοτρυώδεις ή µονοποδιακές ταξιανθίες έχουν ένα κύριο άξονα και επί αυτού αναπτύσσονται δευτερεύοντες άξονες µε τα άνθη. Κύριοι τύποι µονοποδιακών ταξιανθιών είναι οι ακόλουθοι: Βότρυς. Ο τύπος ταξιανθίας που χαρακτηρίζει ολόκληρη την κατηγορία. ΣΧΗΜΑ 31: Πέντε τύποι ταξιανθιών. 84 Φόβη. Σύνθετη ταξιανθία µε πλευρικές διακλαδώσεις. Παράδειγµα η βρώµη. Στάχυς. Ταξιανθία µε πλευρικά άνθη δίχως ποδίσκους. Παράδειγµα ο γλαδίολος. Κόρυµβος. Ταξιανθία µε πολύ επιµηκυσµένους ποδίσκους και πλατιά, αποστρογγυλωµένη κορυφή. Παράδειγµα η µηλιά. Κεφάλιο. Ταξιανθία µε κοντό διογκωµένο άξονα και άνθη µε πολύ µικρούς ποδίσκους ή χωρίς ποδίσκους. Παράδειγµα ο ηλίανθος και άλλα φυτά της οικογενείας των συνθέτων (Compositae ή Asteraceae).

ΣΧΗΜΑ 32: Ταξιανθία τύπου κεφάλιο, που οι µη ειδικοί τη νοµίζουν για απλό άνθος. Σκιάδιο. Ταξιανθία που οι ποδίσκοι των ανθέων της φαίνονται να ξεκινούν από το ίδιο σηµείο. Υπάρχει απλό και σύνθετο σκιάδιο. Παράδειγµα το καρότο και άλλα φυτά της οικογένειας των σκιαδανθών (Umbelliferae ή Apiaceae). Στις κυµατώδεις ή συµποδιακές ταξιανθίες ή αύξηση καθορίζεται από τη θέση και την ανάπτυξη του κορυφαίου οφθαλµού. Η αύξηση προχωρά από το κέντρο προς την περιφέρεια και από την κορυφή προς τη βάση. Κύριοι τύποι κυµατωδών ταξιανθιών είναι το µονοχάζιο, το διχάζιο και το πλειοχάζιο. Στην ταξιανθία µονοχάζιο φύεται µια πλάγια διακλάδωση κάτω από το επάκριο άνθος. Κάθε πλάγια διακλάδωση φέρει µε όµοιο τρόπο µια άλλη διακλάδωση. Το µονοχάζιο διακρίνεται σε τέσσερις µορφές που είναι το ριπίδιο, το δρεπάνιο, ο θύσανος και ο βόστρυχος. Στο ριπίδιο και το δρεπάνιο όλες οι διακλαδώσεις βρίσκονται επί του ιδίου επιπέδου, ενώ στο θύσανο και στο βόστρυχο οι διακλαδώσεις βρίσκονται επί διαφορετικών επιπέδων. 85

86 Ριπίδιο: Σε αυτήν την ταξιανθία οι διακλαδώσεις σχηµατίζονται εναλλάξ δεξιά και αριστερά και όπως προαναφέρθηκε στο ίδιο επίπεδο. Παράδειγµα είναι ή ίριδα. ρεπάνιο: Σε αυτήν την ταξιανθία οι διακλαδώσεις σχηµατίζονται όλες προς µία και µόνο πλευρά, πάνω στο ίδιο επίπεδο. Θύσανος: Σε αυτήν την ταξιανθία οι διακλαδώσεις σχηµατίζονται εναλλάξ δεξιά και αριστερά αλλά επί διαφορετικών επιπέδων. Βόστρυχος: Σε αυτήν την ταξιανθία οι διακλαδώσεις σχηµατίζονται όλες προς µία και µόνο πλευρά, επί διαφορετικών επιπέδων.

Εκτέλεση Άσκησης Θα σας δοθούν διαφορετικοί τύποι ταξιανθιών για την αναγνώρισή τους. Ανάµεσά τους ταξιανθίες από τις οικογένειες των αγρωστωδών (Gramineae ή Poaceae), δηλαδή των σιτηρών, των συνθέτων (Compositae ή Asteraceae), των σκιαδανθών (Umbelliferae ή Apiaceae) ή και φυτών ανθοκοµικής σηµασίας, όπως των οικογενειών Geraniaceae, Pittosporaceae κλπ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιες είναι οι δύο µεγάλες κατηγορίες στις οποίες υποδιαιρούνται οι ταξιανθίες και βάσει ποιου κριτηρίου γίνεται η διάκρισή τους; 2. Πώς διακρίνεται η ταξιανθία Ριπίδιο από την ταξιανθία ρεπάνιο; 3. Ποια οικογένεια χαρακτηρίζει η ταξιανθία κεφάλιο και ποια η ταξιανθία σκιάδιο; 4. Ποια ταξιανθία έχει ο γλαδίολος, ποια η µηλιά και ποια η ίριδα; 5. Πώς διακρίνεται η ταξιανθία Θύσανος από την ταξιανθία Βόστρυχος; 6. Ποια είναι η ταξιανθία του χαµοµηλιού, ποια της βρόµης και ποια του καρότου; 7. Πώς προχωρά η αύξηση στις κυµατώδεις ή συµποδιακές ταξιανθίες; 8. Μπορείτε να αναφέρετε παραδείγµατα φυτών για πέντε διαφορετικές ταξιανθίες; 9. Αναφέρατε µία ταξιανθία, που τα άνθη της να µην έχουν ποδίσκους και µία που τα άνθη της να έχουν ιδιαίτερα επιµήκεις ποδίσκους. 10. Ποια η χρησιµότητα της διάταξης των ανθέων σε ταξιανθία; 87

13 η Εργαστηριακή άσκηση ΆΝΘΟΣ ΙΙΙ: ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΆΝΘΟΥΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΑΝΩΤΕΡΩΝ ΦΥΤΩΝ. ΤΟΜΕΣ ΑΝΘΗΡΩΝ ΚΑΙ ΩΟΘΗΚΩΝ Τα αναπαραγωγικά ή πολλαπλασιαστικά όργανα των αγγειοσπέρµων, δηλαδή των ανώτερων φυτών, είναι το ανδρείο που το αποτελούν οι στήµονες και το γυναικείο ή ύπερος. Ανδρείο - Στήµονες Το αρσενικό όργανο αναπαραγωγής είναι οι στήµονες. Κάθε στήµονας αποτελείται από το νήµα και τον ανθήρα. Κάθε ανθήρας έχει δύο θήκες και κάθε θήκη δύο σάκους, ή αλλιώς ασκούς γύρης (γυρεόσακους ή γυρεοασκούς). ηλαδή κάθε ανθήρας έχει τέσσερις γυρεόσακους. Κάθε ασκός γύρης αποτελείται από τα κύτταρα που δοµούν το τοίχωµα του ασκού και από τα µητρικά των γυρεοκόκκων κύτταρα. Κάθε τοίχωµα γυρεόσακου έχει τέσσερις ιστούς, δηλαδή τέσσερα διαφορετικά σύνολα κυττάρων: 1. Η εξωτερική στιβάδα των κυττάρων του τοιχώµατος του γυρεοασκού αποτελείται από επιδερµικά κύτταρα. Επιδερµικός ιστός υπάρχει εποµένως και στο εξωτερικό των γυρεόσακων, όπως στο εξωτερικό κάθε φυτικού οργάνου. 2. Αµέσως µετά τα επιδερµικά κύτταρα υπάρχει το ινώδες στρώµα, που αποτελείται από κύτταρα µε ανοµοιόµορφες, πεταλοειδείς παχύνσεις στα κυτταρικά τους τοιχώµατα. Όταν οι γυρεόκοκκοι ωριµάσουν η διάνοιξη του γυρεοασκού επιτυγχάνεται χάρη στη θραύση των κυτταρικών τοιχωµάτων των κυττάρων του ινώδους στρώµατος. 3. Προχωρώντας προς το εσωτερικό υπάρχουν 2 έως 3 στρώσεις κυττάρων του ενδιάµεσου στρώµατος. 4. Τέλος στο εσωτερικό του τοιχώµατος του γυρεοασκού υπάρχουν τα κύτταρα του τάπητα. Τα κύτταρα του τάπητα χρησιµεύουν για τη διατροφή των κυττάρων που είναι τα µητρικά των γυρεοκόκκων. Σε εγκάρσια τοµή ανθήρα εκτός από τους τέσσερις γυρεοασκούς, δύο σε κάθε θήκη, διακρίνεται και η τοµή του νήµατος. Τα µητρικά των γυρεοκόκκων κύτταρα δηµιουργούν µε µείωση τα µειοσπόρια. Μετά ο πυρήνας κάθε µειοσπορίου διαιρείται µιτωτικά σχηµατίζοντας το γεννητικό και το βλαστικό πυρήνα. Το γεννητικό κύτταρο είναι µικρότερο και κλεισµένο µέσα στο βλαστικό. Το διπύρηνο αυτό σύστηµα περιβάλλεται από σκληρό κυτταρικό τοίχωµα και αποτελεί το γυρεόκοκκο. Οι γυρεόκοκκοι είναι πολύ εξειδικευµένες δοµές. Το κυτταρικό τοίχωµα των επιδερµικών τους κυττάρων έχει µοναδική σύσταση, καθώς περιέχει σποροπολλενίνη. Οι γυρεόκοκκοι έχουν χαρακτηριστικές για το είδος γλυφές στο εξωτερικό τους, χάρις στις οποίες γίνεται από τους ειδικούς προσδιορισµός του είδους. Σε απολιθωµένα κοιτάσµατα, από τους παγιδευµένους γυρεόκοκκους, οι ειδικοί µπορούν να συµπεράνουν τα φυτά που ζούσαν εκεί κατά την εναπόθεση του κοιτάσµατος. Έτσι προσφέρουν πολύτιµες πληροφορίες στην παλαιοβοτανική, την παλαιοφυτογεωγραφία, την κλιµατολογία και άλλες επιστήµες. Ο κλάδος της βοτανικής που µελετά τους γυρεόκοκκους λέγεται παλινολογία (pollenology). 88

ΣΧΗΜΑ 33: Γυρεόσακκος κρίνου (Lilium sp.) πριν τη διάνοιξή του (άνω) και µετά απ αυτήν (κάτω). Στο κέντρο γυρεόκοκκος σε µεγάλη µεγέθυνση. Γυναικείο ή Ύπερος Το γυναικείο αποτελείται από την ωοθήκη, το στύλο και το στίγµα. Η ωοθήκη σχηµατίζεται από τη συνένωση των άκρων ενός ή περισσοτέρων καρποφύλλων. Όταν τα καρπόφυλλα είναι περισσότερα του ενός, ανάλογα µε τον τρόπο ένωσής τους, προκύπτει ένας από τους ακόλουθους τύπους ωοθηκών: 1. Μονόχωρη, όταν τα χείλη των καρποφύλλων ενώνονται χωρίς να προεξέχουν πολύ προς την εσωτερική κοιλότητα της ωοθήκης. 2. Πολυθάλαµη, όταν τα καρπόφυλλα στα σηµεία ένωσής τους προεξέχουν αρκετά προς το εσωτερικό της ωοθήκης, χωρίς όµως να δηµιουργούνται ξεχωριστοί χώροι. 3. Πολύχωρη, όταν η συνένωση των καρπόφυλλων γίνεται στο κέντρο της ωοθήκης έτσι ώστε να δηµιουργούνται αποµονωµένοι µεταξύ τους χώροι. Ο αριθµός των χώρων που προκύπτουν είναι ίσος µε τον αριθµό των καρπόφυλλων. Στο εσωτερικό της ωοθήκης, βρίσκονται οι σπερµατικές βλάστες (που λέγονται και σπερµατοβλάστες και σπερµοβλάστες), δηλαδή τα υποψήφια µελλοντικά σπέρµατα (όσες από αυτές γονιµοποιηθούν). Οι σπερµατικές βλάστες συνδέονται µε τα τοιχώµατα της ωοθήκης, που τα αποτελούν τα καρπόφυλλα. Χάρις στη σύνδεσή τους, οι σπερµατικές βλάστες συγκρατούνται και τρέφονται από τα καρπόφυλλα. Η σύνδεση γίνεται µε τον οµφαλικό ιµάντα, που είναι το 89

αντίστοιχο του µίσχου για το φύλλο. Το σηµείο έκφυσης του οµφαλικού ιµάντα από το καρπόφυλλο ονοµάζεται πλακούντας. Κάθε σπερµατική βλάστη έχει εξωτερικά το χιτώνα ή τους χιτώνες και στο εσωτερικό τον εµβρυόσακκο και το νούκελο. Οι σπερµατικοί χιτώνες τυπικά είναι δύο και όταν εµφανίζονται ως ένας, συνήθως αυτό οφείλεται στη σύντηξή τους. Στην άκρη της σπερµοβλάστης οι χιτώνες αφήνουν ένα µικρό άνοιγµα, το οποίο ονοµάζεται µικροπύλη. Από τη µικροπύλη διέρχεται η εκβλάστηση του γυρεόκοκκου για τη γονιµοποίηση της σπερµατικής βλάστης. Το νούκελο είναι µία µάζα κυττάρων, εσωτερικά των χιτώνων και κυρίως προς το µέρος του οµφαλικού ιµάντα. Η τοµή των ωοθηκών του κρίνου (Lilium sp., οικογένεια Liliaceae), όπως άλλωστε και των ανθήρων του ίδιου είδους, προσφέρονται για παρατήρηση αναπαραγωγικών οργάνων αγγειοσπέρµων φυτών. ΣΧΗΜΑ 34: Αριστερά εγκάρσια τοµή ανθήρα, στο κέντρο εγκάρσια τοµή τετράχωρης ωοθήκης µε αξονικό πλακούντα και δεξιά επιµήκης τοµή µονόχωρης ωοθήκης µε επιτοίχιο πλακούντα. Ο εµβρυόσακκος προέρχεται από ένα διπλοειδές κύτταρο, το µητρικό του εµβρυόσακκου. Από αυτό το κύτταρο µε µειωτική διαίρεση προκύπτουν τέσσερα απλοειδή κύτταρα, τα µεγασπόρια. Τα τρία από τα µεγασπόρια εκφυλίζονται και στο τέταρτο κύτταρο που αποµένει, ο πυρήνας διαιρείται µιτωτικά και µετά από τρεις µιτώσεις προκύπτουν συνολικά οκτώ πυρήνες σε επτά κύτταρα. Από τους οκτώ πυρήνες οι τρεις βρίσκονται κοντά στη µικροπύλη, οι τρεις στην άλλη άκρη του εµβρυόσακκου και οι υπόλοιποι δύο στο κέντρο του εµβρυόσακκου, έτσι σχηµατίζονται έξι µονοπύρηνα κύτταρα, τρία στην κάθε άκρη του εµβρυόσακκου και ένα διπύρηνο κύτταρο στο κέντρο του. Το κεντρικό από τα τρία κύτταρα, τα οποία είναι κοντά στη µικροπύλη, αποτελεί το ωάριο, ενώ τα άλλα δύο, που το πλαισιώνουν ονοµάζονται συνεργίδες, επειδή πιστευόταν ότι συνεργούν στη γονιµοποίηση του ωαρίου. Τα τρία κύτταρα που βρίσκονται στην άλλη άκρη του εµβρυόσακκου ονοµάζονται αντίποδες και δεν παίζουν κανένα σηµαντικό πόλο, όπως άλλωστε και οι συνεργίδες. Τέλος το διπλοειδές κύτταρο στο κέντρο του εµβρυόσακκου, µετά τη γονιµοποίησή του θα δώσει το τριπλοειδές ενδοσπέρµιο. Το ωάριο γονιµοποιείται από το γεννητικό κύτταρο του γυρεόκοκκου και το διπύρηνο κύτταρο από το βλαστικό. 90

Εκτέλεση Άσκησης Θα σας δοθούν µόνιµα παρασκευάσµατα από εγκάρσιες τοµές ανθήρων και ωοθηκών ανθέων (λουλουδιών) του φυτού Lilium sp., οικογένεια Liliaceae, κοινώς κρίνος. Σε αυτά θα παρατηρήσετε και θα σχεδιάσετε τους ιστούς και τις δοµές, που αναφέρονται στο θεωρητικό µέρος της άσκησης (επιδερµικό, ινώδες στρώµα, τάπητα, µητρικά γυρεοκόκκων, τοµή του νήµατος κλπ. στους ανθήρες και οµφαλικό ιµάντα, νούκελο, χιτώνες, σπερµοβλάστη κλπ. στην ωοθήκη). Επίσης πιθανόν να σας δοθούν και εγκάρσιες τοµές από άλλα φυτικά είδη, όπως Phaseolus sp., οικογένεια Fabaceae, κοινώς φασολιά ή Gossypium sp., οικογένεια Malvaceae, κοινώς βαµβάκι. Ακόµη µπορεί να σας δοθούν και επιµήκεις τοµές ωοθηκών. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τι είναι η µικροπύλη, πού βρίσκεται και τι πραγµατοποιείται µέσω αυτής; 2. Πού βρίσκεται το ινώδες στρώµα, ποια είναι τα χαρακτηριστικά των κυττάρων του και σε τι χρησιµεύει; 3. Πού βρίσκεται ο οµφαλικός ιµάντας, σε τι χρησιµεύει και πού καταλήγει η καθεµία από τις άκρες του; 4. Πόσοι είναι οι χιτώνες και πώς µπορεί να έχει τροποποιηθεί ο αριθµός τους; 5. Πού βρίσκονται οι χιτώνες και σε τι χρησιµεύουν; 6. Σε τι χρησιµεύει ο τάπητας, πού βρίσκεται και µε ποια κύτταρα γειτνιάζει; 7. Πώς κατηγοριοποιούνται οι ωοθήκες ανάλογα µε τη διαµερισµατοποίηση του εσωτερικού τους; 8. Τι γονιµοποιεί ο γεννητικός και τι ο βλαστικός πυρήνας του γυρεόκοκκου; 9. Ποιοι ιστοί συναντώνται στο τοίχωµα του γυρεοασκού ή γυρεόσακκου; 10. Τι είναι το νούκελο και τι ο εµβρυόσακκος; 91

ΣΧΗΜΑ 35: Μετατροπή του γυναικείου του άνθους σε σαρκώδη καρπό. ΣΧΗΜΑ 36: Άνθος και µετατροπή του γυναικείου του σε ξηρό, διαρρηκτό καρπό. 92

14 η Εργαστηριακή άσκηση ΚΑΡΠΟΣ ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΚΑΡΠΟΥ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΡΠΩΝ Μετά τη γονιµοποίηση ενός άνθους, τα πέταλα, τα σέπαλα και οι στήµονες µαραίνονται συνήθως, ενώ διογκώνονται τα καρπόφυλλα, δηλαδή η ωοθήκη. Ο καρπός που προέρχεται από τη διόγκωση µόνο µιας ωοθήκης ονοµάζεται απλός. Ένας καρπός που δεν είναι απλός είναι ή σύνθετος ή συγκάρπιο. Παράδειγµα σύνθετου καρπού, δηλαδή καρπού που προέρχεται από πολλές ωοθήκες είναι τα βατόµουρα, τα οποία αποτελούνται από πολλές χαλαρά συνδεδεµένες δρύπες. Παράδειγµα συγκαρπίου, δηλαδή καρπού που αποτελείται από πολλά άνθη, είναι το σύκο. Το φαγώσιµο τµήµα του σύκου προέρχεται από τις ωοθήκες και τις ενωµένες βάσεις των ανθέων. Το δερµατώδες και σαρκώδες περίβληµα των σύκων είναι η µετασχηµατισµένη ανθοδόχη της θηλυκής ταξιανθίας, η οποία περικλείει πολυάριθµα αχαίνια. Ο καρπός ο οποίος σχηµατίζεται αποκλειστικά από τη διόγκωση της ωοθήκης, χωρίς να συµµετέχουν άλλα ανθικά µέρη ονοµάζεται γνήσιος ή αληθής. Υπάρχουν όµως και φυτικά είδη, στα οποία ο καρπός σχηµατίζεται µε τη συµµετοχή και άλλων διογκωµένων ανθικών µερών, εκτός της ωοθήκης. Σε αυτήν την περίπτωση ο καρπός ονοµάζεται ψευδής. Παραδείγµατα ψευδών καρπών είναι το µήλο, στο οποίο συµµετέχουν ο ανθικός σωλήνας και η ανθοδόχη και ο ανανάς, στον οποίο συµµετέχουν τα βράκτια. Η φράουλα είναι παράδειγµα καρπού, ο οποίος είναι συγχρόνως σύνθετος και ψευδής. Στο σχηµατισµό της συµµετέχει η διογκωµένη σαρκώδης ανθοδόχη και στην επιφάνειά της διακρίνονται πολλά µικρά αχαίνια. Το πιο σηµαντικό περιεχόµενο του καρπού, από την άποψη της ολοκλήρωσης του βιολογικού κύκλου του είδους, είναι τα σπέρµατα. Τα σπέρµατα προέρχονται από τις σπερµατικές βλάστες. Από κάθε ένα σπέρµα είναι θεωρητικά δυνατό να προέλθει ένα νέο φυτό. Γι αυτό ακριβώς τα σπέρµατα είναι ιδιαίτερα σηµαντικά για το βιολογικό κύκλο των περισσότερων φυτικών ειδών. Ο καρπός, όπως προαναφέρθηκε προέρχεται από την ανάπτυξη του τοιχώµατος της ωοθήκης και ονοµάζεται περικάρπιο. Το περικάρπιο διακρίνεται συνήθως σε τρία στρώµατα. Στο εξωτερικό του µέρος συναντάται το εξωκάρπιο, ενώ στη µέση βρίσκεται το µεσοκάρπιο και στο εσωτερικό το ενδοκάρπιο. Οι απλοί καρποί διακρίνονται στους σαρκώδεις και τους ξηρούς. Σηµειώνεται ότι οι ξηροί καρποί σύµφωνα µε τη βοτανική ορολογία δεν συµπίπτουν µε την εµπορική ονοµασία ξηροί καρποί. Για παράδειγµα τα ρεβίθια (στραγάλια) και τα φουντούκια είναι ξηροί καρποί και µε τη βοτανική έννοια, ενώ τα αµύγδαλα και τα καρύδια από βοτανική άποψη είναι σαρκώδεις καρποί. Αυτό θα το καταλάβουν ευκολότερα όσοι έχουν δοκιµάσει νωπό αµύγδαλο (τσάγαλο) και καρυδάκι γλυκό του κουταλιού. Οι σαρκώδεις καρποί είναι αυτοί οι οποίοι έχουν µαλακό, σαρκώδες και χυµώδες περικάρπιο. Οι σαρκώδεις καρποί διακρίνονται σε δύο κύριους τύπους. Ο πρώτος είναι η ράγα και ο δεύτερος η δρύπη. Η ράγα είναι γνήσιος καρπός που περικλείει περισσότερα του ενός σπέρµατα. Ο καρπός του αµπελιού, της τοµατιάς, της κολοκυθιάς, της µελιτζανιάς, της πιπεριάς, της µπανανιάς, της πεπονιάς, της καρπουζιάς, της αγγουριάς κλπ. είναι ράγες. Παραλλαγή της ράγας είναι το εσπερίδιο. Το εσπερίδιο έχει δερµατώδες περικάρπιο και έντονη διαµερισµατοποίηση. Εσπερίδια είναι οι καρποί των εσπεριδοειδών, δηλαδή της οικογενείας Rutaceae. Παραδείγµατα εσπεριδίων εποµένως είναι τα µανταρίνια, τα λεµόνια, τα πορτοκάλια, τα κίτρα, τα γκρέιπ-φρουτ κλπ. Η δρύπη χαρακτηρίζεται από το πολύ σκληρό, λιθώδες ενδοκάρπιο, που περικλείει το µοναδικό της σπέρµα. Παραδείγµατα φυτών που ο καρπός τους είναι δρύπη αποτελούν η ελιά, η κερασιά, η βυσσινιά, η ροδακινιά, η βερικοκιά κλπ. Παραλλαγή της δρύπης είναι ο τύπος καρπού µήλο, που είναι ψευδής καρπός, επειδή στο σχηµατισµό του συµµετέχει και η ανθοδόχη. Τέτοιου τύπου καρπό έχουν η µηλιά, η κυδωνιά, η αχλαδιά. 93

ΣΧΗΜΑ 37: Χαρακτηριστικοί σαρκώδεις καρποί. Οι ξηροί καρποί έχουν ξηρό και σκληρό περικάρπιο. Οι ξηροί καρποί διαχωρίζονται σε διαρρηκτούς και αδιάρρηκτους. Οι διαρρηκτοί καρποί είναι αυτοί οι οποίοι ανοίγουν κατά την ωρίµανση. Η διάνοιξή τους διευκολύνει το διασκορπισµό των σπερµάτων. Οι κυριότεροι τύποι τους είναι οι εξής: Ο λοβός ή χέδρωπας που είναι ο καρπός, ο οποίος χαρακτηρίζει την οικογένεια Fabaceae (που γι αυτό το λόγο τα µέλη της εκτός από ψυχανθή λέγονται και χεδρωπά ή λοβόκαρπα). Ο λοβός αποτελείται από ένα µόνο καρπόφυλλο, που υφίσταται ρήξη και από τις δύο πλευρές. Καρπό λοβό έχουν τα όσπρια (φασόλια, µπιζέλια κλπ.) και τα συγγενή τους φυτά π. χ. χαρουπιά. 94

ΣΧΗΜΑ 38: ιάφοροι τύποι από λοβούς και κάψες. Ο θύλακος αποτελείται επίσης από ένα καρπόφυλλο, που διανοίγεται όµως µόνο από τη µία πλευρά (π. χ. δελφίνιο). Κάψα, καρπός που αποτελείται από πολλά καρπόφυλα και υπάρχουν πολλοί τρόποι για να ανοίξει (π. χ. βαµβάκι, παπαρούνα). Οι αδιάρρηκτοι καρποί µένουν κλειστοί και διατρυπούνται από το βλαστάνον έµβρυο. Αυτοί προστατεύουν τα σπέρµατα και τα αναπτυσσόµενα σε αυτά έµβρυα µέχρι τελευταία στιγµή. Οι κυριότεροι τύποι τους είναι οι εξής: Αχαίνιο, καρπός που χαρακτηρίζει τα σύνθετα. Το πιο γνωστό µας αχαίνιο είναι ο καρπός του ηλιοτροπίου, δηλαδή ο γνωστός µας ηλιόσπορος. Οι καρποί άλλων συνθέτων είναι κατά πολύ µικρότεροι από τον ηλιόσπορο. Ο καρπός αχαίνιο έχει ένα µόνο σπέρµα, το οποίο συνδέεται µε το περικάρπιο, µέσω του ιµάντα. Τα αχαίνια είναι τύπος καρπού που, αν και συναντάται και σε άλλες οικογένειες, µπορούµε να πούµε ότι χαρακτηρίζει την οικογένεια των συνθέτων (Asteraceae). Καρύοψη, καρπός που χαρακτηρίζει τα αγρωστώδη (Poaceae). Καρπό καρύοψη δηλαδή έχουν το σιτάρι, το κριθάρι, το καλαµπόκι κλπ. Η σύνδεση του σπέρµατος µε το περικάρπιο είναι πολύ ισχυρή στους καρπούς τύπου καρύοψης. Κάρυο, καρπός µε χαλαρή σύνδεση σπέρµατος περικαρπίου όπως το αχαίνιο. Όµως είναι µεγάλος σε µέγεθος συγκρινόµενος µε το αχαίνιο και φέρει σκληρό, λιθώδες περικάρπιο (π. χ. φουντουκιά). 95

Σαµάρα, καρπός που διαδίδεται µε τον άνεµο χάρη στις πτέρυγες που σχηµατίζει το περικάρπιο. Το φυτό φτελιά έχει καρπό αυτού του τύπου και µάλιστα µε συµµετρική συσκευή ανεµοπορίας. Σχιστοκάρπιο, καρπός που αποτελείται από περισσότερα από δύο καρπόφυλλα, τα οποία χωρίζουν κατά την ωρίµανση και το καθένα περιβάλλει ένα σπέρµα. ΣΧΗΜΑ 39: Τρεις τύποι ξηρών αδιάρρηκτων καρπών. Η χρησιµότητα ενός καρπού είναι να αυξήσει τις πιθανότητες των σπερµάτων που περικλείει, να βλαστήσουν. Αυτό επιτυγχάνεται πολλές φορές προσελκύοντας ζώα, κυρίως 96