ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΕΛΤΙΟ ΑΡ. 6 / 2012 1 Προωθώντας την ελκυστικότητα, την ανταγωνιστικότητα και τη διεθνοποίηση των συνεργατικών σχηµατισµών αγροδιατροφικών προϊόντων στην περιοχή της Μεσογείου Η έρευνα, η καινοτομία και η Ευρωπαϊκή Βιομηχανία Τροφίμων: Τάσεις και προκλήσεις Η Βιομηχανία Τροφίμων είναι ο μεγαλύτερος μεταποιητικός τομέας στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσον αφορά στον κύκλο εργασιών (περίπου 965 δισ. ευρώ) και τον αριθμό των δραστηριοποιούμενων επιχειρήσεων (περίπου 310.000). Επίσης είναι ο κυριότερος εργοδότης στην Ε.Ε. με 4,4 εκατομμύρια υπάλληλους 1. Η επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) των παραγωγών τροφίμων και ποτών ήταν παραδοσιακά σχετικά μικρή σε σύγκριση με άλλες βιομηχανίες. Οι δαπάνες σε Έρευνα και Ανάπτυξη (επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό των εκροών) στην Ευρώπη των 15 ήταν η χαμηλότερη σε σύγκριση με την πλειοψηφία των αναπτυγμένων χωρών (βλ. Εικόνα 1). Τα επίπεδα δαπανών σε Ε&Α είναι υψηλότερα και συνεχίζουν να αυξάνονται στην Ιαπωνία, τις Η.Π.Α., την Αυστραλία και τη Νότια Κορέα, ενώ οι χώρες της Ε.Ε. των 15 παρουσίασαν σημειωμένα επίπεδα στασιμότητας κατά περίπου 0,37% το 2006, κοντά στα επίπεδα του 2005 (0,38%). Εικόνα 1 - Επενδύσεις Ε&Α στην Ε.Ε και σε χώρες εκτός Ε.Ε. (δισ. Ευρώ) ανά παραγωγικό τομέα [Πηγή: Βιομηχανικός πίνακας βαθμολογίας επενδύσεων Ε&Α της Ε.Ε. 2009, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κοινό Κέντρο Ερευνών, Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Καινοτομίας] Οι Ευρωπαϊκές μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) του τομέα των τροφίμων αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις αναφορικά με τη συμμετοχή τους στον πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο εμπορικό ανταγωνισμό, μια τάση που αναμένεται να αυξηθεί. Επιπρόσθετα, η εξέλιξη των νοοτροπιών και της συμπεριφοράς της κοινωνίας, καθώς επίσης και οι καινούργιες και αναδυόμενες καταναλωτικές τάσεις καθιστούν απαραίτητη τη συνεχή ανανέωση των προϊόντων διατροφής και της αντίληψης των προϊόντων σε ολοένα αυξανόμενο ρυθμό. Η βιομηχανία τροφίμων πρέπει, ως εκ τούτου, να καινοτομεί συνεχώς τις διαδικασίες και τα προϊόντα της προκειμένου να παραμείνει ανταγωνιστική και οι ΜΜΕ πρέπει να επενδύσουν προς την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών, ανεπτυγμένων μέσω της έρευνας. Η Ευρωπαϊκή Βιομηχανία Τροφίμων κυριαρχείται από ΜΜΕ οι οποίες, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν επενδύουν τους απαραίτητους οικονομικούς, ανθρώπινους και άλλους πόρους ώστε να εξασφαλίσουν την αυξημένη εκτίμηση αποδοχής των αποτελεσμάτων Ε&Α στις διαδικασίες τους. Επιπλέον, οι εν λόγω ΜΜΕ συχνά παρουσιάζουν έλλειψη της έμφυτης ικανότητας να αναπτύξουν τις δικές τους δραστηριότητες Ε&Α. Πολλές ΜΜΕ τροφίμων αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αξιοποίηση των υπαρχόντων δυνατοτήτων, η αντίληψη τους για τις τεχνολογικές λύσεις είναι χαμηλή ή δεν είναι σε θέση να υιοθετήσουν τα αποτελέσματα της Ε&Α.
2 Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, η Βιομηχανία Τροφίμων και Ποτών οδηγεί τις καινοτομίες και ενώνει τις ομάδες των εμπλεκόμενων και επωφελούμενων φορέων στην επίτευξη στρατηγικών ερευνητικών στόχων υποστηρίζοντας την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Τεχνολογικής Πλατφόρμας (ETP) Food for Life. Η Food for Life δημιουργήθηκε το 2005 υπό την αιγίδα του Συνδέσμου των Εταιριών Τροφίμων και Ποτών της Ε.Ε. (CIAA) και στοχεύει στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής διαδικασίας καινοτομίας, τη βελτίωση της μεταφοράς γνώσεων και στην τόνωση της Ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας σε όλη την τροφική αλυσίδα 2. Η Ευρωπαϊκή Τεχνολογική Πλατφόρμα (ETP) Food for Life έχει αναγνωρίσει τις παρακάτω κοινωνικές, καταναλωτικές και επιστημονικές ανάγκες με τις οποίες πρέπει να επιληφθεί η έρευνα και η καινοτομία της βιομηχανίας τροφίμων και ποτών 3. Αρκετές είναι οι τάσεις που καθοδηγούν την καινοτομία στα τρόφιμα στην Ευρώπη. Μπορούν να χωρισθούν σε 15 τάσεις, κατηγοριοποιημένες σε 5 άξονες: Ευχαρίστηση, Υγεία, Φυσική/ σωματική Κατάσταση, Ευκολία και Ηθική (βλ. Εικόνα 3 παρακάτω). Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, οι δύο κύριες τάσεις είναι η πολυπλοκότητα και η ποικιλία των αισθήσεων. Η κατηγορία της υγείας συνίσταται ισομερώς από τις ιατρικές και φυσικές τάσεις. Άξονας Υγεία Ευχαρίστηση Σωματική /Φυσική κατάσταση Ευκολία Ηθική Τάση Ιατρική Φυσική Φυτική Πολυπλοκότητα Εξωτικισμός Ποικιλία των αισθήσεων Διασκέδαση Λεπτότητα Καλλυντικά Ενέργεια, ευημερία Εξοικονόμηση χρόνου Ευκολία στη μεταχείριση Νομαδικότητα Οικολογία Αλληλεγγύη Εικόνα 3 - Τάσεις της καινοτομίας στα τρόφιμα στην Ευρώπη [Πηγή: XTC world innovation 2008. Copyright XTC 2009] Εικόνα 2 - Ολοκληρωμένη εικόνα- οι κοινωνικές, καταναλωτικές και επιστημονικές ανάγκες [Πηγή: Ευρωπαϊκή Τεχνολογική Πλατφόρμα Food for Life, Strategic Research Agenda 2007-2020, http://etp.ciaa.be/documents/ciaa-etp%20broch_lr.pdf] Σημειώσεις: 1. Data & trends of the European Food and Drink Industry, 2009, CIAA- Σύνδεσμος των Εταιριών Τροφίμων και Ποτών της Ε.Ε. 2. Ευρωπαϊκή Τεχνολογική Πλατφόρμα Food for Life, http://etp.ciaa.eu/asp/index.asp 3. Ευρωπαϊκή Τεχνολογική Πλατφόρμα Food for Life, Strategic Research Agenda 2007-2020
3 Ο Αγροδιατροφικός Τομέας στην Ελλάδα Ο αγροδιατροφικός τομέας στην Ελλάδα αποτελεί έναν από τους πιο δυναμικούς κλάδους της Ελληνικής οικονομίας. Απασχολεί 124.000 εργαζόμενους, ποσοστό 2,9% των απασχολούμενων της χώρας. Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του τομέα ανέρχεται σε 3.528 εκ. που συνεισφέρει στο 2,5% της συνολικής ΑΠΑ της χώρας. Η παραγωγικότητα της εργασίας του τομέα ως ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ανά μονάδα εργασίας διαμορφώνεται στα 43,6 χιλ.. Το μερίδιο συμμετοχής του αγροδιατροφικού τομέα στη συνολική αξία των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων ανέρχεται σε 71,7% και 16,4% στην αξία των εξαγωγών για το σύνολο των προϊόντων. Τα σημαντικότερα προϊόντα του αγροδιατροφικού τομέα στην Ελλάδα αφορούν στα: - Ζώντα Ζώα - Κρέατα - Γάλα & αυγά - Ψάρια - Δημητριακά - Φρούτα & Λαχανικά - Ζάχαρη & μέλι - Καφές, κακάο, τσάι - Μπαχαρικά - Τρόφιμα και Ποτά - Έλαια και λίπη. Συνολικά, η αλυσίδα εφοδιασμού αγροτικών προϊόντων διατροφής συνδέει τρεις πολύ σημαντικούς και ποικίλους κλάδους της εθνικής οικονομίας: την γεωργία (κλάδο αγροτικής παραγωγής) τον κλάδο μεταποίησης και τον διανεμητικό κλάδο, που από κοινού καταλαμβάνουν ένα πολύ σημαντικό ποσοστό της εθνικής προστιθέμενης αξίας και της απασχόλησης και είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ευημερία, καθώς και για την υγεία των πολιτών. Η αλυσίδα εφοδιασμού αγροτικών προϊόντων διατροφής χαρακτηρίζεται από την μεγάλη ποικιλομορφία παραγόντων που μετέχουν σε αυτήν: αγρότες, επιχειρήσεις επεξεργασίας τροφίμων, διαπραγματευτές επιχειρήσεις χονδρικής και επιχειρήσεις λιανικής πώλησης. Επίσης, εμφανίζει μια έντονη διαφοροποίηση σε ότι αφορά στον αριθμό και στο μέγεθος παραγωγής μεταξύ των μεγάλων και μικρών επιχειρήσεων. Δραστηριοποιούνται σε αυτήν τόσο πολύ μεγάλες επιχειρήσεις όσο και μικρομεσαίες ή πολύ μικρές επιχειρήσεις και νοικοκυριά, ως ανταγωνιστές, προμηθευτές ή πελάτες. Οι σχέσεις μεταξύ τους συχνά ταλανίζονται από προβλήματα που αναστέλλουν την πλήρη αξιοποίηση του δυναμικού της αλυσίδας.
4 Επιπλέον, οι επιδόσεις της αλυσίδας εφοδιασμού έχουν άμεσες συνέπειες για όλους τους πολίτες, λόγω του ότι τα αγροτικά προϊόντα διατροφής αντιπροσωπεύουν ένα ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό των δαπανών των νοικοκυριών. Οι υψηλές τιμές καταναλωτή αποτελούν στοιχείο έντονου προβληματισμού διότι θέτουν υπό πίεση τα εισοδήματα των νοικοκυριών. Οι πιέσεις είναι ιδιαίτερα μεγάλες για τα πλέον ασθενή νοικοκυριά που αναλώνουν σημαντικά μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους σε αγροτικά προϊόντα διατροφής. Όσον αφορά στον παραγωγικό κλάδο του αγροδιατροφικού τομέα, ένας συγκριτικά μικρός αριθμός, 200 περίπου μεγάλων επιχειρήσεων, συγκεντρώνει το 85% της παραγωγής και του μεριδίου της αγοράς. Αντίθετα, ένας μεγάλος αριθμός 17.000 περίπου μικρών επιχειρήσεων παράγει το υπόλοιπο μέρος των τροφίμων υπό μορφή οικοτεχνιών και βιοτεχνιών στις αγροτικές περιοχές της χώρας. Οι επιχειρήσεις αυτές, αν και υστερούν σε τεχνολογικό επίπεδο και επίπεδο κατάρτισης στελεχών, συμβάλλουν σημαντικά στην απασχόληση στις αγροτικές περιοχές, στη διατήρηση παραδοσιακών τροφίμων, καθώς και στην ποικιλία της διατροφής. Υστερούν όμως σε προστιθέμενη αξία και χρειάζονται στήριξη για θέματα υιοθέτησης και ανάπτυξης καινοτομιών και τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, βελτίωσης της ποιότητας, της υγιεινής και ασφάλειας των προϊόντων τους, καθώς και ενίσχυση των επίσημων ελέγχων που θα τις διασφαλίσουν. Συνολικά, ο κλάδος τροφίμων και ποτών στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων των εταιριών μεταποίησης, πώλησης και διανομής των αγροδιατροφικών προϊόντων) απασχολεί άμεσα ή έμμεσα περίπου 360.000 εργαζόμενους, αριθμός που αντιστοιχεί σχεδόν στο 26% του εργατικού δυναμικού στη βιομηχανία. Σύμφωνα μάλιστα με στοιχεία του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών Τροφίμων (ΣΕΒΤ), το πρώτο τρίμηνο του 2011 η συνολική αξία των εξαγωγών παρουσίασε αύξηση της τάξεως του 25% σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2010. Πρώτος σε εξαγωγές είναι ο κλάδος φρούτων, λαχανικών, επεξεργασμένων και τυποποιημένων προϊόντων. Ακολουθούν τα λάδια και λίπη, ενώ τρίτος σε εξαγωγική δραστηριότητα είναι ο κλάδος των γαλακτοκομικών. Ο μέσος όρος εξαγωγών του κλάδου βρίσκεται στο 19% περίπου του συνολικού του κύκλου εργασιών και για το 2010 προσέγγισε τα 3 δις Ευρώ, συμπεριλαμβανομένων των ποτών. Νανοτεχνολογία: οι απίστευτες εφαρμογές - 11/01/2010 Ο πρώτος τομέας που ενδέχεται να υποστεί επανάσταση είναι η βιομηχανία των τροφίμων. Το ETC, ένα Καναδέζικο ινστιτούτο που παρακολουθεί τις τεχνολογικές εξελίξεις, πιστεύει ότι η νανοτεχνολογία θα αλλάξει κάθε στάδιο της παραγωγής τροφίμων και επίσης θα αλλάξει τους ανθρώπους που εμπλέκονται στην παραγωγή τροφίμων. Ενεργό λάδι των Βιομηχανιών Shemen Πλέον κάθε χρόνο διεξάγεται ένα Συνέδριο για τα νανοτρόφιμα, στο οποίο συμμετάσχουν ερευνητές στον τομέα. Το Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Λος Άντζελες τον Ιούνιο του 2008 έδειξε ότι υπάρχει μια αγορά τέτοιων τροφίμων. Μεταξύ των προϊόντων που ήδη πωλούνται είναι το ενεργό λάδι των Βιομηχανιών Shemen, το οποίο αναστέλλει την είσοδο της χοληστερόλης στο αίμα. Επίσης, η σοκολάτα RBC LifeSciences, που έχει την ίδια γεύση με την αυθεντική, αλλά χωρίς υπερβολική ζάχαρη, και το υποκατάστατο Nanotrim των τροφίμων Nanonutra, που το σώμα αναγνωρίζει ως τρόφιμο και το οποίο καίει το λίπος.
5 Ένα αγγούρι που έχει την γεύση μιας ντομάτας. Αλλά αυτό είναι μόνο η αρχή, καθώς όπως μαθαίνουμε τα νανοτρόφιμα θα είναι σε θέση να δημιουργούν παγωτά που θα έχουν την παραδοσιακή γεύση των παγωτών, αλλά δεν θα περιέχουν ζάχαρη ή λιπίδια, όπως επίσης και σάλτσες που θα μπορείτε να απολαύσετε σε μεγάλες ποσότητες, χωρίς να ανησυχείτε αν θα πάρετε επιπλέον βάρος. Ακόμη καλύτερα, ορισμένοι ερευνητές διερευνούν την προοπτική αλλαγής των γεύσεων των τροφίμων κατά βούληση! Με άλλα λόγια, ένα αγγούρι θα μπορούσε να έχει την γεύση μιας ντομάτας. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. υπάρχει ανάγκη για προσοχή. Πώς μπορούμε να μην είμαστε σε επιφυλακή, όταν μαθαίνουμε ότι, μεταξύ των εταιρειών ανάπτυξης nanocides, εκτός από την BASF και την Syngenta, συναντάμε ονόματα όπως η Monsanto; Πηγή: http://www.futura-sciences.com Επίσης γίνεται αναφορά για συσκευασίες κατάλληλες για μακροχρόνια διατήρηση, που θα μπορούν να απορροφούν τους μικροοργανισμούς που προκαλούν αλλοιώσεις στα τρόφιμα. Οι πιο τολμηροί μιλούν ακόμα και για το ενδεχόμενο να τεθεί τέλος στην πείνα σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με τη γερμανική εταιρεία Helmut Kaiser Consultancy, η αγορά νανοτροφίμων αξίζει γύρω στα 20 δισεκατομμύρια δολάρια το 2010, με την Αμερική να πρωτοπορεί στο συγκεκριμένο πεδίο μπροστά από την Ιαπωνία και την Κίνα. Η ίδια εταιρεία αναφέρει ότι υπάρχουν εκατοντάδες επιχειρήσεων τροφίμων που διεξάγουν έρευνες στον τομέα αυτό. Η ανησυχία έγκειται, λέει ο Αμερικανός δημοσιογράφος Steve Boggan, στο γεγονός ότι οι περισσότερες από τις εν λόγω εταιρείες κρατούν μυστικές τις έρευνες αυτές, λόγω αντίθεσης της κοινής γνώμης. Στην πραγματικότητα, όταν γίνεται λόγος για νανο-στοιχεία που εγκαθίστανται σε τομείς, με σκοπό την βελτίωση των συγκομιδών, γίνεται παραλληλισμός με την υπόθεση των γενετικά μεταλλαγμένων τροφίμων που τόσο δυσφημίστηκαν στην Ευρώπη. Μας λένε ότι τα nanocides (βλ. φυτοφάρμακα) θα είναι έξυπνα, ότι δεν θα βλάπτουν χρήσιμα έντομα όπως οι μέλισσες, ότι θα χρησιμοποιούνται σε πολύ χαμηλότερες δόσεις από τα σημερινά φυτοφάρμακα και ότι θα διαλύονται πολύ πιο εύκολα στη φύση. Και όμως
6 PACMAn κορυφαία επιτεύγματα Όσον αφορά στην Συνιστώσα (Component) 3 του Έργου PACMAn, κατά την διάρκεια της Συνάντησης του Έργου στην Avignon της Γαλλίας (29 Φεβρουαρίου 1 Μαρτίου 2012), παρουσιάστηκαν οι Τελικές Αναφορές από τα Key Factors και από τα Focus Groups σχετικά με τους επιλεγμένους από κάθε Εταίρο κλάδους του αγροδιατροφικού τομέα (Ενέργεια 3.2). Σχετικά με την Ενέργεια 3.3 Σε βάθος ανάλυση των πιο σχετικών κλάδων του αγροδιατροφικού τομέα, οι Εταίροι του Έργου ενέκριναν την τελική έκδοση του Ερωτηματολογίου που πρέπει να συμπληρωθεί από 90 επιχειρήσεις από κάθε περιοχή μέχρι το τέλος Ιουνίου 2012. Οι Εταίροι επίσης ενέκριναν την τελική δομή της Βάσης Δεδομένων (Ενέργεια 3.4) όπου θα καταχωρηθούν οι επιχειρήσεις και όλοι οι εμπλεκόμενοι με τον αγροδιατροφικό τομέα φορείς. Η Βάση Δεδομένων στοχεύει στην υποστήριξη των δράσεων δικτύωσης μεταξύ των χωρών που συμμετέχουν στο Έργο και θα είναι πολύ σύντομα διαθέσιμη στον διαδικτυακό τόπο του Έργου (www.pacmanproject.eu). Οι Αναφορές των Καλών Πρακτικών ( Reports on Best Practices ) θα εκπονηθούν επίσης μέχρι το τέλος Ιουνίου 2012. Όσον αφορά στο Component 4: Βιώσιμο Καινοτόμο Μοντέλο Μεσογειακού Αγροδιατροφικού Cluster, στη Συνάντηση της Avignon έγινε μια πρώτη παρουσίαση της Ενέργειας 4.1 Καθορισμός ενός βιώσιμου μοντέλου αγροδιατροφικού cluster, η οποία συνίσταται, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στο Application Form, στην συλλογή διαφόρων προτάσεων και εισηγήσεων. Η Ενέργεια 4.1 μόλις ξεκίνησε και θα διαρκέσει μέχρι το τέλος του Έργου. Σε αυτή τη φάση οι Εταίροι του Έργου συμφώνησαν στον καθορισμό κοινών ορισμών για έννοιες όπως βιωσιμότητα και πράσινη ανάπτυξη, ακολουθώντας την κοινή προσέγγιση που είχαν υιοθετήσει και κατά τον καθορισμό της μεθοδολογίας του Έργου (Ενέργεια 3.1). Το Μοντέλο θα παρέχει επίσης κατευθυντήριες οδηγίες για Πιλοτικές Δράσεις (Ενέργεια 4.2). Οι Εταίροι ξεκίνησαν ήδη να διερευνούν πιθανές πιλοτικές δράσεις με σκοπό να τις συζητήσουν διεξοδικότερα και να ανταλλάξουν απόψεις σχετικά με το θέμα αυτό στη διάρκεια της επόμενης Συνάντησης του Έργου, που θα διεξαχθεί στο Κιλκίς (11 13 Ιουλίου 2012). Το επόμενο Διεθνές Συνέδριο του Έργου PACMAn θα διεξαχθεί στην Valencia της Ισπανίας στις 17-18-19 Οκτωβρίου 2012!!!
7 www.pacmanproject.eu Η ιστοσελίδα www.pacmanproject.eu αποτελεί το πρώτο αποτέλεσμα της λειτουργίας του PACMAn. Εδικά σχεδιασμένη ως δικτυακή πύλη, είναι δομημένη σε αρκετούς θεματικούς τομείς εύκολα και άμεσα προσβάσιμους, χρήσιμους και ευέλικτους. Η δικτυακή πύλη PACMAn ανταποκρίνεται στους στόχους του Έργου μέσω μιας ξεκάθαρης οπτικής των συνολικών περιεχομένων του Έργου, μιας λεπτομερούς περιγραφής του Εταιρικού σχήματος του Έργου καθώς και μέσω συνεχούς ενημέρωσης και πληροφόρησης για τις τρέχουσες εκδηλώσεις στον αγροδιατροφικό τομέα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Επισκεπτόμενοι το www.pacmanproject.eu θα μπορείτε να βρείτε τις επαφές του Έργου και ενημέρωση σχετικά με τις δραστηριότητες και τα τελικά Παραδοτέα τα οποία θα είναι διαθέσιμα ώστε να ενημερώνονται οι χρήστες για τα ενδιάμεσα και τελικά αποτελέσματα του Έργου PACMAn. Βρείτε µας στο FACEBOOK Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Ταµείο Περιφερειακής Ανάπτυξης