Γυναικεία Ομάδα, κείμενο για τη Συνδιάσκεψη, Δεκέμβρης 2010

Γυναικεία Ομάδα, κείμενο για τη Συνδιάσκεψη, Δεκέμβρης 2010 Το παρακάτω κείμενο αποτελεί τη συμβολή της γυναικείας ομάδας στη συνδιάσκεψη της οργάνωσης. Τα ζητήματα που ανοίγονται σαφώς δεν μπορούν να εξαντληθούν στο παρόν κείμενο, αποτελούν όμως βασικούς άξονες για να ανοίξει μια ουσιαστική συζήτηση σχετικά παρέμβασή μας στα κινήματα. Το κείμενο αποτελείται από δύο μέρη: Στόχος του πρώτου μέρους είναι να αναδειχθούν πτυχές της γυναικείας εργασίας και οι τρόποι σύνδεσης της με τη γυναικεία καταπίεση, για να καταλήξει σε χρήσιμα συμπεράσματα για την επίθεση που δέχονται οι γυναίκες ως εργαζόμενες την περίοδο της κρίσης. Στόχος του δεύτερου μέρους είναι να περιγράψει την πορεία της φεμινιστικής δράσης το τελευταίο διάστημα και παράλληλα να βγάλει τα κατάλληλα συμπεράσματα για την προοπτική των αγώνων ενάντια στη γυναικεία καταπίεση, ιδίως σε συνθήκες κρίσης του καπιταλισμού και όξυνσης της επίθεσης στα καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα. Α. Σχετικά με την εργασία των γυναικών Ορισμός εργασίας Πρόκειται για έναν όρο που χρησιμοποιούμε καθημερινά, όμως το περιεχόμενό του δεν είναι καθόλου αυτονόητο και σταθερό. Παρότι αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων, συνήθως χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα είδος, τη μισθωτή εργασία. Αυτή νοείται ως εργασία εκτός σπιτιού, σε μαζικούς χώρους, που τελείται από λευκούς άντρες, με κατοχυρωμένα δικαιώματα. Η μισθωτή εργασία αξιολογείται ως η κύρια μορφή εργασίας και αποτελεί το πρότυπο σύγκρισης για όλες τις άλλες μορφές εργασίας, παρά το γεγονός ότι αφορά μια μειοψηφία παγκοσμίως. Η εργασία που προϋποθέτει εκπαίδευση και περιέχει άσκηση εξουσίας, οδηγεί σε κοινωνική καταξίωση, ενώ προσδιορίζεται από πνευματική δραστηριότητα ή συνδυάζει εν μέρει και χειρωνακτική, απαιτώντας κάποιο είδος δεξιότητας και μπορεί να έχει το χαρακτήρα «καριέρας». Η «εργασία» που δεν έχει αυτόν το χαρακτήρα θεωρείται αξιολογικά «κατώτερη», δεν απαιτεί εκπαίδευση ή μόρφωση, δεν συνοδεύεται από κοινωνική καταξίωση, ενώ είναι χαμηλά ή και καθόλου αμειβόμενη. Αυτή η διάκριση είναι αποτέλεσμα μιας σειράς ιεραρχικών αξιολογήσεων όχι μόνο μεταξύ διαφορετικών μορφών εργασίας, αλλά και των υποκειμένων τους. Συγκεκριμένα, μορφές εργασίας όπως η μη αμειβόμενη και η οικιακή εργασία αξιολογούνται ως «μη εργασία», ως προσφορά ή δεδομένο και σε αντίθεση με το κυρίαρχο πρότυπο θεωρούνται «μη παραγωγικές». Τέτοιες εργασίες έχουν κυρίαρχα γυναικείο πρόσημο. Αντιστοιχούν σε έναν έμφυλο καταμερισμό εργασίας, όπου οι γυναίκες ταυτίζονται με τη μη παραγωγική και μη αμειβόμενη εργασία, ενώ οι άντρες με την παραγωγική και αμειβόμενη. Πρόκειται βέβαια για μια κυρίαρχη αντίληψη, παρά τις ιστορικές και γεωγραφικές διαφοροποιήσεις. Με βάση αυτή τη θεώρηση αναπτύχθηκε το συνδικαλιστικό κίνημα και ο λόγος της αριστεράς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στην πορεία τους δεν ενσωμάτωσαν και καινούρια στοιχεία. 1

Έμφυλος καταμερισμός εργασίας Η αντίληψη σύμφωνα με την οποία διαφορετικές μορφές, χώροι και χρόνοι εργασίας αντιστοιχούν στο κάθε φύλο «από τη φύση του». Συνδέεται δηλαδή με τη θεώρηση πως τα φύλα συγκροτούνται με βάση βιολογικά χαρακτηριστικά και όχι με βάση κοινωνικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, σε συνδυασμό με το διαχωρισμό σε τάξεις και έθνη. Τα επαγγέλματα χωρίζονται σε αντρικά και γυναικεία, τους αποδίδονται συγκεκριμένα έμφυλα χαρακτηριστικά και αντιστοιχίζονται με προσόντα, που συνδέονται και πάλι με το βιολογικό φύλο. Δηλαδή, ο άντρας γίνεται οικοδόμος και η γυναίκα νοσοκόμα, δασκάλα κτλ.. Αυτά τα επαγγέλματα θεωρείται ότι συνδέονται με τη «γυναικεία φύση» της «φροντίδας και της προσφοράς». Η γυναίκα ταυτίζεται περισσότερο με την οικία και την οικογένεια, λόγω της μητρότητας, γεγονός που καθορίζει τη σχέση της με την εργασία σε πολλά επίπεδα. Η βιολογική διαφοροποίηση έχει κατά κόρον χρησιμοποιηθεί για τη νομιμοποίηση του έμφυλου καταμερισμού εργασίας. Ακόμα και σύμφωνα με μια θεώρηση για την κοινωνική δικαιοσύνη, οι γυναίκες θα πρέπει να προστατεύονται από την εξαθλίωση, λόγω του ρόλου τους στην αναπαραγωγή. Οι πολιτικές «ισότητας», δηλαδή, βασίζονται ακριβώς στο βιολογικό φύλο και αντιμετωπίζουν όλες τις γυναίκες με βάση έναν κυρίαρχο ρόλο, εκείνον της μητρότητας. Έτσι και η γυναικεία εργασία μετατρέπεται σε αντικείμενο προστασίας ώστε να εξασφαλιστεί η ύπαρξη επόμενων γενεών. Άρα, η εργασία των γυναικών δεν μπορεί να συζητηθεί ξεκομμένη από ρόλο τους στην οικογένεια. Μισθωτή εργασία 1. γενική εικόνα Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα η γυναικεία απασχόληση παρουσιάζει τα παρακάτω βασικά χαρακτηριστικά: Αύξηση της συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό, βελτίωση του εκπαιδευτικού επιπέδου των εργαζόμενων γυναικών, αύξηση της απασχόλησης των γυναικών ως μισθωτών στον τριτογενή τομέα, αύξηση και διατήρηση σε υψηλά επίπεδα της μακροχρόνιας ανεργίας των γυναικών. Ωστόσο οι ερευνητές διαπιστώνουν μια σειρά αντιφάσεων, όπως είναι η σταδιακή στροφή προς «ανδρικά» επαγγέλματα και η εκπροσώπηση, αν και περιορισμένη, σε ορισμένα επαγγέλματα υψηλής υπευθυνότητας και κοινωνικού κύρους. Επιπλέον, οι γυναίκες απασχολούνται σε μεγάλο βαθμό στον τριτογενή τομέα και στο δημόσιο, όμως η απασχόλησή τους περιορίζεται συνήθως σε χαμηλές και ανειδίκευτες θέσεις στην επαγγελματική ιεραρχία. Η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό υπήρξε αποτέλεσμα σε μεγάλο βαθμό της αυξανόμενης συμμετοχής τους στα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης. Η αύξηση αυτή συμπορεύτηκε με τις ανάγκες που δημιουργήθηκαν από τις εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς στις κοινωνικές δομές, στην οικονομική ανάπτυξη που συντελέστηκε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες και στην οργάνωση της εργασίας, σε συνδυασμό με την άνοδο των κοινωνικών κινημάτων και τις κατακτήσεις του εργατικού 2

κινήματος. Ωστόσο, ένα τέτοιο γεγονός δεν ακύρωσε τους μηχανισμούς διακρίσεων σε βάρος των γυναικών στις δομές της αγοράς εργασίας. Από αυτήν την άποψη αρκετοί ερευνητές διαπιστώνουν, για παράδειγμα, υποεκπροσώπηση των γυναικών σε σημαντικούς τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, όπως στον τομέα της επιστήμης, στην έρευνα, στα κέντρα λήψης αποφάσεων και γενικά στις υψηλές βαθμίδες της επαγγελματικής ιεραρχίας. Όσον αφορά το εκπαιδευτικό προσωπικό, στην προσχολική εκπαίδευση η συντριπτική πλειονότητα είναι γυναίκες, στη στοιχειώδη και μέση εκπαίδευση πάνω από το μισό των διδασκόντων είναι γυναίκες, ενώ στο διδακτικό προσωπικό ανώτατης εκπαίδευσης οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται. Όπως επίσης διαπιστώνεται από τα στοιχεία της στατιστικής υπηρεσίας για το 2000, οι γυναίκες απόφοιτες ανώτατης εκπαίδευσης πλήττονται από την ανεργία σε πολύ μεγαλύτερα ποσοστά από τους άνδρες με αντίστοιχο μορφωτικό επίπεδο. 2. «γυναικεία επαγγέλματα» Το παραπάνω αναδεικνύει ένα πρώτο ζήτημα σε σχέση με την εργασία των γυναικών, εκείνο της επιλογής επαγγέλματος. Σύμφωνα με κάποιες προσεγγίσεις, η αύξηση της συμμετοχής γυναικών στην αμειβόμενη απασχόληση συνδέεται και με τη δημιουργία θέσεων εργασίας που ταιριάζουν στη «γυναικεία φύση». Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι παγκοσμίως οι νοσοκόμες ή οι δασκάλες είναι κατά 90% γυναίκες. Η πατριαρχία και ο σεξισμός, που κατασκευάζουν κοινωνικούς ρόλους για τα φύλα, ωθούν τις γυναίκες από μικρές στην επιλογή κάποιου επαγγέλματος που αρμόζει στα «γυναικεία χαρακτηριστικά» τους και, κυρίως, μπορεί να συνδυαστεί με τη δημιουργία οικογένειας στο μέλλον. Βλέπουμε πως οι οικογενειακές στρατηγικές επηρεάζουν, από άλλη σκοπιά, τη γυναικεία αμειβόμενη εργασία, πριν ακόμα και από την ένταξη σε αυτή. Ταυτόχρονα, βλέπουμε και την τάση δημιουργίας επαγγελμάτων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που προσελκύουν γυναίκες, ως χαμηλότερα αμειβόμενο προσωπικό (βλ. γραμματείς, πωλήτριες κτλ). 3. οικογένεια καριέρα Γενικά η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό είναι στενά συνδεδεμένη με τα γεγονότα του κύκλου ζωής. Στην Ελλάδα οι γυναίκες που εργάζονται διατηρούν την απασχόλησή τους μέχρι ένα συγκεκριμένο σημείο της ζωής τους, όπως είναι ο γάμος, ή η γέννηση του πρώτου τους παιδιού, στην συνέχεια όμως την διακόπτουν χωρίς απαραίτητα να επανέρχονται αργότερα στην αγορά εργασίας. Επίσης το εισόδημα του νοικοκυριού, όταν ξεπερνά ένα συγκεκριμένο επίπεδο, μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό. Όσο υπάρχει ένας καταμερισμός της εργασίας κατά φύλο, όπου ο άνδρας δεν εμπλέκεται στα οικιακά καθήκοντα στο σπίτι και η γυναίκα δεν έχει ίση πρόσβαση και ίσους όρους στη μισθωτή εργασία, οι δύο σύζυγοι συνεχίζουν να έχουν όχι μόνο κοινά, αλλά και ξεχωριστά συμφέροντα ως προς της εργασία της συζύγου. Η ευχέρεια των γυναικών για διάθεση της εργασίας τους περιορίζεται με διάφορους τρόπους από τις ιδεολογικές προδιαγραφές για τον καταμερισμό της εργασίας κατά φύλο και το φόρτο της μη αμειβόμενης εργασίας στο σπίτι. Συνήθως όμως περιορίζεται και από τους άνδρες τους, καθώς ο σύζυγος ασκεί έλεγχο αποτρέποντας τη γυναίκα του από το να αναλάβει αμειβόμενη εργασία. 3

Οι γυναίκες υφίστανται ιδιαίτερη εκμετάλλευση στην αγορά εργασίας εξαιτίας των καθηκόντων τους στην οικογένεια. Υποχρεώνονται να δεχθούν μερική απασχόληση ή δουλειές με δυσμενέστερους όρους εργασίας οι οποίες μπορούν να συνδυαστούν εύκολα με τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Το δίπολο «καριέρα οικογένεια» βαραίνει τις γυναίκες, ενώ δεν τίθεται σε άντρες, γιατί οι ρόλοι θεωρούνται αυτονόητοι. Καθορίζει το αν θα εργαστούν, την επιλογή επαγγέλματος, καθώς και τη θέση τους στην εργασία, την ανάληψη περισσότερων ευθυνών που απαιτούν χρόνο κτλ. Έτσι, συχνά οι γυναίκες επιλέγουν οι ίδιες εργασίες με λιγότερες απαιτήσεις, τη μερική απασχόληση κτλ, ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν τόσο στην αμειβόμενη όσο και στη μη αμειβόμενη εργασία τους. 4. ανεργία εργασία Η ανεργία των γυναικών στις σύγχρονες συνθήκες εργασίας είναι στην πραγματικότητα πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί. Στις στατιστικές για την Ελλάδα, η επίσημη γυναικεία ανεργία διαμορφώνεται σε διπλάσια ποσοστά από την αντρική τα τελευταία χρόνια. Αυτό που δεν υπολογίζεται όμως, είναι η παρουσία γυναικών σε εργασία με συμβάσεις ορισμένου χρόνου που δεν ανανεώνονται και η εποχιακή απασχόληση. Επίσης, δεν υπολογίζεται η αδήλωτη εργασία, η οποία όμως αφορά σε μεγάλο βαθμό γυναίκες και μάλιστα τις πιο ευάλωτες (π.χ. μετανάστριες). Η εργασία και η ανεργία, αντίστοιχα, συνδέονται με τους ρυθμούς μεγέθυνσης της οικονομίας στις ανεπτυγμένες χώρες. Όσο υπάρχει ανάπτυξη και δημιουργούνται θέσεις εργασίας στην αγορά τόσο απορροφώνται γυναίκες, ενώ σε κρίσεις είναι η γυναικεία εργασία που απαξιώνεται πρώτη. Στην κρίση δίνεται έμφαση στη διατήρηση του μισθού του άντρα τόσο γιατί θεωρείται βασικός και είναι συνήθως μεγαλύτερος όσο και γιατί θεωρείται κοινωνικά αποδεκτό η γυναίκα να μην εργάζεται. Επιπλέον, η ανεργία των γυναικών είναι μεγαλύτερη σε περιφέρειες και τόπους με μειονεξίες, ενώ εκεί είναι μεγαλύτερα τα εμπόδια στην πρόσβαση στην εργασία. Τα τελευταία χρόνια προωθούνται διαρκώς πολιτικές για την ισότητα των φύλων τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Μέσα από τέτοιες πολιτικές έχει επιτευχθεί ουσιαστικά μια ισονομία στις ανεπτυγμένες χώρες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι γυναίκες δεν γνωρίζουν περισσότερα εμπόδια στην πράξη. Η ύπαρξη/προοπτική οικογένειας αποτελεί το πρώτο εμπόδιο στην πρόσβαση στην εργασία. Στην περίπτωση προσωρινής αποχώρησης, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν επιπλέον εμπόδια κατά την επανένταξη, με αποτέλεσμα συχνά να κατατάσσονται στις μακροχρόνια άνεργες. Ο έμφυλος καταμερισμός εργασίας, που κατευθύνει τις γυναίκες σε συγκεκριμένα επαγγέλματα αποτελεί το δεύτερο. Μπορεί τυπικά όλοι και όλες να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες, όμως συνεχώς κατασκευάζονται θέσεις με χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν στα φύλα, ενώ σε ειδικευμένες θέσεις προτιμώνται τελικά άντρες υποψήφιοι. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το ποσοστό της ανεργίας προκύπτει από το σύνολο εργαζομένων που εντάσσονται στην αγορά εργασίας, καθώς υπάρχουν και εκείνοι ες που απέχουν από αυτή. Οι γυναίκες απέχουν σε μεγαλύτερο βαθμό από τους άντρες, κυρίως για τους ίδιους λόγους που αριστεύουν στην ανεργία. Για το 2009 στην Ελλάδα, περίπου το 1/3 του παραγωγικού πληθυσμού δεν είναι ενταγμένο στην αγορά εργασίας, από το οποίο τα 2/3 είναι γυναίκες. 4

Το ζήτημα της ισότητας των μισθών Στο παρελθόν ο άντρας, ως ο μόνος που εργαζόταν με αμοιβή εκτός σπιτιού, έπρεπε να εξασφαλίζει με το μισθό του την οικογένεια. Η ύπαρξη του οικογενειακού μισθού φανερώνει τη σχέση του καπιταλισμού με την πατριαρχία. Το ίδιο ισχύει και για την άποψη πως οι γυναίκες ανήκουν στις εφεδρείες εργαζομένων στον καπιταλισμό. Το ό,τι υποτιμάται η γυναικεία εργασία συγκεκριμένα είναι ακριβώς λόγω της ύπαρξης της πατριαρχίας, η οποία διαιρεί τους εργαζόμενους μέσω του σεξισμού. Σήμερα που οι γυναίκες εργάζονται σε μεγάλο βαθμό εκτός σπιτιού, το ζήτημα του μισθού συζητιέται από τη σκοπιά της ψαλίδας μεταξύ των γυναικείων και αντρικών μισθών και στις διαφορετικές θέσεις που στελεχώνουν. Το μισθολογικό χάσμα εξηγείται μόνο εν μέρει από τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας και από τις ασυνέχειες στην επαγγελματική σταδιοδρομία των γυναικών (λόγω παιδιών κυρίως), καθώς και την περιορισμένη ανέλιξή τους. Αυτά ισχύουν, όμως εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλέγμα θεωρήσεων για τη θέση και τη φύση της γυναίκας και των σχέσεων που προκύπτουν. Όταν ο μισθός του άντρα έπαψε να είναι ο οικογενειακός, ο μισθός της γυναίκας άρχισε να θεωρείται συμπληρωματικός, αναγκαίος για να διατηρηθεί ένα επίπεδο διαβίωσης της οικογένειας, αλλά όχι εξίσου βασικός. Βέβαια, για να λειτουργήσει αυτό, χρειάζεται η προϋπόθεση πως όλοι είναι παντρεμένοι Γιατί για τις ανύπαντρες, τις χήρες, τις διαζευγμένες κτλ, συγκροτήθηκε στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες ένα ολόκληρο σύστημα πρόνοιας, με επιδόματα, μέτρα στήριξής και λοιπές θεσμικές ρυθμίσεις, για να μην αναφέρουμε και τις υποδομές. Θεωρείται δηλαδή προτιμότερο οι γυναίκες να ζουν από την πρόνοια, παρά να έχουν ίσους μισθούς. Το μεταπολεμικό κράτος πρόνοιας, παρά την προβληματική για εμάς αφετηρία του, πέτυχε μια ισορροπία ανάμεσα στην πατριαρχία και τον καπιταλισμό που έδινε ευκαιρίες στις γυναίκες και εξασφάλιζε ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο. Από τη στιγμή που ξεκίνησε η κατάρρευση του κράτους πρόνοιας, η ισότιμη ένταξη αντρών και γυναικών στην αγορά εργασίας δυσχεραίνεται και η ψαλίδα μεγαλώνει. Πλέον, οι γυναίκες αποτελούν μια από τις πλέον ευάλωτες ομάδες εργαζομένων και αναγκάζονται ολοένα περισσότερο να ξεπουλήσουν την αξιοπρέπειά τους για να ζήσουν αρκεί να αναλογιστούμε πως εκτός από την εργατική τους δύναμη, τους ζητιέται να πουλήσουν και τη σεξουαλικότητά τους Αυτό δε σημαίνει βέβαια πως δεν υπάρχουν και γυναίκες που κάνουν καριέρα και εξελίσσονται μισθολογικά και κοινωνικά. Όμως, τα ποσοστά τους είναι σαφώς μικρότερα από εκείνα των αντρών και εξηγούνται στα πλαίσια της γενικότερης κοινωνικής κινητικότητας. «Άλλες μορφές» εργασίας Αναφερόμαστε σε μορφές εργασίας εκτός του κυρίαρχου προτύπου της μισθωτής, που επιβιώνουν μέσα στον καπιταλισμό. Αυτές αφορούν κυρίως γυναίκες και εντάσσονται στα πλαίσια οικογενειακών στρατηγικών. 5

Νοικοκυριό: Η πιο γνωστή είναι η μη αμειβόμενη εργασία στα πλαίσια του νοικοκυριού, δηλαδή η φροντίδα του σπιτιού και η ανατροφή των παιδιών. Αυτές οι εργασίες όχι μόνο επιβαρύνουν σε συντριπτικό ποσοστό τις γυναίκες, αλλά καθορίζουν και τη θέση της στην εργασία εκτός σπιτιού. Οικογενειακή επιχείρηση: συχνά οι γυναίκες εργάζονται σε οικογενειακές επιχειρήσεις, που ανήκουν σε συζύγους, πατεράδες, παιδιά. Η εργασία τους εκεί θεωρείται αυτονόητη, ως «προσφορά», όμως οι ίδιες δεν αναγνωρίζονται ως εργαζόμενες επί της ουσίας. Δεν έχουν ασφαλιστική κάλυψη, ωράρια και δικαίωμα συνταξιοδότησης. Έτσι, γίνονται εργαζόμενες δεύτερης ταχύτητας μέσα στην ίδια την οικογένεια, η οποία λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση και ως μια οικονομική παραγωγική μονάδα. Μαύρη εργασία, εργασία με το κομμάτι: σε αυτή την περίπτωση, οι γυναίκες αμείβονται, όμως ο τρόπος εργασίας τους δεν καλύπτεται από τη γενική θεώρηση για τη μισθωτή εργασία. Πρόκειται για εργασίες εντός ή εκτός σπιτιού, όπως φασονίστριες, καθαρίστριες κτλ, που όμως δεν υπάγονται σε κανόνες και ελέγχους. Συνήθως είναι εργασίες που ανταποκρίνονται σε «γυναικεία χαρακτηριστικά» και μπορούν να συνυπάρξουν με τη φροντίδα του νοικοκυριού, ενώ γίνονται για να συμπληρωθεί ο οικογενειακός προϋπολογισμός. Αυτού του είδους οι εργασίες επιβιώνουν στον καπιταλισμό, όμως δεν υπάγονται στις κυρίαρχες νόρμες. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 περίπου, η φιλολογία σχετικά με τη μισθωτή εργασία, που όπως ξεκαθαρίσαμε είναι κυρίαρχη ιδεολογικά και όχι σε πραγματικούς αριθμούς, απορρίπτει κάθε τέτοια εργασία ως απομεινάρι παλαιότερων συστημάτων, που πρέπει να εξαλειφθούν ή θα εξαλειφθούν. Παρόλα αυτά, κατά τις τελευταίες δεκαετίες όχι μόνο δεν εξαλείφτηκαν, αντίθετα επεκτάθηκαν. Η ευελιξία, που υιοθετήθηκε ως στρατηγική του κεφαλαίου κατά τη νεοφιλελεύθερη στροφή, πάτησε πρώτα από όλα στις γυναίκες, τις οποίες στη συνέχεια ποδοπάτησε. Αυτού του είδους οι εργασίες απορροφούν ανειδίκευτο προσωπικό, ευάλωτο, που έχει ανάγκη από εργασία και δεν πρόκειται να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Επιπλέον, ο συνδικαλισμός δεν κατάφερε αν ποτέ προσπάθησε να ασχοληθεί με την άτυπη εργασία, ακριβώς λόγω των χαρακτηριστικών της. Η εκμετάλλευση πρώτα από όλα γυναικών συνδέεται και με την κακή τους σχέση με τον συνδικαλισμό και τη γενικότερη πολιτική συμπεριφορά τους. Το σχηματικό δίπολο που θέλει τις γυναίκες ταυτισμένες με τον ιδιωτικό χώρο και τους άντρες με τον δημόσιο, έχει προεκτάσεις στην πολιτική και τον συνδικαλισμό και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τους λόγους για τους οποίους οι γυναίκες αποδέχονται να εργαστούν με χειρότερους όρους. Εργασία μεταναστριών Οι μετανάστριες αποτελούν το πιο καταπιεσμένο κομμάτι της εργασίας καθότι υφίστανται πολλαπλή καταπίεση τόσο λόγω του σεξισμού και του ρατσισμού όσο και γιατί συνήθως δεν αναγνωρίζονται καν ως πολίτες. Η εργασία τους αποτελεί βασικό κομμάτι της ελληνικής πραγματικότητας, χωρίς όμως οι ίδιες να έχουν κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Στην 6

καθημερινότητά τους βιώνουν την καταπίεση με πολλά πρόσωπα, από την κοινωνία μέχρι και τις κοινότητές τους. Είναι ανύπαρκτες για το κράτος, για το συνδικαλισμό, ενώ συχνά καταπιέζονται και μέσα στις κοινότητές τους ως γυναίκες. Πρώτα από όλα, εργάζονται συνήθως στον τομέα παροχής υπηρεσιών, συχνά άτυπα, εκτελώντας ένα ευρύ φάσμα εργασιών χαμηλής ειδίκευσης που απαιτούν γυναίκες χωρίς δικαιώματα. Πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για εργασίες που σχετίζονται με το νοικοκυριό, τη φροντίδα ηλικιωμένων και παιδιών, δηλαδή κομμάτια της μη αμειβόμενης εργασίας που κάλυπταν γυναίκες λόγω της απουσίας κρατικής πρόνοιας. Οι μετανάστριες αναπληρώνουν τις νοικοκυρές που εισήλθαν στην αγορά εργασίας. Επιπλέον, πρόκειται για επισφαλείς θέσεις στην αγορά εργασίας όπως στον τομέα της καθαριότητας και της εστίασης. Τέλος, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το trafficking, το σύγχρονο δουλεμπόριο, το οποίο συνιστά μια από τις πιο κερδοφόρες επιχειρήσεις παγκοσμίως, που χρησιμοποιεί κυρίως μετανάστριες. Η ενσωμάτωση της ανισότητας συγκρότηση μιας ταυτότητας Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω δεν θα μπορούσαν να ισχύουν αν οι ίδιες οι γυναίκες δεν τα αναπαρήγαγαν. Πρόκειται για μια αντιφατική κατά βάση διαδικασία ενσωμάτωσης στους κοινωνικούς ρόλους, κατά την οποία η ανισότητα ο σεξισμός εσωτερικεύεται και τα υποκείμενα αλλοτριώνονται. Αυτό δε σημαίνει πως υπάρχει μόνο μια ταυτότητα «γυναίκα», αλλά ένα φάσμα, το οποίο αποκτά αποχρώσεις ανάλογα και με τις υπόλοιπες συνθήκες και χαρακτηριστικά, όπως είναι η τάξη και η φυλή. Στον ίδιο τομέα εργασίας είναι ανοιχτές για τις γυναίκες διαφόρων τύπων «θηλυκότητες». Έτσι, στις κατώτερες θέσεις μπορεί μια εργαζόμενη γυναίκα να είναι μητέρα, ερωμένη, σύζυγος και διάφορα άλλα, ανάλογα με την ηλικία και την εμφάνισή της, ενώ στις ανώτερες θέσεις είναι πολύ πιο συνηθισμένο να χρειάζεται να είναι «επίτιμος άνδρας», προκειμένου να καταλάβει θέσεις με μεγαλύτερο κύρος. Αλλά και στη δεύτερη περίπτωση υπάρχουν περιθώρια για διαπραγμάτευση γυναικείων ταυτοτήτων. Οι γυναίκες εισέρχονται στην αγορά εργασίας μέσα από κανάλια που έχουν ήδη καθορίσει κοινωνικούς ρόλους στα φύλα, όμως και η ίδια η εργασία τις συγκροτεί ως τέτοιες. Ειδικότερα στον τομέα των υπηρεσιών ο εργαζόμενος ή η εργαζόμενη «πωλείται μαζί με την εργασία», που σημαίνει ότι δεν μπορεί να διαχωριστεί απόλυτα από το προϊόν της εργασίας του/της. Νέες θέσεις εργασίας κατασκευάζονται από την αρχή με στερεότυπα χαρακτηριστικά φύλου, ενώ οι κοινωνικές πρακτικές στο χώρο της εργασίας αναπαράγουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Από την άλλη, η εσωτερίκευση του σεξισμού η αλλοτρίωση συγκροτεί και τη στάση της γυναίκας απέναντι στην εργασίας της. Έτσι, η ίδια θα επιλέξει την προσωρινή απασχόληση ευκολότερα από ότι ο άντρας, προκειμένου να «ασχοληθεί» με την οικογένεια, θα την εγκαταλείψει ή θα επιλέξει εξαρχής ένα επάγγελμα με μικρότερο εργασιακό φόρτο. 7

Επιπλέον, δυσκολότερα θα διεκδικήσει υψηλότερες θέσεις ή θα απαιτήσει επιπλέον δικαιώματα. Οικονομική κρίση Οι άντρες και οι γυναίκες επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο ήδη από την αρχή της οικονομικής κρίσης, ως αποτέλεσμα των διαφορετικών συνθηκών που ίσχυαν πριν από αυτή. Κατά το ξέσπασμα, στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, πράγματι ήταν περισσότεροι οι άντρες που οδηγήθηκαν στην ανεργία από ότι οι γυναίκες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός πως από τους πρώτους κλάδους που χτυπήθηκαν ήταν η βιομηχανία και οι κατασκευές, δηλαδή κλάδοι όπου κυριαρχούν οι άντρες. Όμως, σύμφωνα με διεθνείς μελέτες, εξαρχής υπολογιζόταν πως οι γυναικείες θέσεις εργασίας που θα χαθούν στις επόμενες φάσεις θα ξεπεράσουν τις αντρικές, λόγω χρεωκοπιών και κλεισιμάτων επιχειρήσεων. Παράλληλα, ήδη από την αρχή διατυπώθηκε η εκτίμηση πως η αύξηση της ανεργίας θα οδηγήσει τις ευάλωτες ομάδες μετανάστες, παιδιά, γυναίκες, νεολαία κτλ στην άτυπη και ακόμα πιο ευάλωτη εργασία. Από τη δεκαετία 1990 μέχρι σήμερα το ποσοστό των συμβασιούχων ορισμένου χρόνου στο σύνολο των απασχολούμενων έχει αυξηθεί στην Ε.Ε., ενώ η προσωρινή απασχόληση έχει διογκωθεί με τους συμβασιούχους έργου και τους ενοικιαζόμενους των εταιρειών προσωρινής απασχόλησης, που έχουν πλέον νομιμοποιηθεί σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. Αυτοί είναι και τα πρώτα θύματα των απολύσεων. Συγκεκριμένα, μεταξύ του δεύτερου τριμήνου του 2008 και 2009, οι εργαζόμενοι ες με σύμβαση σταθερής απασχόλησης μειώθηκαν κατά 1,3% στην Ε.Ε. των 27, ενώ αυτοί ες με συμβάσεις προσωρινής εργασίας κατά 6,3%. Είναι χαρακτηριστικό ότι, στην Ισπανία, τη χώρα με την τεράστια εξάπλωση της προσωρινής απασχόλησης στην Ε.Ε., το 90% του συνόλου αυτών που απολύθηκαν μεταξύ Ιουνίου 2008 και Ιουνίου 2009 ήταν προσωρινά απασχολούμενοι. Στην Ιταλία γνώρισαν ετήσια μείωση 35%, στη Γαλλία 25% και στην Ολλανδία, το Βέλγιο και την Ισπανία 22 23%. Oι μεγάλες επιχειρήσεις από μόνες τους αξιοποίησαν στο έπακρο κυρίως για το ειδικευμένο προσωπικό τους προϋπάρχοντα σχήματα ελαστικής διευθέτησης του χρόνου εργασίας, στις χώρες όπου αυτά είναι εκτεταμένα. Επίσης προέβησαν σε μετατροπή αρκετών συμβάσεων εργασίας πλήρους απασχόλησης σε μερικής απασχόλησης και έκαναν χρήση των συστημάτων διαθεσιμότητας του προσωπικού, στις διαφορετικές εκδοχές τους. Δεδομένων των χαμηλότερων μισθών και δικαιωμάτων των μερικώς απασχολούμενων, αυτή η εξέλιξη στις εργασιακές σχέσεις είναι τόσο πιο αρνητική όσο πιο ατελής είναι η προστασία της μερικής απασχόλησης από το εκάστοτε εθνικό θεσμικό πλαίσιο και όσο αυτή είναι μη ηθελημένη αλλά αναγκαστική επιλογή των εργαζομένων. Αυτές οι εξελίξεις επηρεάζουν τόσο την αντρική όσο και τη γυναικεία εργασία, όμως εκείνες που πλήττονται πρωτίστως είναι οι γυναίκες, οι οποίες αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι ελαστικής εργασίας εξαρχής. Στην Ελλάδα, όπως και διεθνώς, οι κατασκευές και η μεταποίηση είναι ανδροκρατούμενοι κλάδοι, που επλήγησαν πρώτοι από την κρίση. Οι συμβασιούχοι έργου (μπλοκάκια) και οι μετανάστες απολύθηκαν μαζικά, αυτόματα και χωρίς κόστος για τις επιχειρήσεις της 8

οικοδομής και των συναφών κλάδων για να τους ακολουθήσουν οι συμβασιούχοι και stage στο δημόσιο τομέα. Οι απολύσεις και οι διαθεσιμότητες στις μεγάλες επιχειρήσεις αυτών των κλάδων συγκέντρωσαν τη μεγαλύτερη προσοχή των ΜΜΕ, ενώ οι απολύσεις μισθωτών από μικρομεσαίες επιχειρήσεις και εργαζόμενων με συμβάσεις προσωρινής εργασίας, όπου επικρατούν οι γυναίκες ήταν εύκολο να περάσουν απαρατήρητες, καθότι μεμονωμένες και στον μη συνδικαλισμένο τομέα της οικονομίας. Οι περικοπές σε θέσεις του δημοσίου, των συμβασιούχων και των εκπαιδευτικών, πλήττουν πρώτα από όλα τις γυναίκες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, επιπλέον, πως ένα από τα πρώτα μέτρα που πάρθηκαν ήταν η αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης. Επιπλέον, το πάγωμα των προσλήψεων και οι απολύσεις θα γκρεμίσουν και το τελευταίο καταφύγιο για τις γυναίκες εργαζόμενες, μιας και στο δημόσιο οι προσλήψεις αφορούν κατά 60% γυναίκες. Την στιγμή που μειώνονται οι θέσεις εργασίας, παρατηρείται αύξηση της προσφοράς, ως αντίδραση στην αυξημένη αβεβαιότητα που δημιουργεί η οικονομική κρίση στα νοικοκυριά, είτε ως προς το εισόδημα είτε ως προς την ανεργία. Αυτό μεταφράζεται ουσιαστικά στη διάθεση για προσφορά εργασίας ακόμα και με εξευτελιστικούς όρους, κάτι στο οποίο οι γυναίκες είναι πιο ευάλωτες για όλους τους λόγους που αναλύθηκαν παραπάνω. Από την άλλη, όπως τονίσαμε και προηγουμένως, σε κρίσεις δίνεται έμφαση στη διατήρηση του μισθού του άντρα. Αυτό δε σημαίνει πως οι γυναίκες θα εγκαταλείψουν μαζικά την εργασία τους οικειοθελώς, αλλά το βάρος στα νοικοκυριά θα δοθεί στη διατήρηση της εργασίας του άντρα. Ο σεξισμός, που αποτελεί ένα εργαλείο διαίρεσης της τάξης, επιστρατεύεται ως όπλο καθώς εντείνεται η επίθεση του κεφαλαίου. Αυτό μεταφράζεται σε μια επίθεση προς όλα τα κεκτημένα που διευκόλυναν την καθημερινότητα των γυναικών, από τους όρους εργασίας μέχρι και τις κοινωνικές υποδομές, την πρόνοια. Σε γενικές γραμμές και για μια πληθώρα λόγων, εκ τον οποίων η εργασία είναι ένας, αναμένεται μια στροφή στην οικογένεια πυρηνική και διευρυμένη και στη στήριξη την οποία παρέχει. Πρόκειται για μια δυσοίωνη συντηρητική στροφή που θα επαναφέρει στο προσκήνιο συζητήσεις για τις πολλαπλές καταπιέσεις που αυτός ο θεσμός επιβάλλει και αναπαράγει, κυρίως σε ό,τι αφορά τις γυναίκες και τη νεολαία. Οι μετανάστριες, αναμένεται να υποστούν επίσης βαριές συνέπειες από την κρίση, την ένταση του σεξισμού αλλά και τον αυξανόμενο ρατσισμό, που ανάγεται σε κεντρικό ζήτημα πλέον. Εκτός από τις θέσεις που χάνονται στην επίσημη αγορά εργασίας, η επιστροφή των γυναικών στο σπίτι και οι περικοπές στον προϋπολογισμό των νοικοκυριών μπορεί να σημαίνουν ακόμα μεγαλύτερη απώλεια θέσεων. Όμως, ακόμα και ως εργαζόμενες στην αγορά εργασίας, θα είναι το πρώτο κομμάτι που θα οδηγηθεί στην εξαθλίωση. 9

Β. Για τις προοπτικές του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα Μια σύντομη ανασκόπηση Μετά τη μεταπολίτευση και κυρίως τη δεκαετία του 1980, στην Ελλάδα επιτεύχθηκαν σημαντικές κατακτήσεις για τα δικαιώματα των γυναικών, ακλουθώντας κατά ένα τρόπο το παράδειγμα αντίστοιχων κατακτήσεων, που σάρωσαν τη Δύση τις προηγούμενες δεκαετίες. Πολλές από αυτές σχετίζονταν με την αλλαγή του θεσμικού πλαισίου, ενός πλαισίου βαθιά καταπιεστικού για το γυναικείο πληθυσμό. Ταυτόχρονα, μ ένα μερικό τρόπο, οι φωνές για τη γυναικεία απελευθέρωση ακούμπησαν την ίδια την κοινωνία και έδωσαν τη δυνατότητα στις γυναίκες να μετριάσουν την αντρική καταπίεση στο θεσμό της οικογένειας, στην εργασία, στην ενασχόληση με τα κοινά κτλ. Ο χαρακτήρας, που τότε προσέλαβε το φεμινιστικό κίνημα, σίγουρα απείχε αρκετά από τη σκοπιά μιας επαναστατικής ρήξης με το σύστημα, απαραίτητης προϋπόθεσης κατά τη γνώμη μας για τη γυναικεία απελευθέρωση. Εξάλλου, σε μεγάλο βαθμό, το γυναικείο κίνημα συνδέθηκε με την άνοδο της σοσιαλδημοκρατίας, και ως εκ τούτου, οι διεκδικήσεις και ο χαρακτήρας του είχαν πεπερασμένα όρια. Είναι όμως σαφές ότι οι κατακτήσεις του 80 ήταν περισσότερο από αναγκαίες για την βελτίωση των όρων διαβίωσης και αξιοπρέπειας των γυναικών. Μετά τη δεκαετία του 90, οι γυναίκες βρέθηκαν αντιμέτωπες με μία τάση συντηρητικοποίησης των κοινωνιών λόγω της γενικότερης υποχώρησης των εργατικών αγώνων, αλλά και λόγω της κρίσης νομιμοποίησης των κινημάτων, των διεκδικήσεων και της αριστεράς. Ταυτόχρονα με τη υποχώρηση των συλλογικών διεκδικήσεων, ο νεοφιλελευθερισμός έθεσε στην ατζέντα του κεφαλαίου τις εργασιακές σχέσεις και τις κοινωνικές υποδομές υπονομεύοντας τις γυναικείες κατακτήσεις και παράλληλα προώθησε, δίπλα στις παλιές διακρίσεις, μια άνευ προηγούμενου εμπορευματοποίηση της γυναίκας αφαιρώντας της κάθε έννοια ανθρώπινης ύπαρξης. Οι συνέπειες των νεοφιλελεύθερων πολιτικών είχαν δραματικά αποτελέσματα για το σύνολο της εργατικής τάξης. Ειδικά, όμως, για τις γυναίκες, η καταστρατήγηση των όποιων θετικών διακρίσεων στην εργασία και η συρρίκνωση των κρατικών δημόσιων υπηρεσιών, που τις διευκόλυναν να κοινωνικοποιηθούν και να βγουν στο δημόσιο χώρο, είχε ως συνέπεια την επιδείνωση της θέσης τους συνολικά. Την στιγμή αυτής της νέας πρόκλησης, το φεμινιστικό κίνημα στη Δύση, με τις παρακαταθήκες και τις εμπειρίες του «Δεύτερου Κύματος» μοιάζει να έχει αρκεστεί στις κατακτήσεις των προηγούμενων δεκαετιών και δημιούργησε ένα κενό στον τρόπο απάντησης των γυναικών στη νέα περίοδο. Στην πραγματικότητα η συζήτηση για την καταπίεση της γυναίκας θα συνεχιστεί μέσα σε ακαδημαϊκούς κύκλους, έξω από το κίνημα. Είναι εντυπωσιακή η αντίθεση ανάμεσα σ ένα πλούτο ακαδημαϊκής παραγωγής και επεξεργασίας θέσεων, αναλύσεων, πολλών ανάμεσά τους ριζοσπαστικών, για την πατριαρχία, το φύλο, τις αόρατες έμφυλες μορφές εξουσίας και την απουσία ενός ριζοσπαστικού φεμινιστικού κινήματος σε κοινωνικό επίπεδο. Ωστόσο μετά το 2000 και με την άνοδο του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος, άνοιξε ένα νέα πεδίο στην πάλη κατά του σεξισμού ως ενός «κρίκου» που το σύστημα χρειάζεται για 10

την ίδια του την αναπαραγωγή. Η εμπλοκή τμημάτων της αριστεράς στα νέα κινήματα είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κάποια δίκτυα γυναικών, που «ξαναέφεραν» στην ατζέντα των κινημάτων την αναγκαιότητα της γυναικείας διάστασης των αγώνων. Στην Ελλάδα, κυρίως κομμάτια της αριστεράς (αντικαπιταλιστικής και ρεφορμιστικής) ήρθαν σε ώσμωση με αυτά τα κινήματα και προσπάθησαν να αναδείξουν τις όψεις της γυναικείας καταπίεσης στο σύγχρονο καπιταλισμό. Ωστόσο, οι κινήσεις αυτές, έμειναν μειοψηφικές. Περιορίστηκαν σε ένα μικρό ακροατήριο, κυρίως του χώρου της αριστεράς και δεν είχαν το χαρακτήρα ενός μαζικού κινήματος που να θέτει στην ίδια την κοινωνία ερωτήματα. Η αξιόλογη παγκόσμια δικτύωση της ΠΠΓ, που γεννήθηκε μέσα από αυτές τις διεργασίες, στην Ελλάδα απέχει πολύ από το να θεωρηθεί ένα μαζικό κίνημα γυναικών. Παρ όλα αυτά, η υποχώρηση των «νέων κινημάτων» από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 δεν σήμαινε για την ελληνική περίπτωση και εξαφάνιση της συζήτησης για τις γυναίκες. Αν και η συζήτηση παρέμεινε σ ένα στενό πολιτικό πλαίσιο, η γυναικεία καταπίεση άρχισε να απασχολεί ολοένα και μεγαλύτερο τμήμα αριστερών δυνάμεων. Από τη σκοπιά του σήμερα Η εμφάνιση ενός δυναμικού από νέες γυναίκες, που δεν έχουν τις αγκυλώσεις του παλιού φεμινιστικού κινήματος κυρίως μέσα από ομάδες και συλλογικότητες πολιτικές (αριστερές, αναρχικές ή queer, κτλ) έδειξε προς στιγμή ότι μπορεί να δημιουργηθεί το έδαφος για ένα νέο ριζοσπαστικό φεμινιστικό κίνημα, έστω περιορισμένης κλίμακας. Ο βιασμός στην Αμάρυνθο, ήταν ένας δείκτης της συντηρητικοποίησης της κοινωνίας πανελλαδικά, ξεσκέπασε βαθιές μισογύνικες αντιλήψεις και ήταν μια ήττα για όλες μας. Έδειξε την αδυναμία του φεμινιστικού και όχι μόνο κινήματος να δράσει με συγκροτημένο τρόπο. Ωστόσο, τα αμείλικτα ερωτήματα που έθεσε το περιστατικό της Αμαρύνθου είχαν ως αποτέλεσμα οργανώσεις και συλλογικότητες να μπουν στη διαδικασία συζήτησης και ανάδειξης του σεξισμού και της βίας κατά των γυναικών. Αυτή η τάση ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο, καθώς δύο χρόνια αργότερα γίναμε μάρτυρες της απόπειρας δολοφονίας της Κ. Κούνεβα. Η περίπτωση της Κούνεβα, όσο κι αν από μερικούς πολιτικούς χώρους επιχειρήθηκε να ερμηνευθεί με βάση μόνο τη συνδικαλιστική της δράση, σύντομα έδειξε ότι το θέμα του φύλου δεν μπορεί πλέον να απουσιάζει από τον πολιτικό λόγο. Ο αντιπροσωπευτικός «γυναικείος» εργασιακός χώρος της Κούνεβα έφερε στο προσκήνιο σε όλη την κοινωνία και όχι μόνο στη αριστερά τον παράγοντα του φύλου ως βασική παράμετρο ταξικής συγκρότησης των υποκειμένων. Πλήθος κινήσεων, δράσεων και εκδηλώσεων ανέδειξε τις πολλαπλές μορφές καταπίεσης των γυναικών, αναγκάζοντας ακόμη και δύσπιστα τμήματα της αριστεράς να τοποθετηθούν πάνω σε αυτά. Η θετική ανταπόκριση, που βρήκε τότε, η προσπάθεια ανάδειξης της γυναικείας διάστασης ακόμη και μέσα σε χώρους όπως η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, είναι ενδεικτική. 11

Τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται ένα σταθερό δίκτυο γυναικών, προερχόμενο κυρίως από πολιτικούς χώρους της αριστεράς και της αυτονομίας. Διάφορες αναλύσεις για τα ζητήματα του φύλου άρχισαν να μπαίνουν στο λεξιλόγιο οργανώσεων και συλλογικοτήτων. Σε κινηματικό επίπεδο ένας στοιχειώδης συντονισμός επέτρεψε δύο αξιοπρεπείς και ελπιδοφόρες κινητοποιήσεις. Η 8 Μάρτη του 2009 και η 25 Νοέμβρη του ίδιου χρόνου έδωσαν ένα νέο αέρα στις δυνατότητες ανάπτυξης ενός διακριτού γυναικείου κινήματος. Το στοίχημα που παίχθηκε ήταν προπάντων η σταθερότητα ενός δικτύου γυναικών, ικανού να κατοχυρώσει ένα κεκτημένο μίνιμουμ επίπεδο συσπείρωσης. Ένα δίκτυο που θα έχει τα πολιτικά αντανακλαστικά να κινητοποιείται και να κινητοποιεί άμεσα ένα δυναμικό, που να μπορεί να ανταπαντήσει στις διαρκές προκλήσεις που δέχεται η καταπιεζόμενη γυναίκα σήμερα. Ειδικά στις σημερινές συνθήκες όπου η βία κατά των γυναικών και ιδίως κατά των μεταναστριών γυναικών, στην «τιμημένη ελληνική επαρχία» αλλά και στους δρόμους των αστικών πόλεων έχει προσλάβει δραματικές διαστάσεις, η ανάγκη ενός τέτοιου δικτύου είναι επιτακτική. Φάνηκε, επίσης, να αποκρυσταλλώνεται μια φεμινιστική δουλειά, ικανή να ασκεί πιέσεις μέσα στις πολιτικές οργανώσεις, που συνήθως τείνουν να σιωπούν για τα γυναικεία ζητήματα. Παρόλα αυτά τα θετικά βήματα, το τελευταίο καιρό παρατηρείται μια εκ νέου αποσυσπείρωση και αποδυνάμωση της φεμινιστικής δράσης. Αν συγκρίνουμε την 25/11 του 09 με αυτήν του 10, παρατηρούμε ότι μέσα σε ένα χρόνο η δυναμική που άρχισε να δημιουργείται μοιάζει να εξαφανίστηκε. Γιατί μέσα σ ένα χρόνο βλέπουμε μια αναστροφή της συγκυρίας; Η αναστροφή της συγκυρίας Οι επιπτώσεις της κρίσης του κεφαλαίου έχουν ήδη φανεί και επηρεάσει μεγάλα τμήματα των καταπιεσμένων εργατικών στρωμάτων διεθνώς. Στην Ελλάδα η έλευση του ΔΝΤ επιδείνωσε με δραματικό τρόπο τα εργαζόμενα στρώματα. Παρά τις αναλύσεις πως οι γυναίκες αποτελούν το πιο ευάλωτο τμήμα του πληθυσμού ειδικά σε περιόδους κρίσεων, το προηγούμενο διάστημα ο συντονισμός φεμινιστικών πρωτοβουλιών παρασύρθηκε μέσα στη δίνη της επίθεσης. Η κρίση γεννά συντηρητισμό και οπισθοδρόμηση. Αν μετρήσουμε πόσες γυναίκες δολοφονήθηκαν το τελευταίο διάστημα από συζύγους και συντρόφους τους, θα διαπιστώσουμε ότι η ανεργία και η ανασφάλεια δημιουργούν ένα πλέγμα όπου τέτοιες δολοφονίες, στραγγαλισμοί, πνιγμοί, μαχαίρια, τσεκούρια, παρουσιάζονται ως φαινόμενα «κατανοητά ή εξηγήσιμα» στο πλαίσιο «της κοινωνικής απόγνωσης». Η βία κατά των γυναικών έχει αυξηθεί, πολλές γυναίκες εργάζονται σε ευέλικτες και ανασφάλιστες εργασίες με ακόμη πιο δυσχερείς όρους, η πορνεία καλπάζει, ιδίως για τις μετανάστριες, οι κοινωνικές υποδομές απαραίτητες για την ανεξαρτητοποίηση της μητέρας εργαζόμενης ξηλώνονται. Ακόμη όμως και σε επίπεδο αριστεράς παρατηρήθηκε μια τάση επανεμφάνισης αντιδραστικών νοοτροπιών. Από το διάχυτο σεξισμό ήδη από τις πρώτες μέρες της 12

επίθεσης «μας γαμάνε δεν μπορώ να βρω άλλη λέξη να περιγράψω την επίθεση», έως και τις λογικές «τώρα μιλάει η τάξη» και όχι τα «μικροαστικά κινήματα, γυναικείο, Lgbt», φάνηκε η αδυναμία κατανόησης του τρόπου με τον οποίο οι γυναίκες υφίστανται και εσωτερικεύουν την επίθεση. Οι περσινοί εργατικοί αγώνες δύσκολα θα μπορούσαν βέβαια να έχουν ένα διαφορετικό χαρακτήρα. Τα πρώτα «ορατά» θύματα της επίθεσης ανήκαν σε εκείνο το τμήμα της εργατικής τάξης που χαρακτηρίζεται από υψηλότερο βαθμό συνδικαλιστικής οργάνωσης (π.χ. ευρύτερος δημόσιος τομέας). Αλλά ακόμη και στο δημόσιο τομέα, όπου η γυναικεία εργασία είναι διαδεδομένη φαινόμενο εξηγήσιμο για κοινωνικούς λόγους η συνδικαλιστική εκπροσώπηση σχεδόν μονοπωλείται από άντρες. Ένα μεγάλο τμήμα, ωστόσο, της γυναικείας εργασίας, που επίσης πλήττεται από την κρίση, έμεινε αόρατο λόγω της ταύτισης του επίσημου συνδικαλιστικού κινήματος με το εργατικό. Αυτή η κοινωνική κατάσταση αντανακλάται με ένα τρόπο και μέσα σε επαναστατικές οργανώσεις. Η ανάδειξη της γυναικείας διάστασης της κρίσης μερικές φορές θεωρήθηκε ως κάτι προπαγανδιστικό και «έξω από τις γραμμές της ταξικής πάλης». Αυτή η προσέγγιση είναι κατά την γνώμη μας εξαιρετικά προβληματική. Η απόφαση της συνδιάσκεψης του 2009 της ΟΚΔΕ ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ είναι αρκετά κατατοπιστική: «αντιπαρερχόμαστε την ιδέα ότι το αντιρατσιστικό κίνημα, η πάλη για τη γυναικεία απελευθέρωση, οι αγώνες των LGBT ανθρώπων είναι μικροαστικού χαρακτήρα. Αντίθετα, μικροαστικές είναι αντιλήψεις μεγάλου τμήματος της καταγόμενης από το σταλινισμό αριστεράς για το έθνος, την οικογένεια, τη σχέση των δύο φύλων και τη σεξουαλικότητα αυτές τις μικροαστικές αντιλήψεις αναπαράγει μέσα στις γραμμές των εργαζομένων. Ο εργατισμός που ταυτίζει το εργατικό κίνημα με τη συνδικαλιστική δράση υποτιμά τις διαφορετικές όψεις που συνθέτουν το σύγχρονο επαναστατικό κοινωνικό υποκείμενο και τη σημασία της οικοδόμησης των διακριτών από το εργατικό συνδικαλιστικό κοινωνικών κινημάτων. Δεν εφαρμόζει κριτήρια για το γυναικείο κίνημα αντίστοιχα με εκείνα με τα οποία κρίνει το φοιτητικό και συνολικά το νεολαιίστικο κίνημα, που μολονότι δεν είναι καθαρά ταξικά κινήματα αλλά διαταξικά, είναι κατανοητή η αποφασιστική τους σύνδεση με την ταξική πάλη των εργαζομένων». Πέραν αυτού, θα πρέπει να δούμε τους κοινωνικούς λόγους που η πλειοψηφία των εργαζόμενων γυναικών, δεν εκπροσωπείται από το συνδικαλιστικό κίνημα, όπως αυτό εκφράστηκε στους περσινούς κοινωνικούς αγώνες. Οι κοινωνικά κατασκευασμένοι ρόλοι που δίνονται στη γυναίκα, με πρόσχημα τον ιδεολογικό μανδύα του φύλου, απολήγουν σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Η έμφαση στην οικογένεια, δημιουργεί πολλές γυναίκες να εργάζονται απλήρωτα στο σπίτι ή να βρίσκουν ευκαιριακές δουλειές, με σπαστά ωράρια και χωρίς συνδικαλιστική δράση. Οι γυναίκες αυτές είναι δύσκολο να αυτοοργανωθούν και είναι πιο δύσκολο να συνειδητοποιήσουν συνολικά το ρόλο του φύλου στον καταμερισμό εργασίας από ότι για παράδειγμα να συνειδητοποιήσουν την αντιπαράθεση ανάμεσα στους καπιταλιστές και στους πραγματικούς παραγωγούς του πλούτου γύρω από τους μισθούς κοκ. Ακόμη και όταν οι γυναίκες βρίσκονται μεταξύ τους στους εργασιακούς χώρους ή αλλού, η επαφή τους φιλτράρεται μέσα από άλλες ταυτότητες καθιστώντας την συνειδητοποίηση της κοινής τους καταπίεσης δυσδιάκριτη. Ο εμπεδωμένος σεξισμός πολύ 13

δύσκολα μπορεί να βγει στην επιφάνεια και να αναγνωριστεί ως μορφή καταπίεσης του γυναικείου φύλου. Η αλλαγή του τρόπου θέασης των γυναικών στη κοινωνία μπορεί να συντελεστεί μόνο μέσα από κοινωνικές τομές, ικανές να αλλάξουν το παράδειγμα των όρων συγκρότησης των υποκειμένων. Αυτό σε καμία όμως περίπτωση δεν σημαίνει ότι η επαναστατική αριστερά θα πρέπει να σωπαίνει και να μην αναδεικνύει στο λόγο της, στην παρέμβασή της ή στην προπαγάνδα της την απεύθυνσή της σε αυτά τα αόρατα κομμάτια του πληθυσμού που δεν περικλείονται στο οργανωμένο κίνημα. Εξάλλου το παράδειγμα του Δεκέμβρη είναι χαρακτηριστικό. Μπροστά σε μια εξέγερση που συγκλόνισε διεθνώς και υπήρξαν σε πρωτόλειο επίπεδο οι υποδομές εκείνες για την μετατόπιση της συνείδησης η πλειοψηφία της αριστεράς προτίμησε το «μπάτσοι μουνιά» και όχι ένα έδαφος επανατοποθέτησης των αντιδραστικών κοινωνικών στερεοτύπων. Με αυτήν την έννοια το ότι η φεμινιστική δράση συνθλίφθηκε και δεν ήρθε σε αλληλεπίδραση με τους εργατικούς αγώνες θα πρέπει να εκληφθεί ως πρόβλημα και όχι ως «εύλογη εξέλιξη των πραγμάτων». Ακόμη κι αν υπάρχουν αντικειμενικές δυσκολίες για το φεμινιστικό κίνημα στη Ελλάδα, ως ΟΚΔΕ/ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ, δεν πρέπει να τις εκλάβουμε ως τετελεσμένες. Στρατηγικός μας στόχος παραμένει η πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση. Το φεμινιστικό κίνημα πιστεύουμε ότι αποτελεί μια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξη αυτού του στόχου, αλλιώς κινδυνεύουμε να επαναλάβουμε τα τραγικά λάθη της αριστεράς του προηγούμενου αιώνα και η διακήρυξη της κοινωνικής απελευθέρωσης να εμπεριέχει στο εσωτερικό της εκ νέου την ανθρώπινη καταπίεση και χειραγώγηση. Η αντίληψη του διαχωρισμού του φεμινιστικού κινήματος, ως γενικόλογου ή αφηρημένου, από την ευρύτερη κατεύθυνση της ταξικής πάλης εγκυμονεί κινδύνους γιατί δείχνει ότι αντιλαμβανόμαστε μονοδιάστατα ως πάλη για την ανθρώπινη χειραφέτηση το αναγνωρισμένο συνδικαλιστικό κίνημα, αφήνοντας απ έξω τις πολλαπλές μορφές καταπίεσης, όπως του φύλου ή της φυλής. Η σωστή προσέγγιση ότι η συνδικαλιστική δράση των πρωτοπόρων κομματιών μέσα στα σωματεία και στα συνδικάτα θα πρέπει να ανοίγει μέσα στους εργατικούς χώρους τη γυναικεία διάσταση δεν σημαίνει ότι η παρέμβασή μας θα πρέπει να εξαντλείται σε αυτό. Ένα αυτόνομο φεμινιστικό κίνημα χρειάζεται για να απευθυνθεί και στο μεγάλο αόρατο κομμάτι γυναικών που βιώνει το σεξισμό, τη βία, την κακοποίηση, την ανασφάλεια και την ανεργία. Συμπεράσματα και προοπτικές Η κρίση, το αδύναμο φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα και ο χαρακτήρας που είχαν οι εργατικοί αγώνες το 2010 δεν επέτρεψαν να συνεχιστούν οι φεμινιστικές πρωτοβουλίες του προηγούμενου διαστήματος. Επιπλέον, η υποχώρηση των εργατικών κινητοποιήσεων και η ήττα του πρώτου γύρου του κινήματος, σίγουρα δημιουργεί απογοήτευση και μειωμένη διάθεση στράτευσης. Η νέα πραγματικότητα είναι λογικό να δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο το έδαφος για μια φεμινιστική δράση. Η αναγκαιότητα όμως ανάδειξης των επιπτώσεων της κρίσης στις γυναίκες μας βάζει μπροστά σε αυξημένα καθήκοντα. 14

Γνωρίζουμε τις περιορισμένες μας δυνάμεις, αλλά γνωρίζουμε επίσης πως πρέπει να κινητοποιηθούμε άμεσα με βάση αυτές. Η ταξική πάλη συνυφαίνεται με τη γυναικεία καταπίεση. Οι στρεβλώσεις που προέρχονται από την ανδρική κυριαρχία αναπτύσσονται ακόμη και μέσα στο πεδίο της πάλης της εργατικής τάξης. Πολλές φορές στο εργατικό κίνημα και στους εργατικούς χώρους, κέντρο της συνδικαλιστική δράσης είναι ο «άντρας εργάτης». Καθήκον μας είναι μέσα στους εργασιακούς χώρους, στις σχολές και τις γειτονιές να «υπενθυμίζουμε» τη γυναικεία διάσταση κάθε ζητήματος και να αναδεικνύουμε το σεξισμό που διαιρεί την τάξη και επιτρέπει την καταπίεση της γυναίκας εργάτριας από τον άντρα εργάτη. Η γενική κατεύθυνση της επιχειρηματολογίας και αιτηματολογίας για την περίοδο συμπυκνώνεται εύστοχα στο κείμενο διακήρυξης οργανώσεων της ευρωπαϊκής αντικαπιταλιστικής αριστεράς (από τη συνάντηση στο Παρίσι, 16 17 Οκτωβρίου 2010): «πάλι οι γυναίκες είναι σε μεγάλο βαθμό τα θύματα αυτής της κρίσης, της οποίας οι επιπτώσεις έρχονται και προστίθενται στις ήδη υπαρκτές ανισότητες. Στην γενικευμένη επισφαλή εργασία των γυναικών, στους πιο χαμηλούς μισθούς και τις διακρίσεις, προστίθενται τώρα η απειλή της ανεργίας και μια αυξανόμενη πίεση για επιστροφή στο σπίτι. Η υποβάθμιση των δημόσιων υπηρεσιών και η έλλειψη υποδομών καταδικάζουν εκατομμύρια γυναίκες στην οικιακή σκλαβιά». Ως επαναστάτριες μαρξίστριες αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα ύπαρξης ενός διακριτού, αυτόνομου φεμινιστικού κινήματος. Το κίνημα αυτό, που μπορεί να εκφράζει στο εσωτερικό του πολλούς και διαφορετικούς χώρους, πρέπει την επόμενη περίοδο να αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες καλούνται να πληρώσουν την κρίση: Από τις απολύσεις, τις περικοπές στους μισθούς, την αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης έως τη διάλυση του κοινωνικού κράτους, τις περικοπές των υποδομών (παιδικοί σταθμοί, δίκτυα υποστήριξης κακοποιημένων γυναικών κ.α.). Επιπλέον χρειάζεται με όλες του τις δυνάμεις να καταγγέλλει τη βία κατά των γυναικών, από την ενδοοικογενειακή βία, τους βιασμούς έως την εξαναγκαστική πορνεία. Θα πρέπει να επίσης να απευθύνεται στις γυναίκες μετανάστριες, οι οποίες αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, βιώνουν με τον πιο σκληρό τρόπο το πρόσωπο της πατριαρχίας και του καπιταλισμού. Η εμπειρία μας από την παρέμβαση της ΟΚΔΕ ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ στη φεμινιστική πρωτοβουλία της 25/11 μας επιτρέπει να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα και προοπτικές. Αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα πλατιών συμμαχιών πάνω στο γυναικείο κίνημα. Δεν υποτιμάμε την αναγκαιότητα ύπαρξης θεσμικών αιτημάτων για τις γυναίκες. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι πρέπει να ξαναπιάσουμε το νήμα της ριζοσπαστικής και κινηματικής κατεύθυνσης, που είχε η πρωτοβουλία το πρώτο καιρό της λειτουργίας της. Με αυτήν την έννοια πρέπει να ξανά απευθυνθούμε σε εκείνα τα κομμάτια που αποστασιοποιήθηκαν από τη πρωτοβουλία αλλά και να επιδιώξουμε την εμπλοκή νέων κομματιών, ακόμη και από την αντικαπιταλιστική αριστερά, στο εγχείρημα. Είναι πλέον καιρός ο πολιτικός λόγος της αντικαπιταλιστικής αριστεράς να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις του στο θέμα του φύλου. Στόχος μας παραμένει μια επαναστατική αριστερά 15

που να είναι φεμινοποιημένη και η παρέμβαση της να εμπερικλείει την πάλη κατά των διακρίσεων και του σεξισμού. Οι πρώτες προσπάθειες της ΟΚΔΕ ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ να αναδείξει τη γυναικεία σκοπιά στο λόγο και την παρέμβαση της αντικαπιταλιστικής αριστεράς, όπως αναφέρθηκε, είχαν κάποια θετικά αποτελέσματα. Ωστόσο, δυσλειτουργίες και διαφωνίες δεν επέτρεψαν τη περαιτέρω ενασχόληση και εμβάθυνση αυτών των προσπαθειών. Η αναθέρμανση της πρωτοβουλίας για το γυναικείο ζήτημα μέσα στην ΑΝΤΑΡΣΥΑ είναι κατά τη γνώμη μας μια θετική εξέλιξη. Πιστεύουμε ότι το επόμενο διάστημα η πρωτοβουλία αυτή πρέπει να αναλάβει φεμινιστικές πρωτοβουλίες, αλλά και να συμμετέχει σε κοινές δράσεις με άλλα τμήματα του γυναικείου κινήματος. Επίσης, πρέπει να ασκεί πίεση στο σύνολο της ΑΝΤΑΡΣΥΑ ώστε να τοποθετείται πάνω στις ιδιαίτερες πτυχές της γυναικείας καταπίεσης και να μην αδιαφορεί για αυτές, όπως συχνά έχουμε μέχρι τώρα παρατηρήσει. Με αυτές τις λογικές, καλούμαστε ως φεμινιστικό ρεύμα που αναφέρεται στο επαναστατικό μαρξισμό να συναρθρώσουμε τις εμπειρίες του φεμινιστικού κινήματος με τα υπόλοιπα κινήματα. Καθήκον μας είναι να αναδείξουμε τη διαλεκτική σχέση που διέπει την πατριαρχία με τον καπιταλισμό. Οι γυναίκες δεν καταπιέζονται επειδή είναι γυναίκες. Ο καπιταλισμός χρειάζεται την πατριαρχία για να διαιωνίζει την διάκριση της εργασίας με βάση το φύλο, να διατηρεί το θεσμό της οικογένειας με την απλήρωτη γυναικεία εργασία και να χρησιμοποιεί το γυναικείο εργατικό δυναμικό ως φθηνό και άρα ως κάτι που επιφέρει περισσότερα κέρδη για το σύστημα. Πάνω εκεί έχει κτιστεί ένα ολόκληρο σεξιστικό οικοδόμημα που διαπερνά όλες τις εκφάνσεις της κοινωνίας, καταπιέζοντας τον γυναικείο πληθυσμό και ευτελίζοντας την ανθρώπινη ύπαρξη της γυναίκας. Η συνάντηση του φεμινισμού με την πάλη για κοινωνική απελευθέρωση είναι για εμάς μονόδρομος. 16

Παλεύουμε: Για το δικαίωμα στην εργασία και ριζική μείωση του χρόνου εργασίας για όλους και όλες χωρίς μείωση των απολαβών Ενάντια στην επιβολή της μερικής απασχόλησης Για ισότητα σε όλες τις εργασίες Ενάντια στην ανισότητα των μισθών μεταξύ ανδρών και γυναικών Ενάντια σε όλες τις διακρίσεις μέσα και έξω από τους χώρους εργασίας με βάση το φύλο, την εθνικότητα, τη σωματική ικανότητα π.χ. αναπηρίες Ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία και κάθε μορφή έμφυλης βίας, σωματική και ψυχολογική Διεκδικούμε: Αναγνώριση όλων των μορφών οικιακής εργασίας όπως οικοκυρικά, φασονίστριες, μοδίστρες οι, καθαρίστριες ες φύλαξη φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, δασκάλεςοι που βοηθούν στο διάβασμα και όποια άλλη εργασία συντελείται κατ οίκον με πλήρη μισθολογικά, ασφαλιστικά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα Υποδομές κοινωνικής πρόνοιας που θα απαλλάξουν τις γυναίκες από τον φόρτο της μη αμειβόμενης εργασίας στα πλαίσια του νοικοκυριού ενάντια στο κλείσιμο παιδικών σταθμών και νηπιαγωγείων που πλήττουν διπλά τις γυναίκες, ως εργαζόμενες και ως μητέρες Υποδομές για την περίθαλψη και φροντίδα των ηλικιωμένων Νομιμοποίηση όλων των μεταναστών και μεταναστριών τώρα παροχή ιθαγένειας σε όσους και όσες το επιθυμούν πλήρη κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Δημόσιες υπηρεσίες υποστήριξης θυμάτων βίας, με μόνιμη και σταθερή χρηματοδότηση από τον προϋπολογισμό του κράτους μόνιμη σταθερή εργασία με πλήρη ασφαλιστικά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα για όλες τις εργαζόμενες ους στις δομές κοινωνικής πρόνοιας. Αποπληρωμή όλων των μεθόδων αντισύλληψης και αποπληρωμή της έκτρωσης Ομάδα Γυναικών ΟΚΔΕ Σπάρτακος 17