Τα δέντρα που δακρύζουν Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 4 0 Γυμνάσιο Μυτιλήνης Σχολικό Έτος: 2013-2014
H Περιβαλλοντική μας Ομάδα Αποτελείται από 32 μαθητές της Γ γυμνασίου (11 αγόρια και 21 κορίτσια). Υπεύθυνος: Χατζηλάμπρου Παναγιώτης ΠΕ19. Συμμετοχή: Ψωμαδέλλη Αφροδίτη ΠΕ01. Συνεργασία: 3 ο Γυμνάσιο Μυτιλήνης
Σκοπός του προγράμματος Το πρόγραμμα αφορά στην παρουσίαση και στη σύγκριση της συλλογής της ρητίνης από τα πεύκα και της εκμετάλλευσής της στο νησί μας με την αντίστοιχη καλλιέργεια και εκμετάλλευση της μαστίχας, στο γειτονικό νησί της Χίου. Βασικός σκοπός του προγράμματος είναι η ανάδειξη μιας από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του νησιού μας που, όμως, μένει ανεκμετάλλευτη για πολλές δεκαετίες.
Τι είναι ρητίνη; Ορισμένα δέντρα όταν τραυματιστούν εκκρίνουν ένα πυκνόρρευστο, κολλώδες, άχρωμο υγρό, τη ρητίνη, η οποία καλύπτει την πληγή και προστατεύει το δένδρο. Ρητινοφόρους αγωγούς διαθέτουν τα πεύκα κυρίως η χαλέπιος και η τραχεία πεύκη, αλλά και τα μαστιχόδεντρα.
Πεύκο - Μαστιχόδεντρο
Ρητίνη Η αρχαιότερη ιστορική αναφορά είναι αυτή του Θεόφραστου στην «Περί Φυτών Πραγματεία» στην οποία αναφέρει λεπτομερώς τη μέθοδο συλλογής ρητίνης από τα πεύκα. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τη ρητίνη για τη στεγανοποίηση των πλοίων. Κατά το μεσαίωνα χρησιμοποιούνταν για να παραχθεί το υγρό πυρ (εύφλεκτη πολεμική ύλη), αλλά και στην παραγωγή της ρετσίνας. Ιστορική αναδρομή Μαστίχα Η αρχαιότερη πληροφορία για την μαστίχα, έρχεται από τον Ηρόδοτο, όπου γίνεται αναφορά στις θεραπευτικές της ιδιότητες. Οι κυρίες της Ρώμης χρησιμοποιούσαν οδοντογλυφίδες από μαστιχόδενδρα λόγω της ιδιότητας που είχαν να λευκαίνουν τα δόντια. Η μαστίχα από τον δέκατο αιώνα γίνεται διάσημη από τους περιηγητές που επισκέφθηκαν την Χίο. Τότε το νησί απέκτησε μεγάλη στρατηγική σημασία λόγω της παραγωγής μαστίχας.
Η ρητινοσυλλογή στη Λέσβο Το 1929 ιδρύθηκε ο Δασικός Συνεταιρισμός Ρητίνης του Αμπελικού με 70 μέλη. Η ρητίνη παίρνει εκείνη την εποχή ιδιαίτερη αξία. Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι του Αμπελικού και των Βασιλικών ασχολούνταν το χειμώνα με την ελιά και το καλοκαίρι με τη ρητίνη. Η ρητίνη έδινε καλύτερο εισόδημα, αφού Δυο χρονιές καλές από τη ρητίνη σου δίνουν ένα σπίτι. έλεγαν οι ρητινοσυλλέκτες. Η κάθε οικογένεια ζούσε μέσα σε καλύβα στο δάσος από το Μάιο ως τον Οκτώβριο, και είχε δική της δεξαμενή αποθήκευσης της ρητίνης. Στο δάσος υπήρχε ακόμη και παντοπωλείο Το 1930 κατασκευάζονται μεγάλες δεξαμενές στην περιοχή Μεγάλη Λίμνη. Ο Συνεταιρισμός είχε φτάσει να βγάζει 2 τόνους ρητίνη την εβδομάδα. Από το 1967, όταν άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως οι χημικές ρητίνες, ουσιαστικά σταμάτησε η παραγωγή ρητίνης στη Λέσβο.
Η συγκομιδή Πεύκο Σήμερα χρησιμοποιείται η μέθοδος της αποφλοίωσης και επάλειψης του κορμού με διάλυμα θειϊκού οξέος Στο παρελθόν χρησιμοποιούνταν η μέθοδος της πελέκησης. Οι εργασίες ρητίνευσης στα πεύκα διαρκούν από το Μάρτιο μέχρι το Νοέμβριο. Μαστιχόδεντρο Η μαστίχα συλλέγεται από τον Ιούλιο μέχρι τον Οκτώβριο. Την περίοδο του χειμώνα καθαρίζεται πριν δοθεί για επεξεργασία. Στον κορμό του δέντρου δημιουργούνται πληγές με κάποιο αιχμηρό εργαλείο από τις οποίες τρέχει η μαστίχα.
Προετοιμασίες πριν τη συλλογή Η προετοιμασία ξεκινά τους μήνες της άνοιξης. Τότε οι εργάτες καθαρίζουν το δάσος από τα ξερά χόρτα, ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση στα πεύκα, τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για τη ρητινοσυλλογή. Όμοια και οι παραγωγοί μαστίχας καθαρίζουν το χωράφι από τα αγριόχορτα. Ιδιαίτερος καθαρισμός γίνεται στο «τραπέζι του σκίνου» (εκεί που πέφτει η μαστίχα), ώστε να είναι τελείως καθαρό.
Η προετοιμασία δέντρων Πεύκο Στην αρχή επιλέγονται από τη Δασική Υπηρεσία τα δέντρα στα οποία επιτρέπεται να γίνει η ρητινοσυλλογή. Αυτά πρέπει να είναι αρκετά μεγάλα, ώστε οι τομές να μην τα καταστρέψουν. Στη βάση της τομής προσαρμόζεται καλά ένα σιδερένιο κουτί (κύπελλο) μέσα στο οποίο θα συγκεντρωθεί το ρετσίνι.
Η προετοιμασία του τραπεζιού του σκίνου
Η μέθοδος πελέκησης του πεύκου Η τομή γίνεται με κοφτερό σκεπάρνι. Η πρώτη είναι κοντά στο χώμα και θα πρέπει να έχει ύψος 30 εκατοστών, πλάτος 10 περίπου εκατοστών και βάθος 1,5 cm. Κάθε 20 είκοσι μέρες οι εργάτες ξύνουν τις τομές για να διευκολύνεται η ροή της ρητίνης. Τις επόμενες χρονιές οι καινούριες τομές γίνονται πιο ψηλά, από εκεί που σταμάτησαν οι προηγούμενες.
Η μέθοδος αποφλοίωσης του πεύκου Αρχικά αφαιρείται ο εξωτερικός φλοιός του πεύκου και η αποφλοιωμένη λωρίδα ψεκάζεται με υδατικό διάλυμα θειικού οξέος ή τοποθετείται πάστα οξέος. Το οξύ καταστρέφει τους ιστούς ανάμεσα στο ξύλο και το φλοιό και προοδευτικά ανοίγει τους ρητινοφόρους αγωγούς. Όταν η επίδραση του οξέος σταματήσει, μετά από 20 μέρες περίπου, γίνεται νέα αποφλοίωση και νέα χημική επίδραση.
Το κέντημα του σκίνου
Η συλλογή της ρητίνης Όταν το πεύκο αρχίζει να «δακρύζει» το ρετσίνι μαζεύεται μέσα στο σιδερένιο κουτί. Όσο ζεσταίνει ο καιρός τόσο πιο μεγάλη είναι η εκροή του ρετσινιού. Κάθε 20 περίπου μέρες ο εργάτης με μια ειδική κουτάλα (σέσουλα) μαζεύει το ρετσίνι και το ρίχνει μέσα σε μεγάλα δοχεία.
Η συλλογή της μαστίχας
Η αποθήκευση της ρητίνης Το ρετσίνι που μαζεύει ο κάθε εργάτης το μεταφέρει σε δοχεία των 70 περίπου κιλών και το ρίχνει σε ειδικές δεξαμενές, τα «σπιθάρια». Τέτοια σπιθάρια υπάρχουν στη Μεγάλη Λίμνη και στο δάσος της Αχλαδερής Τα σπιθάρια είναι μέσα στη γη για να διατηρούν σταθερή θερμοκρασία και να μην πήζει το ρετσίνι. Σήμερα χρησιμοποιούνται ειδικές μεταλλικές δεξαμενές για την αποθήκευση.
Το καθάρισμα της μαστίχας
Οι Συνεταιρισμοί Ρητίνη Η ρητίνη παραδίδεται υποχρεωτικά στους Δασικούς Συνεταιρισμούς της κάθε περιοχής. Οι Συνεταιρισμοί την πωλούν στην βιομηχανία για επεξεργασία και παραγωγή των τελικών προϊόντων. Στη Λέσβο από το 2011 έχει επαναλειτουργήσει ο Δασικός Συνεταιρισμός των Ρητινοπαραγωγών με έδρα τα Βασιλικά. Μαστίχα Υποχρεωτικά η μαστίχα δίδεται από τον παραγωγό στους τοπικούς συνεταιρισμούς οι οποίοι στη συνέχεια τη δίνουν στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου (ΕΜΧ). Η ΕΜΧ επεξεργάζεται, συσκευάζει και προωθεί τη μαστίχα στην ελληνική και ξένη αγορά.
Οι δυσκολίες της δουλειάς Το ρετσίνι κολλά στα χέρια και στα ρούχα δυσκολεύοντας τις κινήσεις.. Το βαρύ φορτίο που πρέπει να κουβαληθεί σε δύσβατες περιοχές μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού. Τα έντομα του δάσους, που ενοχλούν επιτείνοντας τη δυσφορία της ζέστης. Τα φίδια και οι σκορπιοί καραδοκούν
Χρήσεις ρητίνης. Το τερεβινθέλαιο (κοινώς νέφτι) το υγρό απόσταγμα της ρητίνης χρησιμοποιείται κυρίως ως διαλυτικό στην παρασκευή, χρωμάτων, αρωμάτων, καλλυντικών και φαρμάκων. Το κολοφώνιο το στερεό απόσταγμα της ρητίνης χρησιμοποιείται στην τυπογραφία, στην υφαντουργία, και στη μεταλλουργία.
Οι χρήσεις της μαστίχας
Παραγωγή Μαστίχα Η παραγωγή μαστίχας στη Χίο ανέρχεται στους 150 έως 170 τόνους το χρόνο. Η παραγωγή είναι σχεδόν σταθερή τα τελευταία δέκα χρόνια, ενώ παρουσιάζει αύξηση σε σχέση με παλαιότερες εποχές. 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 Πεύκα Τόνοι 1961 1973 1983 1993
Αριθμός απασχολουμένων Ρητίνη Ο αριθμός των ρητινοεργατών στην Ελλάδα έχει περιοριστεί στους 1.000, ενώ τη δεκαετία του 60 ήταν περισσότεροι από 3.500. Η πλειοψηφία των ρητινοσυλλεκτών δραστηριοποιείται στην Εύβοια. Στη Λέσβο σήμερα υπάρχουν 15 άνθρωποι που ασχολούνται με τη ρητινοσυλλογή, οι οποίοι βρίσκονται στα χωριά Βασιλικά και Αμπελικό. Μαστίχα Σήμερα στη Χίο υπάρχουν 4850 μαστιχοπαραγωγοί στα 24 Μαστιχοχώρια. Μεγαλύτερη παραγωγή έχουν τα χωριά Καλιμασιά, Πυργί και Νένητα. Στη ΕΜΧ εργαζόνται περίπου 75 άτομα μόνιμα και επόχικά.
Οι τιμές πώλησης Ρητίνη Ο κάθε ρητινοσυλλέκτης αποζημιώνεται από το συνεταιρισμό του με 0,30 ευρώ για κάθε κιλό ρητίνης που παραδίδει. Επιπλέον παίρνει επιδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση 0,40 ευρώ το κιλό. Ο κάθε εργάτης μπορεί να μαζέψει περίπου 100 κιλά ρητίνης ημερησίως. Μαστίχα Ο κάθε παραγωγός μαστίχας αποζημιώνεται με 70 75 ευρώ για κάθε κιλό μαστίχας πρώτης ποιότητας που παραδίδει στο συνεταιρισμό της περιοχής του. Η μέση ετήσια απόδοση κάθε σκίνου είναι 180 γραμμάρια κατά μέσο όρο. Επιπλέον ο κάθε παραγωγός παίρνει επιδότηση για κάθε δέντρο.
Αιτίες που οδήγησαν στον περιορισμό της συλλογής ρητίνης Η αστικοποίηση και η εγκατάλειψη της υπαίθρου. Η μορφολογία και η σύνθεση των εκτάσεων που ρητινεύονται κάνουν τη δουλειά επίπονη και χρονοβόρα. Η εξαιρετικά χαμηλή τιμή πώλησης της ρητίνης. Η αδυναμία των παραγωγών και των ενώσεών τους να προωθήσουν τη ρητίνη σε αγορές εκτός Ελλάδας προκειμένου να εξασφαλίσουν καλύτερες τιμές.
Η σημασία της μαστίχας Η παραγωγή μαστίχας στη Χίο αποτελεί μια πολύ σπουδαία πλουτοπαραγωγική πηγή για το νησί και επιφέρει ένα ικανοποιητικό εισόδημα για αυτούς που ασχολούνται με την καλλιέργειά της. Η βιωσιμότητά της οφείλεται κυρίως στην παραγωγή και προώθηση συγκεκριμένων προϊόντων σε χώρες του εξωτερικού από την ΕΜΧ, καθώς το 60% της παραγωγής εξάγεται. Έχει χαρακτηριστεί ως Προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης.
Η σημασία της ρητίνης στην προστασία των δασών Τα πευκοδάση είναι εκείνα τα οποία απειλούνται περισσότερο από τον κίνδυνο πυρκαγιάς. Οι ρητινοσυλλέκτες εργαζόμενοι κατά τους θερμούς θερινούς μήνες μέσα σε αυτά αποτελούν άμισθους φύλακες. Ανοίγουν μονοπάτια για να κινούνται από δένδρο σε δένδρο και απομακρύνουν τα ξερά χόρτα γύρω από τα πεύκα. Εκτός από τις παραπάνω υπηρεσίες, οι ρητινοσυλλέκτες, επεμβαίνουν άμεσα και με προσωπικό ενδιαφέρον στην κατάσβεση των δασικών πυρκαγιών.
Δραστηριότητες ομάδας
Ομάδες Εργασίας Συνάντηση κάθε Τρίτη 13:45 15:00 Χωρισμός σε ομάδες Συντάκτες κειμένων Δημιουργοί της παρουσίασης Φωτογράφοι Επεξεργασία εικόνων και βίντεο Εύρεση πληροφοριών από το Διαδίκτυο.
Επίσκεψη ειδικού από την Δασική Στις 18/2/2014 επισκέφτηκε το σχολείο μας η δασολόγος κυρία Ελευθερίου, η οποία μας ενημέρωσε σχετικά με την συλλογή και την χρήση της ρητίνης με ιδιαίτερη αναφορά στον παραδοσιακό τρόπο της ρητινοσυλλογής. Υπηρεσία
Ρητινοσυλλογή στο σχολείο Στην συνέχεια η κ.ελευθερίου, μας παρουσίασε τον παραδοσιακό τρόπο συλλογής της ρητίνης σε ένα πεύκο που βρίσκεται στην πίσω αυλή του σχολείου μας.
Επίσκεψη στο δάσος του Αμπελικού
Επίσκεψη στο μουσείο ρητίνης Αμπελικού
Επίσκεψη στα Μαστιχοχώρια της Χίου
Επίσκεψη στο Λαογραφικό Μουσείο Καλλιμασιάς
Επίσκεψη στο εργοστάσιο τυποποίησης της μαστίχας
Επίσκεψη στο εργοστάσιο παρασκευής τσίχλας
Επίσκεψη στο Mastiha- Shop
Παρουσίαση του προγράμματος
Συμπέρασμα Η εθελοντική ενασχόληση με κάτι διαφορετικό από τα μαθήματά, μας δίνει τη δυνατότητα να μάθουμε για τον τόπο μας, αλλά και να προβληματιστούμε για τη μη εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών που υπάρχουν στο νησί μας και που με κάποιες προϋποθέσεις, θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της περιοχής μας.