και Διαζύγιο Οδηγός Επιβίωσης

και Διαζύγιο Οδηγός Επιβίωσης

και Διαζύγιο Οδηγός Επιβίωσης Alan Bradley PhD Σύμβουλος Κλινικός Ψυχολόγος & Jody Beveridge

Μετάφραση: ΑΛΚΗΣΤΗ ΚΕΛΕΣΙΔΗ Επιμέλεια κειμένων: ΝΕΣΤΟΡΑΣ ΧΟΥΝΟΣ Επιμέλεια - συντονισμός έκδοσης: ΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝ. ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ Σχεδιασμός εξωφύλλου: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΓΙΑΛΗΣ Σελιδοποίηση: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΑΤΡΙΚΑΡΑΚΟΣ Φιλμς - μοντάζ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΜΗΝΑΣ Εκτύπωση: X. ΖΑXΑΡΟΠΟΥΛΟΣ - Δ. ΣΙΤΑΡΑΣ Βιβλιοδεσία: ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΚΟΒΑΝΗΣ Copyright C 2004 Alan Bradley and Jody Beveridge. First published by W. Foulsham & Co. Ltd. Represented by Cathy Miller Foreign Rights Agency London, England C 2010, για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο. Εκδόσεις ΑΛΚΥΩΝ, Μαυρομιχάλη 44, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 36 27 170, 210 36 05 667, fax: 210 36 45 667 www.alkyonp.gr e-mail: info@alkyonp.gr ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: HOW TO HELP THE CHILDREN SURVIVE THE DIVORSE I.S.B.N. 978-960-326-171-1

Περιεχόμενα Εισαγωγή 7 Πρώτο μέρος: Η διαδικασία του διαζυγίου Κεφάλαιο 1: Η διαδικασία της αλλαγής Κεφάλαιο 2: Η κατάρρευση της οικογένειας και ο αντίκτυπος στα μέλη της Κεφάλαιο 3: Ο Χωρισμός Κεφάλαιο 4: Νέο ξεκίνημα Κεφάλαιο 5: Αλλαγές στον τρόπο ζωής και στους ρόλους Κεφάλαιο 6: Καινούριες Οικογένειες Κεφάλαιο 7: Απαντήσεις σε συνήθεις απορίες των γονιών 11 13 21 39 59 77 91 107 Δεύτερο μέρος: Η νομική πλευρά Κεφάλαιο 8: Πότε εμπλέκεται ο νόμος Κεφάλαιο 9: Οικογενειακοί διαμεσολαβητές Κεφάλαιο 10: Διαμονή και θέματα επαφής Κεφάλαιο 11: Διεκδίκηση οικονομικής ενίσχυσης 137 139 145 151 173

Εισαγωγή Μολονότι ξεκινάμε μια σοβαρή σχέση με μεγάλες προσδοκίες και αισιοδοξία, στην πραγματικότητα, οι μισοί σχεδόν γάμοι, ακόμα και όταν υπάρχουν παιδιά, καταλήγουν σήμερα σε διαζύγιο. Αν σκέφτεστε να χωρίσετε, ή αν έχετε ήδη ξεκινήσει τη διαδικασία του διαζυγίου, σίγουρα σας απασχολούν ένα σωρό θέματα: πώς θα επιβιώσω οικονομικά; Πού θα ζήσω; Πόσος καιρός θα χρειαστεί; Θα πάμε στα δικαστήρια; Θα τα καταφέρω μόνος μου; Ενώ τα σημαντικά θέματα δεν είναι απαραιτήτως ίδια για όλους, όταν υπάρχουν παιδιά, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι πώς θα διαχειριστούν αυτά τον χωρισμό. Κανείς δεν υποστηρίζει ότι το διαζύγιο είναι εύκολη υπόθεση κάθε άλλο εμείς είχαμε και οι δύο την εμπειρία του διαζυγίου, κι έτσι γνωρίζουμε προσωπικά τα θέματα που προκύπτουν. Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε πως οι περισσότεροι άνθρωποι ενήλικες, αλλά και παιδιά επιβιώνουν από τον χωρισμό. Επηρεάζονται, βεβαίως, από τις εμπειρίες τους και οι πληροφορίες στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ίσως σας βοηθήσουν να βιώσετε τις εμπειρίες αυτές με όσο το δυνατόν λιγότερη οδύνη και να έχετε ένα θετικό αποτέλεσμα. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι το διαζύγιο, ή το τέλος μιας σχέσης, είναι μια διαδικασία και όχι απλώς ένα γεγονός. Τα γεγονότα που οδηγούν στο διαζύγιο, το ίδιο το διαζύγιο και ο αντίκτυπός του αποτελούν μια μάλλον δύσκολη συναισθηματικά περίοδο για όλους τους εμπλεκόμενους. Η χρονική διάρκεια που απαιτεί η διαδικασία αυτή ποικίλλει είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο να περνούν δύο ή και πε-

8 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης ρισσότερα χρόνια με σημαντικές αναταραχές στα συναισθήματα, αλλά και στη ζωή γενικότερα. Και ενώ η περίοδος αυτή μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά δύσκολη για τους ενήλικες και είναι σίγουρο πως οι γονείς αξίζουν κάθε δυνατή φροντίδα κατά τη διάρκειά της στο βιβλίο αυτό επικεντρωθήκαμε στις επιπτώσεις του διαζυγίου στα παιδιά. Το Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης δεν αφορά ακαδημαϊκούς ή επαγγελματίες αντιθέτως, στόχος μας είναι να λειτουργήσει ως προσωπικός οδηγός για άτομα που δεν παλεύουν μονάχα με τα προσωπικά τους σύνθετα πρακτικά και συναισθηματικά θέματα, αλλά που μοχθούν, επίσης, να ελαττώσουν την οδύνη ή τους κινδύνους που ίσως βιώσουν τα παιδιά τους κατά τη διάρκεια της τραυματικής αυτής περιόδου. Βασική μας μέριμνα ήταν να διασφαλίσουμε ότι τα παιδιά θα βγουν όσο το δυνατόν πιο αλώβητα, συναισθηματικά, από αυτή τη δύσκολη διαδικασία, αλλά και ότι θα καταφέρουν να απολαύσουν τη συνεχιζόμενη σχέση τους και με τους δυο γονείς, όπως επίσης και με άλλα μέλη της οικογένειάς τους και ότι στο μέλλον θα αναπτύξουν τις δικές τους τρυφερές και στοργικές οικογενειακές σχέσεις. Ολοφάνερα, η διάλυση μιας σχέσης, όταν εμπλέκονται παιδιά, είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα και γι αυτό χωρίσαμε το βιβλίο σε δυο βασικά κεφάλαια, καθένα από τα οποία καταπιάνεται με το αντικείμενο σε πρακτικά υποκεφάλαια. Το πρώτο μέρος του βιβλίου ασχολείται με το πώς γονείς και παιδιά διαχειρίζονται τις συναισθηματικές επιπτώσεις από ένα διαζύγιο. Καλύπτει όλες τις διαστάσεις της πορείας, από τα αρχικά στάδια του κλονισμού της σχέσης, τα συναισθήματα που μπορεί να νιώσει ένα παιδί τη στιγμή του χωρισμού, έως τη διαδικασία πένθους που ακολουθεί, συνήθως, ένα διαζύγιο. Στη συνέχεια, καταγίνεται με τις επιπτώσεις που έχουν οι αλλαγές στη ζωή του παιδιού: πιθανή μετακόμιση ή αλλαγή σχολείου, αλλαγές στα οικονομικά, ή πιθανώς προσαρμογή στο γεγονός ότι οι γο-

Εισαγωγή 9 νείς είναι μόνοι, ή αποκτούν νέο σύντροφο, ο οποίος μπορεί επίσης να έχει παιδιά. Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με απαντήσεις σε ορισμένες από τις πιο συχνές ερωτήσεις που θέτουν γονείς οι οποίοι χωρίζουν. Το μεγαλύτερο κομμάτι αυτού του τμήματος, που εστιάζεται στις «φυσιολογικές», ή συνηθισμένες εμπειρίες, γράφτηκε από τον κλινικό ψυχολόγο Alan Bradley, ο οποίος έχει τεράστια εμπειρία στο να βοηθά τους ανθρώπους να διαχειρίζονται παρόμοιες καταστάσεις, καθώς επικεντρώνεται στον ψυχολογικό αντίκτυπο του διαζυγίου, όπως επίσης και στο πώς να ελαχιστοποιούμε τα προβλήματα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, εξετάζουμε μια σειρά προβλημάτων που ίσως προκύψουν όταν τα πράγματα δεν εξελίσσονται και τόσο ομαλά, ή εμφανιστούν δυσκολίες πέρα από τις αναμενόμενες. Σε αυτά περιλαμβάνονται όσα συμβαίνουν όταν εμπλέκεται ο νόμος, θέματα διαμεσολάβησης, διαμονής και επαφών, καθώς και οικονομικής ενίσχυσης. Το τμήμα αυτό εστιάζεται στις νομικές πλευρές και γράφτηκε με τη συνεργασία της δικηγόρου και ειδικής στο οικογενειακό δίκαιο, Jody Beveridge. Εξετάζοντας τις ψυχολογικές διαστάσεις στην κατάρρευση μιας σχέσης, δεν διακρίνουμε ανάμεσα σε «διαζύγιο» και «χωρισμό», μια που ο συναισθηματικός αντίκτυπος δεν εξαρτάται από το αν οι γονείς είναι παντρεμένοι, ή αν απλώς συγκατοικούν. Ωστόσο, δεν ισχύει το ίδιο όταν αναφερόμαστε σε νομικά ζητήματα, επειδή η δικαστική αντιμετώπιση για τα δικαιώματα και τις υπευθυνότητες των παντρεμένων γονιών διαφέρει από εκείνη που ισχύει για τα ζευγάρια που συζούν (βλ. σελ. 140-41). Σε όλο το βιβλίο συμπεριλάβαμε απαντήσεις σε πολλές δηλώσεις και ερωτήσεις με τις οποίες ήρθαμε επανειλημμένως αντιμέτωποι, τόσο από

10 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης κλινική όσο και από νομική πλευρά. Παρότι κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, υπάρχουν αρκετοί κοινοί παράγοντες, ενώ οι εμπειρίες διαφόρων ανθρώπων πολύ συχνά αποτελούν άριστο τρόπο για να περιγράψουμε εποικοδομητικούς τρόπους αντιμετώπισης των δύσκολων και συχνά οδυνηρών αυτών ζητημάτων. Στις δύσκολες αυτές συνθήκες, θα ήταν καλό να έχετε κατά νου ορισμένες πολύ απλές συμβουλές: Μην πανικοβάλλεστε: αποδεχτείτε ότι παρόλο που τα παιδιά σας μάλλον θα αναστατωθούν και ίσως, μάλιστα, καταπονηθούν από το διαζύγιο, δεν είναι απαραίτητο να επηρεαστούν, μακροπρόθεσμα, αρνητικά από αυτό. Τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά τελικά ξεπερνούν το διαζύγιο και προχωρούν μπροστά, όπου τους περιμένουν ευτυχέστερες και πιο παραγωγικές μέρες. Αναπόφευκτα, ακόμα και οι στοργικότεροι γονείς θα κάνουν λάθη στην κρίση ή στη συμπεριφορά τους κατά τη διαδικασία του διαζυγίου ωστόσο, όταν παραμένουν ανοιχτόμυαλοι και στοργικοί, τα περισσότερα λάθη διορθώνονται και δεν βλάπτουν ανεπανόρθωτα ούτε τους ίδιους ούτε τα παιδιά τους. Το γεγονός ότι αγοράσατε το βιβλίο αυτό φανερώνει ότι γνωρίζετε τα προβλήματα που ίσως προκύψουν, αλλά και πως θέλετε να κάνετε ό,τι καλύτερο μπορείτε για να τα ελαχιστοποιήσετε. Ευελπιστούμε πως οι πληροφορίες που σας δίνουμε θα σας βοηθήσουν να αποφύγετε τα προβλήματα, να αναγνωρίσετε τα σημάδια για τα θέματα με τα οποία πρέπει να ασχοληθείτε, και να μάθετε τρόπους ώστε να αντιμετωπίζετε τις δυσκολίες που ίσως προκύψουν.

Πρώτο μέρος Η διαδικασία του διαζυγίου Το πρώτο μέρος του βιβλίου επικεντρώνεται στη διαδικασία του διαζυγίου και στα βασικότερα θέματα που, κάτω από «φυσιολογικές» συνθήκες, ίσως επηρεάσουν τις περισσότερες οικογένειες. Όταν μια οικογένεια αναλογίζεται τα ζητήματα αυτά και προετοιμάζεται, μπορεί να πάρει τα κατάλληλα μέτρα ώστε να εμποδίσει την εμφάνισή τους και να γίνει η δύσκολη αυτή περίοδος λιγότερο τραυματική για τους γονείς και ιδίως για τα παιδιά.

Κεφάλαιο 1 Η διαδικασία της αλλαγής Οι ιδιαίτερες συνθήκες κάθε διαζυγίου είναι μοναδικές, υπάρχουν, όμως, ορισμένοι κοινοί παράγοντες και ο πρώτος είναι ότι οι περισσότεροι γονείς αναστατώνονται συναισθηματικά, ή και τραυματίζονται ακόμα, από την κατάρρευση μιας τόσο σημαντικής σχέσης. Βεβαίως, κάποιοι γονείς δέχονται με ανακούφιση την αποδέσμευση από μια καταστροφική σχέση. Ακόμα κι έτσι, όμως, δύσκολα απαγκιστρώνεται κανείς από ένα τόσο ουσιαστικό κομμάτι της ζωής του χωρίς, ως έναν βαθμό, να αναστατωθεί συναισθηματικά, ενώ κατά τη διάρκεια της φάσης αυτής, σχεδόν όλοι οι γονείς νιώθουν να συγκλονίζονται από τις συνθήκες. Πέρα από αυτό το σημαντικό συναισθηματικό τραύμα, ίσως χρειαστεί να συνεχίσετε τις καθημερινές σας δραστηριότητες, ενώ παράλληλα φροντίζετε τα παιδιά, σε μια περίοδο όπου και αυτά παλεύουν να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους. Το γεγονός αυτό προκαλεί στρες και είναι λογικό, πολλοί γονείς να μην αντιλαμβάνονται τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των παιδιών τους, όπως θα έκαναν κάτω από φυσιολογικές συνθήκες. Δεν τους κατακρίνουμε, βεβαίως, απλώς εξηγούμε γιατί ορισμένες φορές τα προβλήματα των παιδιών περνούν απαρατήρητα ακόμα και από τους πιο τρυφερούς και ικανούς γονείς. Αλλά και τα παιδιά τραυματίζονται από τη διαδικασία του διαζυγίου: αφενός διαταράσσονται οι πιο σημαντικές σχέσεις τους, αφετέρου σημειώ νονται σοβαρές αλλαγές στη ζωή τους. Συχνά, τα παιδιά γονιών που χωρίζουν πρέπει να μετακομίσουν γεγονός που οδηγεί σε αλλαγές στους κοινωνικούς και εκπαιδευτικούς δεσμούς τους. Από την άλλη,

14 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης μπορεί να αλλάξει και η οικονομική κατάσταση της οικογένειας, κάτι που θα επηρεάσει και άλλους τομείς της ζωής τους. Εκτός αυτού, η συμπεριφορά των γονιών, ιδίως στη μεταξύ τους σχέση κατά τη διά ρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου, επηρεάζει άμεσα όλους τους εμπλεκόμενους, και ειδικότερα τα παιδιά. Ακόμα και οι πιο ικανοί γονείς μπορεί να αποσυντονιστούν όταν έρθουν αντιμέτωποι με μια τέτοια τραυματική εμπειρία. Γι αυτό, εκτός από τον άμεσο αντίκτυπο, τα παιδιά που βιώνουν τις δυσκολίες ενός διαζυγίου μπορεί για ένα διάστημα, και για λόγους κατανοητούς να στερηθούν ως έναν βαθμό τη φυσιολογική στήριξη που τους παρέχουν οι γονείς. Δίχως άλλο, αντιμέτωπα με όλες αυτές τις αντιξοότητες, τα παιδιά αναστατώνονται. Παρακάτω στο βιβλίο θα δούμε πώς μπορούν να προετοιμαστούν οι γονείς ώστε, παρά τις αναπόφευκτες δυσκολίες που θ αντιμετωπίσουν, να προσφέρουν την καλύτερη δυνατή φροντίδα στα παιδιά τους. Επισημαίνουμε ξανά πως κάθε χωρισμός είναι μοναδικός, ενώ οι ατομικές συνθήκες παρουσιάζουν τεράστιες διαφορές. Ορισμένοι ερμη νεύουν ως θετική αλλαγή το τέλος μιας βάναυσης, ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο χειριστικής σχέσης. Από την άλλη, πολλοί γονείς σοκάρονται και αναστατώνονται όταν, εντελώς αναπάντεχα, έρχονται αντιμέτωποι με τη διάλυση μιας σχέσης εκεί που ο ένας πιστεύει ότι όλα πηγαίνουν μια χαρά, ο άλλος ανακοινώνει ξαφνικά πως θέλει να χωρίσουν. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, είναι φυσικό ο πρώτος να νιώσει προδομένος, να εκφράσει αγωνία και έντονο θυμό. Η κατάρρευση της σχέσης μπορεί, επίσης, να οφείλεται στην κλιμάκωση της συναισθηματικής απομάκρυνσης και των δύο γονιών η σχέση έφτασε στο τέλος της, και τα δύο μέλη είναι έτοιμα και πρόθυμα να χωρίσουν οπότε, το μόνο που χρειάζεται είναι να λυθούν τα πρακτικά θέματα, ενώ το συναισθηματικό τραύμα αποτελεί μηδαμινό πρόβλημα.

Η Διαδικασία της Αλλαγής 15 Εκτός από τα διάφορα πιθανά σενάρια που οδηγούν στο διαζύγιο, δια φέρει επίσης και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρά κάθε άτομο σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Κάποιοι είναι πιο αυτάρκεις συναισθηματικά από άλλους. Κάθε άνθρωπος έχει το δικό του ταμπεραμέντο και την ατομική του εμπειρία ζωής, η οποία τον διαμορφώνει σε αυτό που είναι, οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή. Συναισθηματικώς εύρωστα άτομα, που επιβιώνουν από τις δυσκολίες της ζωής, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να διαχειριστούν πιο αποτελεσματικά τον χωρισμό και το διαζύγιο, από εκείνα που το ταμπεραμέντο τους δεν είναι και τόσο ισχυρό και δυσκολεύονται να διαχειριστούν συναισθηματικά προβλήματα. Παιδιά ηλικία και ωριμότητα Οι διαφορετικές αντιδράσεις στον χωρισμό, ισχύουν και για τα παιδιά. Κάθε παιδί έχει τη δική του ιδιοσυγκρασία, προσωπικότητα και εμπει ρίες, και όλα αυτά επηρεάζουν την αντίδρασή του στον χωρισμό των γονιών του. Βασικό παράγοντα αποτελεί, επίσης, η ηλικία του κατά το διάστημα του χωρισμού, από τη γέννηση έως την εφηβεία, αλλά και πέρα από αυτήν: διαφέρουν πολύ όσα θεωρεί σημαντικά, αλλά και αυτά που το επηρεά ζουν σε κάθε στάδιο της ζωής του. Ένα βιβλίο σαν κι αυτό δεν μπορεί να ασχοληθεί λεπτομερώς με την παιδική ανάπτυξη, είναι όμως σημαντικό να καταλάβουμε ότι καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, περνούν από διάφορα στάδια. Η χρονολογική ηλικία αποτελεί μονάχα μια αδρή ένδειξη, επειδή τα παιδιά διανύουν τα στάδια αυτά με διαφορετικούς ρυθμούς. Μερικά παιδιά ωριμάζουν και αναπτύσσονται γρηγορότερα από την ηλικία τους, γεγονός που τα κατατάσσει σε ομάδες μεγαλύτερων. Από την άλλη, ορισμένα μεγαλύτερα παιδιά ωριμάζουν συναισθηματικά και νοητικά πιο αργά, επομένως εμπίπτουν σε κατηγορία νεότερων. Εκτός αυτού, μια σημαντική αλλαγή στη ζωή, όπως, λόγου χάρη, ένας χωρισμός ή ένα διαζύγιο, μπορεί να

16 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης προκαλέσει μια συνειδητή ή υποσυνείδητη μεταστροφή στην ωριμότητα ενός παιδιού, προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Για παράδειγμα, μπορεί το μεγαλύτερο παιδί της οικογένειας να νιώσει την ανάγκη να προστατεύσει και να στηρίξει έναν αναστατωμένο γονιό, αναλαμβάνοντας τον ρόλο του γονέα που αποχώρησε ή, ένα παιδί που ταράχτηκε από την κατάσταση, μπορεί να παλινδρομήσει σε προγενέστερο αναπτυξιακό στάδιο, θεωρώντας ότι τότε η ζωή ήταν πιο ασφαλής και λιγότερο πολύπλοκη. Παρ όλα αυτά, οι κατηγορίες αυτές είναι χρήσιμες και μας βοηθούν να αντιλαμβανόμαστε τις πρωταρχικές ανάγκες των παιδιών στα διαφορετικά στάδια ανάπτυξης, ιδίως όταν αντιμετωπίζουν ασυνήθιστες εμπειρίες. 1. Νηπιακή ηλικία: από τη γέννηση έως τα δύο έτη. 2. Προσχολική ηλικία: από τα δύο έως τα πέντε έτη. 3. Παιδική ηλικία: από τα πέντε έως τα δέκα έτη. 4. Πρώιμη εφηβεία: από τα έντεκα έως τα δεκαέξι έτη. Αυτές είναι οι γενικές κατηγορίες που θα εξετάσουμε. Κάθε γονιός γνωρίζει το παιδί του καλύτερα από οποιονδήποτε, επομένως θα μπορέσει να εντοπίσει την κατηγορία στην οποία ανήκει το παιδί του στα συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια. Ορισμένες φορές, βεβαίως, οι γονείς αποφασίζουν να χωρίσουν αφού όλα τους τα παιδιά μεγαλώσουν αρκετά και φύγουν από το σπίτι για σπουδές στο πανεπιστήμιο, για να παντρευτούν, ή απλώς για να «πετάξουν από τη φωλιά». Παρότι δεν είναι της αρμοδιότητάς μας, αξίζει να αναφέρουμε ότι ακόμα και ενήλικα παιδιά μπορεί να επηρεαστούν βαθιά από τον χωρισμό των γονιών τους. Ίσως ανησυχούν, πώς θα τα βγάλουν πέρα μόνοι οι γονείς τους τόσο στη δεδομένη χρονική στιγμή, όσο και αργότερα, όταν γεράσουν και βεβαίως, αν ο χωρισμός θα έχει

Η Διαδικασία της Αλλαγής 17 αντίκτυπο στα δικά τους σχέδια και τον τρόπο ζωής. Είναι πιθανόν να τους απασχολεί το πώς θα ανακοινώσουν τα νέα στα δικά τους παιδιά, αν υπάρχουν, και αν θα αλλάξει η σχέση των γονιών τους με τα εγγόνια τους. Αν ο χωρισμός ήταν αναπάντεχος, τα μεγαλύτερα παιδιά ίσως φτάσουν στο σημείο να εξετάσουν τον δικό τους γάμο και να νιώσουν ανησυχία για το μέλλον τους. Η διαδικασία πένθους Όπως ήδη είπαμε, το διαζύγιο είναι μια διαδικασία και όχι απλώς ένα γεγονός γι αυτό, καλό είναι να γνωρίζουμε πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία. Το μοντέλο τεσσάρων σταδίων που ακολουθεί έχει αποδειχτεί χρήσιμο από κλινική άποψη και χρησιμοποιείται συχνά για κάθε είδους απώλεια, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας συγγενικού προσώπου. Μολονότι στην αρχή ίσως σας φανεί παράξενο, το διαζύγιο είναι και αυτό μια απώλεια, και μάλιστα σοβαρή, οπότε η διαδικασία την οποία περνούν οι ενδιαφερόμενοι μοιάζει πολύ με τη διαδικασία πένθους. Στάδιο 1: αποδεχόμαστε την απώλεια Στάδιο 2: αισθανόμαστε τον πόνο της απώλειας Στάδιο 3: σταματάμε να επενδύουμε στη σχέση αυτή Στάδιο 4: επενδύουμε σε άλλες σχέσεις Επειδή πρόκειται για διαδικασία, είναι απαραίτητη προϋπόθεση να βιώ νουμε κάθε στάδιο με τη σειρά. Η διαδικασία πένθους στο διαζύγιο Στάδιο 1 Στο πρώτο στάδιο συμβιβαζόμαστε με το γεγονός ότι η σχέση έχει τελειώσει. Η αποδοχή του χωρισμού μπορεί να αποδειχτεί δύσκολη υπόθε-

18 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης ση επειδή ο σύντροφος συνεχίζει να υπάρχει κάτι που δεν ισχύει στην περίπτωση πένθους ιδίως αν ο ένας από τους δύο θέλει να συνεχίσει, παρόλο που ο άλλος δήλωσε ξεκάθαρα ότι θέλει να τελειώσει η σχέση. Μπορεί να περάσουν μήνες, ή και χρόνια ακόμα, πριν ορισμένοι συμβιβαστούν και αποδεχτούν τον χωρισμό. Ωστόσο, όσο καιρό κι αν πάρει για να αποδεχτεί κανείς ότι η σχέση τελείωσε, η στιγμή έρχεται κάποτε και τότε μπορεί να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο. Στάδιο 2 Το επόμενο στάδιο έχει να κάνει με τον πόνο, το ψυχικό τραύμα και την αναστάτωση. Ανεξάρτητα από τις συνθήκες υπάρχει πόνος, αφού, ακόμα και αν δεν εξελίχθηκε τόσο ικανοποιητικά, στην αρχή η σχέση ήταν υπέροχη. Οι δυο σύντροφοι μπορεί να φτάσουν στο στάδιο αυτό σε διαφορετικές χρονικές στιγμές: ενώ ο ένας μπορεί να παλεύει με την αποδοχή, ο άλλος ίσως την έχει ήδη ξεπεράσει και βρίσκεται στο στάδιο του συναισθηματικού πόνου, ή ανακούφισης ανάλογα με το πώς αντιλαμβάνεται το τέλος της σχέσης. Σε κάποιο στάδιο, όμως, και οι δυο κατανοούν πως η σχέση έχει καταρρεύσει και βιώνουν τον συναισθηματικό αντίκτυπο που συνοδεύει αυτή την κατανόηση. Αν δεν βιώσουν πλήρως τον πόνο, ή το μέγεθος της απώλειας, δεν μπορούν να προχωρήσουν μέσα από τη διαδικασία πένθους στο επόμενο στάδιο. Στάδιο 3 Στο στάδιο αυτό παύουμε να επενδύουμε στη σχέση που τελείωσε. Αναγνωρίζουμε πως μολονότι ίσως παραμένουν οι τρυφερές αναμνήσεις από μια σχέση που υπήρξε σημαντικό κομμάτι της ζωής μας, το οποίο δεν θα ξεχάσουμε, είναι πλέον ώρα να «θάψουμε» τα έντονα συναισθήματά μας γι αυτήν και κατά μία έννοια, να την εγκαταλείψουμε. Για ορισμένους, αυτή η διαδικασία μπορεί να εξελιχθεί πολύ γρήγορα,

Η Διαδικασία της Αλλαγής 19 για άλλους, όμως, είναι αργή και επώδυνη εξαρτάται από τις συνθήκες. Προφανώς, το άτομο που χαίρεται με το τέλος της σχέσης, έχει πάρει εδώ και καιρό την απόφαση να πάψει να επενδύει συναισθηματικά σε αυτήν πιθανότατα, πριν καν ανακοινώσει την επιθυμία του για διαζύγιο. Αντιθέτως, όταν το άτομο που πίστευε πως η σχέση του ήταν τρυφερή και στοργική, μαθαίνει πως ο σύντροφός του θέλει να χωρίσουν, δυσκολεύεται να κατανοήσει και αντιμετωπίζει πρόβλημα με τα συναισθήματα και τις σκέψεις του. Ίσως, μάλιστα, νιώσει ότι η απόπειρα να απαλύνει όσα αισθάνεται θα αποτελούσε προδοσία ή ασέβεια προς το άλλο άτομο και την κοινή τους ζωή. Παρ όλα αυτά, όλοι πρέπει να περάσουν από τη διεργασία αυτή πριν προχωρήσουν στο τέταρτο στάδιο. Στάδιο 4 Φτάνουμε στο τελικό στάδιο όταν αρχίσουμε να προχωράμε μπροστά. Αν και ίσως υπάρχουν ακόμα συναισθήματα για τον σύντροφο που αποχώρησε, έχουμε αποκτήσει αρκετό έλεγχο ώστε να αρχίσουμε να επενδύουμε συναισθηματικά σε άλλες σχέσεις. Πώς βιώνουν τα παιδιά τη διαδικασία αλλαγής Η διαδικασία αυτή είναι πολύπλοκη για τους ενήλικες, αλλά τα παιδιά δυσκολεύονται ακόμα πιο πολύ να κατανοήσουν τις συνέπειές της, επειδή μολονότι οι γονείς χωρίζουν, τα παιδιά δεν αποχωρίζονται τους γονείς τους. Όταν κάποιος αποκτά παιδί, παραμένει γονιός για πάντα. Άλλες πατρικές ή μητρικές φιγούρες μπορεί να μπουν στη ζωή τους, ανεξαρτήτως όμως οποιωνδήποτε άλλων παραγόντων, ο μπαμπάς είναι πάντα ένας, το ίδιο και η μαμά. Αν παρατηρήσουμε τη διαδικασία που βιώνουν τα παιδιά, θα διαπιστώσουμε πως μοιάζει με αυτήν που περνούν οι γονείς, ότι και εδώ συ-

20 Παιδιά και Διαζύγιο, Οδηγός Επιβίωσης ντελούνται πολλές αλλαγές και πως η διαδικασία μπορεί να αποδειχτεί εξίσου, αν όχι περισσότερο, δύσκολη. Στάδιο 1: το παιδί πρέπει να αποδεχτεί το γεγονός ότι η σχέση των γονιών του τελείωσε. Στάδιο 2: το γεγονός αυτό είναι οδυνηρό, σε διαφορετικούς βαθμούς. Στάδιο 3: επειδή οι ρόλοι και οι συνθήκες της ζωής αλλάζουν, η σχέση του παιδιού με τον ένα γονιό μπορεί και αυτή να αλλάξει, έτσι ώστε το παιδί ίσως φτάσει να αποσύρει τα συναισθήματα που επένδυσε στον γονιό, ιδίως όταν αυτός απουσιάζει πλέον από το σπίτι. Στάδιο 4: το παιδί προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες της ζωής του, ευη μερεί συναισθηματικά και, αν είναι απαραίτητο, αποδέχεται στη ζωή του νέους ενήλικες, οι οποίοι μπορεί να αναλάβουν ή να συμπληρώσουν τον ρόλο του γονιού. Όλα αυτά, βεβαίως, συντελούνται με τον ίδιο τρόπο που ισχύει και για τους γονείς. Τα στάδια, όμως, δεν συμπίπτουν πάντα και είναι πολύ πιθανό να μην υπάρχει συγχρονισμός με τα στάδια που βιώνει ο γονιός. Εκτός αυτού, απώτατος στόχος του ενήλικα είναι να αποδεσμευτεί από τη σχέση και να προχωρήσει σε νέες σχέσεις, ενώ το παιδί καλό θα είναι να διατηρήσει μια θετική και διαρκή σχέση με τον γονιό που έχει φύγει από το σπίτι. Συχνά, η διαφορά αυτή ανάμεσα σε γονιό και παιδί οδηγεί σε πολύπλοκα προβλήματα, τα οποία θα εξετάσουμε στα επόμενα κεφάλαια. Στο στάδιο αυτό, απλώς επισημαίνουμε ότι όλοι όσοι εμπλέκονται στην κατάρρευση της σχέσης, βιώνουν μια πολύπλοκη και οδυνηρή συναισθηματικά εμπειρία.