ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΘ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΘ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: «Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ». Επιβλέπουσα: Διδασκάλου Ελένη Σπουδάστρια: Δανοπούλου Ειρήνη- Ελένη ΑΘΗΝΑ - 2008

«Δεν έχουμε κληρονομήσει τον φυσικό πλούτο της Γης, τον έχουμε απλά δανειστεί από τα παιδιά μας.» 2

Περίληψη Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη της ανάπτυξης του οικολογικού τουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την εκπόνηση της εργασίας βασίστηκε στη διεξαγωγή δευτερογενούς έρευνας, σε διαδικτυακούς, κυρίως, τόπους. Από αυτή προέκυψε ότι ο οικοτουρισμός, με την έννοια της ήπιας οικονομικής δραστηριότητας, συμβάλλει τόσο στην τοπική, κοινωνική και οικονομική ευημερία, όσο και στην ίδια την προστασία της φύσης. Οι προστατευόμενες περιοχές αποτελούν το κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής οικοτουριστικών δράσεων. Σε αυτές, ο οικοτουρισμός μπορεί να λειτουργήσει ως εναλλακτική λύση και αντισταθμιστικό όφελος στους περιορισμούς άσκησης κάποιων οικονομικών δραστηριοτήτων που απαγορεύονται εξαιτίας του καθεστώτος προστασίας. Ωστόσο, για να κερδίσει ο οικοτουρισμός τη μάχη της ανταγωνιστικότητας, χωρίς να διακυβεύσει το μέλλον του φυσικού πόρου, οφείλει να πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις: ύπαρξη θεσμοθετημένου Φορέα Διαχείρισης, ενίσχυση αυτού με επαρκές νομοθετικό πλαίσιο, οικονομικούς πόρους και προσωπικό, κατάρτιση διαχειριστικών σχεδίων, ανάπτυξη συστημάτων παρακολούθησης της κίνησης των επισκεπτών, ανάπτυξη δράσεων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης κλπ. Σε κάθε περίπτωση, η προστασία της φύσης δεν επιτυγχάνεται μέσα από τον αποκλεισμό των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλά με τη σωστή πρόβλεψη, σχεδιασμό και διαχείριση αυτών. Λέξεις-κλειδιά Οικολογικός τουρισμός (οικοτουρισμός), τουρισμός στη φύση, προστατευόμενες περιοχές, αειφόρος (βιώσιμη) ανάπτυξη, Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ), Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ), δίκτυο Natura 2000, φέρουσα ικανότητα, φορέας διαχείρισης, σύστημα παρακολούθησης και διαχείρισης επισκεπτών, περιβαλλοντική εκπαίδευση. 3

Abstract The aim of this paper is to study the development of ecotourism in the Greek protected areas. Methodology was based primarily on the internet, known as secondary type of research. This research resulted in the ascertainment that, ecotourism, being a light economic activity, contributes not only to the local, social as well as economic prosperity, but also to the very protection of nature. Protected areas are said to be an ideal field for the practice of ecotourism. Within their territory, ecotourism may work as an alternative solution and an offset to the restriction of some economic activities made by law, due to their protective status. However, in order for ecotourism to win the stake of competitiveness without jeopardizing the future of the natural resources, should be qualified with: the existence of a statutory Managing Body, whose strengthening relies on the necessary legislation, financial resources and staff, the drawing up of managerial plans, the development of activity-monitoring systems, raise awareness campaigns, etc. In any case, the protection of nature is not accomplished through the exclusion of human activities, but, through the appropriate prognosis, design as well as management of those same activities. Key-words Ecotourism, rural tourism, protected areas, sustainable development, Special Protection Areas (SPA), Special Areas of Conservation (SAC), Natura 2000 network, carrying capacity, managing body, system of monitoring and managing guests, environmental training. 4

Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή...8 1. Οικοτουρισμός 10 1.1. Εννοιοθέτηση..10 2. Οι προστατευόμενες περιοχές.13 2.1. Σύντομο ιστορικό, βασικές έννοιες και στόχοι..13 2.2. Θεσμικό πλαίσιο 14 2.2.1. Η διεθνής νομοθεσία..14 2.2.2. Η κοινοτική νομοθεσία..15 2.2.3. Η ελληνική νομοθεσία 18 3. Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές ανάπτυξης..23 4. Εκτίμηση πλεονεκτημάτων και αδυναμιών, ευκαιριών και απειλών από και για την ανάπτυξη του οικοτουρισμού σε προστατευόμενες περιοχές 27 4.1. Τα πλεονεκτήματα 27 4.2. Οι αδυναμίες..29 4.3. Οι ευκαιρίες 30 4.4. Οι απειλές 31 5. Οι παράγοντες τουριστικής ανάπτυξης στις προστατευόμενες περιοχές.32 5.1. Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη.. 32 5.1.1. Γενικά για τη βιώσιμότητα.. 32 5.1.2. Τι είναι η βιώσιμη ανάπτυξη και πώς επιτυγχάνεται..33 5.1.3. Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη..34 5.2. Ο σχεδιασμός και η διαχείριση του οικοτουρισμού...36 5.2.1. Τα σχέδια διαχείρισης...38 5.2.2. Η ανάπτυξη συμμετοχικών διαδικασιών....41 5.3. Η φέρουσα ικανότητα και τα διεθνή συστήματα παρακολούθησης και διαχείρισης επισκεπτών. 44 5.3.1. Η φέρουσα ικανότητα...44 5.3.2. Συνοπτική παρουσίαση των δύο κυριότερων 5

συστημάτων παρακολούθησης και διαχείρισης επισκεπτών 46 5.3.2.1. Όρια Αποδεκτών Αλλαγών. 46 5.3.2.2. Διαχείριση επιπτώσεων Επισκεπτών...47 5.4. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση 49 5.5. Τα χρηματοδοτικά μέσα της Ε.Ε. για την προώθηση του οικοτουρισμού 52 5.5.1. Η αξιοποίηση του ΚΠΣ..52 5.5.2. Η χρηματοδότηση οικοτουριστικών δράσεων μέσω του κοινοτικού προγράμματος Life και των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών...54 6. Μελέτες περιπτώσεων οικοτουρισμού σε εξωτερικό και εσωτερικό.56 6.1. Ένα επιτυχημένο παράδειγμα οικοτουρισμού από το εξωτερικό: η προστατευόμενη περιοχή Ταμποπάτα στον Αμαζόνιο, Περού 56 6.2. Παραδείγματα από την Ελλάδα: το δάσος Δαδιάς-Λευκίμμης- Σουφλίου 58 6.2.1. Φυσικά χαρακτηριστικά και οικολογική αξία της περιοχής 58 6.2.2. Κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά 59 6.2.3. Ο οικοτουρισμός ως οικονομικό αντιστάθμισμα στην απαγόρευση της υλοτομίας. 59 6.2.4. Η τροφική ενίσχυση των αρπακτικών ως τουριστικός πόλος έλξης. 60 6.2.5. Η οικοτουριστική υποδομή.. 60 6.2.6. Η διαμονή του επισκέπτη 61 6.2.7. Η ζήτηση για οικοτουρισμό. 61 6.2.8. Η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη ως μέσο προώθησης της προστασίας του περιβάλλοντος.... 63 6.2.9. Η παρακολούθηση της προστατευόμενης περιοχής και η διαχείριση των επισκεπτών...64 6.2.10. Η ευαισθητοποίηση και ενημέρωση για την οικολογική αξία της περιοχής...65 6

6.2.11. Η οικονομική επίδραση του οικοτουρισμού 65 6.2.12. Η κοινωνική επίδραση του οικοτουρισμού...66 6.3. Η λίμνη Κερκίνη 67 6.3.1. Κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά...67 6.3.2. Η οικολογική αξία του υγροτόπου..69 6.3.3. Οι υποδομές.69 6.3.4. Έρευνα αγοράς... 70 7. Προτάσεις...76 8. Συμπεράσματα.79 9. Βιβλιογραφία..82 10. Παράρτημα.86 7

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των τελικών εργασιών του Τμήματος Τουριστικής Οικονομίας και Ανάπτυξης της ΙΘ Εκπαιδευτικής Σειράς. Επιβλέπουσα καθηγήτρια είναι η κα. Διδασκάλου Ελένη, Διδάσκουσα στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, την οποία ευχαριστώ θερμά για την πολύτιμη βοήθεια και την αμέριστη συμπαράσταση της. Αντικείμενο της εργασίας είναι η μελέτη της ανάπτυξης του οικολογικού τουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας. Στόχος είναι η διατύπωση προτάσεων για τη διαμόρφωση ενός πλαισίου ήπιας και αειφορικής ανάπτυξης του οικοτουρισμού, συνεκτιμώντας παράγοντες όχι μόνο οικονομικούς και περιβαλλοντικούς, αλλά και πολιτισμικούς. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την εκπόνηση της εργασίας βασίστηκε στη διεξαγωγή δευτερογενούς έρευνας και, συγκεκριμένα, στην ανασκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας και τη μελέτη των διαθέσιμων στατιστικών στοιχείων και ηλεκτρονικών πηγών. Κρίθηκε απαραίτητο, κατά τη διάρκεια της συγγραφής, να επικοινωνήσω τηλεφωνικά με ορισμένους φορείς, όπως για παράδειγμα με τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (Δ/νση Μελετών και Επενδύσεων, Δ/νση Τουριστικών Εγκαταστάσεων), το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ( Γεν. Δ/νση Δασών), το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων και τη WWF Ελλάς, για την αναζήτηση και τεκμηρίωση στοιχείων. Η βοήθειά τους ήταν εξαιρετικά χρήσιμη. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, δίδεται ο ορισμός του οικοτουρισμού και εξετάζεται η συμβολή του στην ανάπτυξη. Στη συνέχεια, οριοθετείται η έννοια των προστατευόμενων περιοχών και παρουσιάζεται συνοπτικά το θεσμικό πλαίσιο που τις διέπει (διεθνές, κοινοτικό και εθνικό). Σημαντικό κομμάτι της εργασίας αποτελεί η εξέταση της υφιστάμενης κατάστασης του οικοτουρισμού στην Ελλάδα και οι προοπτικές ανάπτυξης αυτού, εφόσον η έννοια του οικοτουρισμού είναι 8

ασαφής, μη επαρκώς προσδιορισμένη, και άρα πολύ δύσκολα μετρήσιμη ως προς τα μεγέθη της. Η αναζήτηση δε καταγεγραμμένων στατιστικών στοιχείων, είχε ως αποτέλεσμα τον εντοπισμό κάποιων, ωστόσο, μη επικαιροποιημένων. Στο τέταρτο κεφάλαιο, γίνεται μια εκτίμηση πλεονεκτημάτων και αδυναμιών, ευκαιριών και απειλών από και για την ανάπτυξη του οικοτουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές (SWOT analysis). Το πέμπτο κεφάλαιο εστιάζει σε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν, ώστε να αναπτυχθεί ήπια μεν, δυναμικά δε, ο βιώσιμος οικολογικός τουρισμός, εξετάζοντας ταυτόχρονα τις παρούσες συνθήκες οργάνωσης και ανάπτυξης του, με έμφαση στο σχεδιασμό και τη διαχείριση του. Ακολουθούν τρείς μελέτες περιπτώσεων (μια από το εξωτερικό και δυο από την Ελλάδα), με στόχο, όχι να προβληθεί μια άριστη πρακτική, αλλά να καταδειχθεί ότι, κάθε περίπτωση είναι μια μοναδική περίπτωση και χρειάζεται ειδική αντιμετώπιση. Ωστόσο, η φιλοσοφία, οι αρχές και η βασική μεθοδολογία που διέπουν τον οικοτουρισμό οφείλουν να παραμένουν αναλλοίωτες. Τέλος, παρατίθενται τα συμπεράσματα της μελέτης, και κάποιοι προβληματισμοί όσον αφορά την υστέρηση της χώρας μας σε διάφορους τομείς, καταλήγοντας στη διατύπωση προτάσεων για το μέλλον. 9

1. Οικοτουρισμός 1.1. Εννοιοθέτηση Η δεκαετία του 1970 είναι άμεσα συνυφασμένη με το περιβαλλοντικό κίνημα. Ο οικοτουρισμός γεννήθηκε με την ελπίδα ότι θα μπορούσε να συμβάλει στην προστασία των πολύτιμων οικοσυστημάτων των αναπτυσσόμενων χωρών, προσφέροντας μια εναλλακτική πηγή εισοδημάτων σε αντιστάθμισμα των οικονομικών δραστηριοτήτων που έπρεπε να απαγορευτούν ως ασύμβατες με την προστασία των φυσικών πόρων (Σβορώνου, Ε., 2003). Ένας από τους πιο έγκυρους διεθνείς φορείς για τον οικοτουρισμό, η Ecotourism Society (TES), περιγράφει τον οικοτουρισμό ως «terra incognita» και για το λόγο αυτό, ιδανικό πεδίο έρευνας για τους μελετητές. Υπάρχουν πράγματι πολλές θεωρητικές μελέτες για τον οικοτουρισμό αλλά μεγάλη έλλειψη συγκεκριμένων παραδειγμάτων και πρακτικών εφαρμογών που να μπορούν να χρησιμεύσουν ως υποδείγματα για τη σωστή εφαρμογή του ( Boo, E.,1992). Ο οικοτουρισμός, με την έννοια της ήπιας οικονομικής δραστηριότητας, εκτιμάται ότι συμβάλλει τόσο στην τοπική, κοινωνική και οικονομική ευημερία, όσο και στην ίδια την προστασία της φύσης. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται άμεσα, μέσω της επιστροφής μέρους των εσόδων για τους σκοπούς της προστασίας και την οικονομική τόνωση της περιοχής, όσο και έμμεσα, μέσω της ηθικής υποστήριξης, της ευαισθητοποίησης και του ευνοϊκού κλίματος που δημιουργείται στους ντόπιους και στους επισκέπτες. Στη γένεσή της, κατά συνέπεια, η έννοια του οικοτουρισμού συνδέεται με την έννοια της προστασίας της φύσης και συγκεκριμένα, με τις προστατευόμενες περιοχές (WWF Ελλάς, 2000). Ο οικοτουρισμός αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, όπως άλλωστε φαίνεται και από την πληθώρα των ορισμών που προσπαθούν να τον περιγράψουν. Ορισμένοι από αυτούς είναι: 10

«ο οικοτουρισμός είναι μια μορφή τουρισμού που εμπνέεται κυρίως από τη φυσική ιστορία μιας περιοχής, αλλά και τις τοπικές πολιτιστικές παραδόσεις (indigenous cultures). Ο οικοτουρίστας επισκέπτεται σχετικά μη ανεπτυγμένες περιοχές με πνεύμα εκτίμησης, συμμετοχής και ευαισθησίας. Ο οικοτουρίστας κάνει συνετή χρήση των φυσικών πόρων και της άγριας ζωής και συνεισφέρει στην περιοχή που επισκέπτεται, μέσω εργασίας ή οικονομικών πόρων που διοχετεύονται κατευθείαν στην προστασία της φύσης και στην οικονομική ευημερία των ντόπιων.» (Ziffer, 1989: 6) «ο οικοτουρισμός είναι τουρισμός στη φύση που συμβάλλει στην προστασία της διοχετεύοντας οικονομικούς πόρους στις προστατευόμενες περιοχές, δημιουργώντας θέσεις εργασίας για τις τοπικές κοινωνίες και προσφέροντας περιβαλλοντική εκπαίδευση.» (Boo, E., 1991: 4) «οικοτουρισμός είναι τουρισμός στη φύση που επικεντρώνεται στη δημιουργία ευκαιριών για μάθηση, ενώ παράλληλα, αποφέρει οφέλη σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο και διέπεται από τις αρχές της αειφορίας στη χρήση των φυσικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών πόρων.» (Forestry Tasmania, 1994: ii) «οικοτουρισμός είναι το ταξίδι στη φύση που συμβάλλει στην προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη.» (TES, 2000) «οικοτουρισμός είναι το περιβαλλοντικά υπεύθυνο ταξίδι και η επίσκεψη, σε σχετικά άθικτες φυσικές περιοχές, με στόχο την απόλαυση και εκτίμηση της φύσης (και τυχόν πολιτιστικών στοιχείων) που προωθεί την προστασία της φύσης, ελαχιστοποιεί τις αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον από τους επισκέπτες και προωθεί την ενεργή κοινωνικοοικονομική συμμετοχή των τοπικών πληθυσμών.» (Ceballos-Lascurain, 1993) 11

Τα συμπεράσματα στα οποία οδηγούμαστε από την ανάλυση των παραπάνω ορισμών συνοψίζονται στα ακόλουθα: Ο οικοτουρισμός συμβάλλει: (α) στην προστασία της φύσης, (β) στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, (γ) στην αειφόρο ανάπτυξη, (δ) στην ευημερία της τοπικής κοινωνίας, (ε) στη δυνατότητα να παρέχει απόλαυση και συμμετοχικές διαδικασίες στους τουρίστες σε παρθένα φυσικά τοπία και (στ) στην προώθηση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης. Στον οικοτουρισμό εμπλέκονται οι ακόλουθες ομάδες, η συνεργασία των οποίων απαιτείται για την επιτυχή πραγματοποίησή του: (α) οι τουρίστες-καταναλωτές, (β) η τουριστική βιομηχανία, (γ) οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, (δ) το Δημόσιο και (ε) η τοπική κοινωνία. Οι όροι «αειφόρος ανάπτυξη», «περιβαλλοντικά υπεύθυνος τουρισμός» και «ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων της επίσκεψης στο περιβάλλον», είναι ασαφείς, γενικοί και προκαλούν ποικίλες ερμηνείες (WWF Ελλάς, 2000). Η WWF Ελλάς θεωρεί τον οικοτουρισμό ως δυναμική διαδικασία που αναζητά την ισορροπία ανάμεσα στην προστασία του περιβάλλοντος (φυσικού, ανθρωπογενούς, κοινωνικού και οικονομικού) και την ανάπτυξη, γι αυτό και προτείνει τον παρακάτω ορισμό: «οικοτουρισμός είναι ο τουρισμός στη φύση ο οποίος, αντίθετα με το μαζικό τουρισμό, δεν υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής όπου εφαρμόζεται, ενώ ταυτόχρονα προωθεί την προστασία του φυσικού, καταρχήν, αλλά και του πολιτιστικού περιβάλλοντος και τη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού ιστού.» Επομένως, ο οικοτουρισμός οφείλει να λειτουργεί ως μοχλός μιας ήπιας μεν αλλά δυναμικής ανάπτυξης ενός τόπου, που μπορεί να ενσωματώνει αλλαγές και να εκσυγχρονίζεται. 12

2. Οι προστατευόμενες περιοχές 2.1. Σύντομο ιστορικό, βασικές έννοιες και στόχοι Το πρώτο εθνικό πάρκο δημιουργήθηκε το 1872 στο Yellowstone των ΗΠΑ. Αργότερα ακολούθησαν ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Νότιος Αφρική, η Νέα Ζηλανδία κ.α. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των περιοχών αυτών που τις διαφοροποιεί από την Ευρώπη είναι το γεγονός ότι οι φυσικές εκτάσεις της τελευταίας ήταν ανέκαθεν μικρότερες και οι ανθρώπινες δραστηριότητες συνυπήρχαν με τη φύση, επομένως, οι προστατευόμενες περιοχές που δημιουργήθηκαν ήταν μικρότερης έκτασης και περιελάμβαναν, σε ένα τουλάχιστον μέρος τους, κατοικημένες περιοχές και ανθρώπινες δραστηριότητες (Καραβέλλας, Νάντσου, 2003). Από τότε, χιλιάδες περιοχές έχουν χαρακτηριστεί προστατευόμενες παγκοσμίως. Στην Ελλάδα, η ιστορία της θέσπισης προστατευόμενων περιοχών χρονολογείται από το 1938, με την κήρυξη του Ολύμπου ως Εθνικού Δρυμού. Τι είναι όμως μια προστατευόμενη περιοχή; Η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) προτείνει τον ακόλουθο ορισμό: «μια χερσαία ή/και θαλάσσια έκταση αφιερωμένη στην προστασία και διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και των φυσικών και συναφών πολιτιστικών πόρων, η οποία υπόκειται σε διαχείριση με νομικά μέσα ή άλλους αποτελεσματικούς τρόπους.» 1 Πρωταρχικός στόχος για κάθε προστατευόμενη περιοχή είναι η διατήρηση των φυσικών και πολιτιστικών αξιών της. Αυτό δε συνεπάγεται αναγκαστικά τον αποκλεισμό ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλά τη σωστή διαχείρισή τους, ώστε να καταστούν δυνατές η οικονομική 1 An area of land and/or sea especially dedicated to the protection and maintenance of biological diversity, and of natural and associated cultural resources, and managed through legal or other effective means, IUCN, 1994, Ceballos-Lascurain, H., Tourism, Ecotourism and Protected Areas, IUCN: Gland, Switzerland and Cambridge, UK, 1996. 13

ανάπτυξη και η κοινωνική ευημερία, χωρίς τις οποίες δεν καθίσταται βιώσιμη η ύπαρξη της. Με άλλα λόγια, ενώ η αιτία για την οποία κηρύχτηκε μια περιοχή προστατευόμενη έχει να κάνει με τα φυτά, τα ζώα και τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής, ο τρόπος με τον οποίο αυτή θα προστατευτεί έχει κυρίως να κάνει με τον άνθρωπο και τη σχέση του με το περιβάλλον. Η μεγάλη πρόκληση βρίσκεται ακριβώς στη δραστηριοποίηση των τοπικών κοινωνιών (Καραβέλλας, Νάντσου, 2003). 2.2. Θεσμικό πλαίσιο 2.2.1. Η διεθνής νομοθεσία Πρωτεύουσα θέση κατέχει η Συνθήκη Ραμσάρ, η οποία υπογράφηκε στο Ιράν το 1971 και προβλέπει την οριοθέτηση Υγροτόπων Διεθνούς Σημασίας, τη σύνταξη διαχειριστικών σχεδίων και την προστασία των οικοσυστημάτων και της ορνιθοπανίδας τους. Η επικύρωσή της από το ελληνικό κοινοβούλιο έγινε το 1974. Στον κατάλογο των Υγροτόπων Ραμσάρ περιλαμβάνονται 10 ελληνικοί υγρότοποι 2. Με στόχο την ομοιογενή εφαρμογή της Συνθήκης, έχουν εκδοθεί οδηγίες για τη «συνετή διαχείριση των υγροτόπων» (wise use guidelines). Για την επιβολή κυρώσεων δεν προβλέπεται κάποιο όργανο διεθνικό. Το εκάστοτε εθνικό νομικό σύστημα υποχρεούται να προβλέψει για τούτο. 2 Δέλτα Έβρου, λίμνη Βιστωνίδα, λιμνοθάλασσα Πόρτο Λάγος, λίμνη Ισμαρίδα (Μητρικού) και λιμνοθάλασσες της Θράκης (περιλαμβάνεται το δέλτα του Νέστου), λίμνες Βόλβη και Λαγκαδά, Κερκίνη, δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα και αλυκή Κίτρους, Αμβρακικός Κόλπος, λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού και εκβολές Αχελώου, λιμνοθάλασσα Κοτυχίου, Μικρή Πρέσπα. 14

2.2.2. Η κοινοτική νομοθεσία Η πρώτη σημαντική κοινοτική οδηγία για τη θεσμοθέτηση περιοχών με στόχο την προστασία της πανίδας είναι η 79/409/ΕΟΚ «Για την προστασία των άγριων πουλιών». Σκοπός της είναι η προστασία των πουλιών που ζουν σε φυσική και άγρια κατάσταση στην Ευρώπη. Σύμφωνα με αυτή, τα κράτη-μέλη υποχρεούνται να χαρακτηρίζουν τους οικοτόπους και τις περιοχές που φιλοξενούν πληθυσμούς των πουλιών αυτών αλλά και άλλων μεταναστευτικών πουλιών ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας (Special Protection Areas). Στην Ελλάδα οι ΖΕΠ αριθμούν τις 110. Επιπλέον, οφείλουν να διασφαλίζουν την προστασία τους από ρύπανση και κάθε άλλου είδους υποβάθμιση που θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά τα πουλιά. Η οδηγία 92/43/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας», συμπληρώνει την κοινοτική προστασία, ιδρύοντας το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Ειδικών Ζωνών Διατήρησης (Special Areas of Conservation) με τον τίτλο Natura 2000. Πρόκειται για περιοχές που φιλοξενούν συγκεκριμένους τύπους οικοτόπων ή/και είδη χλωρίδας και πανίδας που χαρακτηρίζονται κοινοτικής σημασίας. Στόχος είναι η προστασία ή/και η αποκατάσταση τους. Κάθε κράτος-μέλος οφείλει να συντάσσει κατάλογο των περιοχών, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και όλες οι ΖΕΠ και να τον καταθέτει για έγκριση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Επιτροπή, από την άλλη, χρηματοδοτεί επιλεγμένες δράσεις για την υλοποίηση του δικτύου Natura 2000, μέσω του προγράμματος LIFE-Φύση. Στον ελληνικό κατάλογο καταγράφονται 359 περιοχές. Όλοι οι τόποι του Δικτύου Natura 2000, που περιλαμβάνονται στη βάση δεδομένων, συνοδεύονται από δελτίο δεδομένων με γενικότερα περιγραφικά στοιχεία και ειδικότερες πληροφορίες για τους τύπους οικοτόπων και τα είδη που ενδιαιτούν στον κάθε τόπο. 15

Πίνακας 1. Κατανομή του αριθμού και των εκτάσεων Natura 2000 ανά Περιφέρεια ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Αρ. περιοχών Natura 2000 28 Έκταση Natura 2000 (ha) 1 Αν. Μακεδονία & Θράκη 301.783 10 2 Κεντρική Μακεδονία 44 428.291 14 3 Δυτική Μακεδονία 13 103.015 3 4 Ήπειρος 24 257.509 8 5 Θεσσαλία 21 540.273 17 6 Δυτική Ελλάδα 31 214.332 7 7 Ιόνιοι Νήσοι 17 150.908 5 8 Στερεά Ελλάδα 21 191.102 6 9 Αττική 11 50.790 2 10 Πελοπόννησος 25 255.353 8 11 Βόρειο Αιγαίο 18 140.537 4 12 Νότιο Αιγαίο 52 231.332 7 13 Κρήτη 54 285.775 9 Σύνολο 359 3.151.000 100 Πηγή:ΕΠΠΕΡ Ποσοστό έκτασης Natura (%) Πίνακας 2. Ποσοστό που καταλαμβάνουν οι χρήσεις γης εντός του Natura 2000 α/α Χρήσεις γης Ποσoστό έκτασης του Natura 2000 (%) 1 Αστικοποιημένες περιοχές 0,5 2 Αγροτικές περιοχές λιβάδια 9 3 Αγροτικές περιοχές με εκτάσεις φυσικής 5 βλάστησης 4 Δάση 23 5 Βοσκότοποι 11 6 Θάμνοι 24 7 Παραλίες Βράχοι 0,5 8 Βάλτοι αραιή βλάστηση 5 9 Εσ. ύδατα - αλυκές λιμνοθάλασσες 3 10 Θάλασσα ωκεανός 19 Πηγή:ΕΠΠΕΡ 16

Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οι περιοχές NATURA 2000 δεν προορίζονται αποκλειστικά και μόνο για φυσικά πάρκα, στα οποία απαγορεύεται κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα: η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί ότι το δίκτυο δύναται να συνυπάρξει με την οικονομική πρόοδο. Κατά συνέπεια, δραστηριότητες όπως η γεωργία, η θήρα ή ο τουρισμός, μπορούν να πραγματοποιούνται εντός των ορίων του NATURA, αλλά στο μέτρο που δεν θίγουν τις ανάγκες διατήρησης της φύσης. Περαιτέρω, το πρόγραμμα δεν έχει σχεδιαστεί με τρόπο που να θέτει σε κίνδυνο θέσεις εργασίας ή το επίπεδο ζωής στις τοπικές κοινωνίες. Η Ε.Ε. έχει σήμερα στη διάθεσή της πάνω από 9.000 χάρτες και 220 δέσμες ψηφιακών δεδομένων. Με βάση αυτά τα στοιχεία και με τη βοήθεια του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Επιτροπή έχει ξεκινήσει τη δημιουργία ενός συστήματος γεωγραφικών πληροφοριών, το οποίο θα παρέχει στους ενδιαφερόμενους διαλογική ενημέρωση, σχετικά με την κάθε περιοχή του δικτύου στην Ευρώπη. Στο μεταξύ, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) χρηματοδοτεί έργα για την προστασία του περιβάλλοντος με μακροπρόθεσμα δάνεια, που καλύπτουν έως και το 50% του συνολικού κόστους των επενδύσεων (π.χ. για έργα διαχείρισης υδάτων, επεξεργασίας αποβλήτων και ανάπλασης αστικών περιοχών). Η ΕΤΕπ χορηγεί επίσης δάνεια για έργα σε γειτονικές χώρες της Μεσογείου και της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Τα Κράτη Μέλη θεσπίζουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε στις ειδικές ζώνες διατήρησης να εξασφαλίζεται η διατήρηση των ενδιαιτημάτων και να αποφεύγεται η υποβάθμισή τους. Τα Κράτη Μέλη αναλαμβάνουν τις εξής υποχρεώσεις: (α) να ενθαρρύνουν τη διαχείριση των στοιχείων του τοπίου που θεωρούν ουσιαστικά για την μετανάστευση, τη γεωγραφική κατανομή και τη γενετική ανταλλαγή των αγρίων ειδών (β) να θεσπίσουν ιδιαίτερα αυστηρά συστήματα προστασίας για ορισμένα ζωικά και φυτικά είδη που απειλούνται (παράρτημα IV) και να μελετήσουν την σκοπιμότητα της επανεισαγωγής των ειδών αυτών. (γ) να απαγορεύσουν τη χρήση μη επιλεκτικών μέσων αφαίρεσης από το 17

φυσικό περιβάλλον, σύλληψης ή θανάτωσης ορισμένων ζωικών και φυτικών ειδών (παράρτημα V). Τα κράτη μέλη και η Επιτροπή προωθούν την έρευνα και τις επιστημονικές δραστηριότητες τις απαιτούμενες για την επίτευξη των στόχων της οδηγίας. Κάθε έξι χρόνια, τα κράτη μέλη συντάσσουν έκθεση για τα μέτρα που λαμβάνουν κατ' εφαρμογή της παρούσας οδηγίας. Η Επιτροπή συντάσσει συνολική έκθεση, βασιζόμενη στις ανωτέρω εκθέσεις. Η Επιτροπή θεωρεί ότι το δίκτυο μπορεί να προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα, τόσο οικονομικής φύσης (ανάπτυξη των υπηρεσιών που σχετίζονται με τα οικοσυστήματα, παροχή ειδών διατροφής και προϊόντων ξυλείας, δραστηριότητες που σχετίζονται με τις επιμέρους τοποθεσίες, όπως ο τουρισμός κλπ.) όσο και κοινωνικού χαρακτήρα (διαφοροποίηση των δυνατοτήτων απασχόλησης, ενίσχυση της σταθερότητας του κοινωνικού ιστού, βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, διαφύλαξη της κληρονομιάς κλπ.). Εντούτοις θεωρεί ότι οι οικονομικές ανάγκες θα είναι σημαντικές τόσο σε επίπεδο ενεργειών υπέρ της διατήρησης των χαρακτηρισμένων τόπων (μεμονωμένες δράσεις επενδυτικού χαρακτήρα ή μακροχρόνιες, όπως οι απαιτούμενες για την επιτήρηση της εκάστοτε τοποθεσίας) ή σε επίπεδο επιπτώσεων στις οικονομικές δραστηριότητες (μείωση των τιμών της γης, γεωργία, αλιεία, μεταφορές, κατασκευές, εξορυκτικές ή δασοκομικές δραστηριότητες, κλπ.). 2.2.3. Η ελληνική νομοθεσία Το 1937 ψηφίστηκε ο αναγκαστικός νόμος 856 «περί Εθνικών Δρυμών», βάσει του οποίου ιδρύθηκαν οι πρώτοι εθνικοί δρυμοί στην Ελλάδα, που δεν ήταν άλλοι από τον Όλυμπο και τον Παρνασσό. Το 1950, ο νόμος 1465 «τοπία φυσικού κάλλους» χαρακτήρισε ως προστατευόμενες περισσότερες από 300 περιοχές. Ακολούθησε το 1969 ο λεγόμενος «δασικός κώδικας», δηλαδή το νομοθετικό διάταγμα 86 «περί εθνικών δρυμών, αισθητικών δασών και διατηρητέων 18

μνημείων της φύσης», όπως τροποποιήθηκε από το ΝΔ 996/1971. Από το 1938 και έπειτα, ιδρύθηκαν 10 εθνικοί δρυμοί, 19 αισθητικά δάση και 51 διατηρητέα μνημεία της φύσης. Το 1986 προστέθηκε στην ελληνική νομοθεσία ο νόμος 1650 «Για την προστασία του περιβάλλοντος». Απαρτίζεται από επτά κεφάλαια, το πιο σημαντικό εκ των οποίων είναι το Δ «Προστασία της φύσης και του τοπίου». Σύμφωνα με αυτό, εισάγονται κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών και ρυθμίζεται η διαχείρισή τους. Αυτές είναι οι ακόλουθες: περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης. Στις περιοχές αυτές δεν επιτρέπεται καμία ανθρώπινη δραστηριότητα, με εξαίρεση την επιστημονική. Περιοχές προστασίας της φύσης. Εθνικά Πάρκα. Περιλαμβάνουν περιοχές οικολογικής σημασίας, οι οποίες παραμένουν ανεπηρέαστες ή ελάχιστα έχουν επηρεαστεί από ανθρώπινες δραστηριότητες και στις οποίες διατηρείται μεγάλος αριθμός και ποικιλία αξιόλογων βιολογικών, οικολογικών και αισθητικών στοιχείων. Επιτρέπονται δραστηριότητες ερευνητικές, φυσιολατρικές και άλλες, κυρίως παραδοσιακού χαρακτήρα. Προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί, προστατευόμενα τοπία. Περιοχές οικοανάπτυξης. Στην πράξη, μια προστατευόμενη περιοχή περιλαμβάνει συνήθως συνδυασμό των παραπάνω βαθμών προστασίας ( Καραβέλλας, Νάντσου, 2003). Ο νόμος 2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη» έρχεται να συμπληρώσει τον 1650/1986 ρυθμίζοντας θέματα διαχείρισης και διοίκησης περιοχών, στοιχείων και συνόλων της φύσης και του τοπίου, βάσει των κατηγοριών που αναφέρονται στον 1650. Στο άρθρο 15 προβλέπεται η ίδρυση φορέων διαχείρισης, ως νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου, οι αρμοδιότητες των οποίων είναι: (α) η κατάρτιση και εφαρμογή κανονισμών λειτουργίας και διοίκησης της προστατευόμενης περιοχής. 19

(β) η κατάρτιση εσωτερικών κανονισμών του ΦΔ. Οι κανονισμοί αυτοί εγκρίνονται από το ΥΠΕΧΩΔΕ και δημοσιεύονται σε ΦΕΚ. (γ) η παρακολούθηση και αξιολόγηση του θεσμικού πλαισίου προστασίας της περιοχής. (δ) η συλλογή και επεξεργασία επιστημονικών δεδομένων. (ε) η παροχή γνωμοδοτήσεων για την αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων στην περιοχή. (στ) η κατάρτιση μελετών και εκτέλεση έργων που προβλέπονται από το σχέδιο διαχείρισης. (ζ) η ανάληψη και εκπόνηση εθνικών ή/και ευρωπαϊκών προγραμμάτων και δράσεων. (η) η ενημέρωση και εκπαίδευση σε θέματα σχετικά με το αντικείμενο προστασίας. (θ) η προώθηση οικοτουριστικών δράσεων, η χορήγηση αδειών επιστημονικής έρευνας κ.α. Στόχος των ΦΔ είναι η διατήρηση, η βιώσιμη διαχείριση και η ανάδειξη των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας. Το έργο των ΦΔ είναι δύσκολο και αναγκαίο. Αν και στη χώρα μας υπάρχει συχνά νομικό πλαίσιο για την καλή διατήρηση των προστατευόμενων περιοχών, στην πράξη υπάρχει σημαντικό έλλειμμα εφαρμογής της νομοθεσίας. Οι ΦΔ αριθμούν, μέχρι σήμερα, τους 27 και είναι οι ακόλουθοι: 1) Φ.Δ. ΔΕΛΤΑ ΕΒΡΟΥ 2) Φ.Δ. ΔΑΣΟΥΣ ΔΑΔΙΑΣ 3) Φ.Δ. ΛΙΜΝΗΣ ΚΕΡΚΙΝΗΣ 4) Φ.Δ. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 5) Φ.Δ. ΔΕΛΤΑ ΑΞΙΟΥ - ΛΟΥΔΙΑ - ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ 6) Φ.Δ. ΛΙΜΝΩΝ ΚΟΡΩΝΕΙΑΣ - ΒΟΛΒΗΣ 7)Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΑΡΚΟΥ ΑΛΟΝΝΗΣΟΥ - Β. ΣΠΟΡΑΔΩΝ 8) Φ.Δ. ΔΕΛΤΑ ΝΕΣΤΟΥ - ΒΙΣΤΩΝΙΔΑΣ - ΙΣΜΑΡΙΔΑΣ 9) Φ.Δ. ΟΡΟΥΣ ΠΑΡΝΩΝΑ ΚΑΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΥ ΜΟΥΣΤΟΥ 10) Φ.Δ. ΛΙΜΝΗΣ ΠΑΜΒΩΤΙΔΟΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 11) Φ.Δ. ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ 12) Φ.Δ. ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΚΟΤΥΧΙΟΥ - ΣΤΡΟΦΥΛΙΑΣ 13) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΩΝ ΔΡΥΜΩΝ ΒΙΚΟΥ- ΑΩΟΥ ΚΑΙ ΠΙΝΔΟΥ 14) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΠΡΕΣΠΩΝ 20

15) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΑΙΝΟΥ 16) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ 17) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΣΑΜΑΡΙΑΣ 18) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΠΑΡΝΑΣΟΥ 19) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΠΑΡΝΗΘΑΣ 20) Φ.Δ. ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΟΙΤΗΣ 21) Φ.Δ. ΣΤΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΩΝ ΚΑΛΑΜΑ 22) Φ.Δ. ΧΕΛΜΟΥ - ΒΟΥΡΑΪΚΟΥ 23) Φ.Δ. ΟΡΟΣΕΙΡΑΣ ΡΟΔΟΠΗΣ 24) Φ.Δ. ΚΑΡΠΑΘΟΥ - ΣΑΡΙΑΣ 25) Φ.Δ. ΚΑΡΛΑΣ - ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΟΥ - ΚΑΦΑΛΟΒΡΥΣΟΥ ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ 26) Φ.Δ. ΖΑΚΥΝΘΟΥ 27) Φ.Δ. ΣΧΟΙΝΙΑ-ΜΑΡΑΘΩΝΑ Οι ΦΔ διοικούνται από επταμελή έως ενδεκαμελή Διοικητικά Συμβούλια. Στο ΔΣ εκπροσωπούνται το ΥΠΕΧΩΔΕ, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και άλλα κατά περίπτωση αρμόδια Υπουργεία, η οικεία Περιφέρεια, οι οικείοι ΟΤΑ, κοινωνικοί, επιστημονικοί και παραγωγικοί φορείς που δραστηριοποιούνται στην προστατευόμενη περιοχή, καθώς και περιβαλλοντικές οργανώσεις (π.χ. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία) που έχουν ως σκοπό την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και διαθέτουν προηγούμενη δράση και εμπειρία σε σχετικά θέματα. Ο Πρόεδρος του ΔΣ ορίζεται από το ΥΠΕΧΩΔΕ και πρέπει να διαθέτει κατάλληλο επιστημονικό υπόβαθρο. Επίσης, για κάθε ΦΔ προβλέπονται έως και 20 θέσεις επιστημονικού και 10 θέσεις διοικητικού και τεχνικού προσωπικού, οι οποίες καλύπτονται με 5ετούς διάρκειας αποσπάσεις από δημόσιες υπηρεσίες. Οι πόροι του προέρχονται από κρατικές και ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις, εκμετάλλευση περιουσιακών τους στοιχείων, πώληση υλικών και πνευματικών δικαιωμάτων, κ.α. Βάσει του ίδιου νόμου, η διαχείριση (ή τμήματα αυτής) ενός προστατευόμενου αντικειμένου ή περιοχής μπορεί να ανατίθεται σε ΑΕΙ, δημόσια ερευνητικά ιδρύματα ή άλλα ΝΠΔΔ και μη κερδοσκοπικά νομικά πρόσωπα (περιβαλλοντικές οργανώσεις). 21

Καθώς ο νέος θεσμός κάνει τα πρώτα του βήματα οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει είναι αρκετές. Έτσι επικρατεί σύγχυση ακόμη και σε βασικά θέματα του ρόλου και της λειτουργίας των ΦΔ. Τοπικά αν και ο ρόλος των ΦΔ θα εξελιχθεί αποφασιστικός για κάθε περιοχή δεν έχει γίνει ακόμη ευρέως αντιληπτός. Αν και σήμερα οι Φορείς Διαχείρισης διαθέτουν σημαντικά θεσμικά, διοικητικά και οικονομικά εργαλεία, που τους επιτρέπουν να ασκήσουν το ρόλο τους, έχουν ακόμη να αντιμετωπίσουν πολύ μεγάλες προκλήσεις για το μέλλον. Οι προκλήσεις αυτές αφορούν κατά κύριο λόγο : (α) την προσπάθεια για την απόκτηση και εκπαίδευση ικανού προσωπικού που θα στηρίξει τους φορείς, (β) την προσπάθεια εξεύρεσης πόρων ώστε να γίνουν οι Φορείς κατά το δυνατό οικονομικά ανεξάρτητοι, (γ) την σύνταξη και εφαρμογή των αναγκαίων μέτρων οργάνωσης και λειτουργίας των προστατευόμενων αντικειμένων, (δ) τον προσδιορισμό και εφαρμογή των έργων, δράσεων και μέτρων που απαιτούνται για την αποτελεσματική προστασία και διαχείριση των προστατευόμενων αντικειμένων, και (ε) την έλλειψη ολοκλήρωσης του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας τους. Η ΚΥΑ 33318/3028/28-12-1998 (άρθρο 17), με την οποία ενσωματώνεται στην εθνική νομοθεσία η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, προβλέπει την ίδρυση της Επιτροπής «Φύση 2000». Αυτή θα λειτουργεί ως Εθνική Επιτροπή Προστατευόμενων Περιοχών, θα παρακολουθεί και θα αξιολογεί την πορεία του εθνικού συστήματος προστατευόμενων περιοχών. 22