ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2013-14

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΒΡΑΧΝΑΙΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2013-14 ΤΙΤΛΟΣ: «ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΕΡΧΟΜΑΙ». ΈΝΑ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΆΛΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ. 1

Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... 3 Εκπαίδευση τέχνες... 4 Χοροί - ενδυμασία - καραγκιόζης- τραγούδια... 11 Επαγγέλματα Συντεχνίες... 19 Ήθη και Έθιμα των Ελλήνων της Πόλης... 28 Θρησκεία & θρησκευτικά μνημεία... 38 Πολίτικη Κουζίνα... 48 Βιβλιογραφία... 53 2

Εισαγωγή Στο πλαίσιο πραγματοποίησης πολιτιστικού προγράμματος για το σχολικό έτος 2013-2014, δημιουργήθηκαν στο Σχολείο μας δύο ομάδες (64 μαθητές) αποτελούμενες από μαθητές και μαθήτριες της Α' και Β' Λυκείου, με στόχο την πραγματοποίηση πολιτιστικού προγράμματος με Θέμα: "Από την πόλη έρχομαι". Η μία ομάδα ασχολήθηκε με το "Το οδοιπορικό του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης μετά την άλωση." και η άλλη "Το οδοιπορικό του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης μετά την μικρασιατική καταστροφή." Οι μαθητές χωρίστηκαν σε 6 ομάδες των 10 μαθητών. Κάθε ομάδα δούλεψε πάνω σε ένα υπόθεμα σύμφωνα με τα παραπάνω περιεχόμενα της εργασίας. Κατά διάρκεια του σχολικού έτους οι Μαθητές σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς τους, συμμετείχαν σε βιωματικά παιχνίδια, παρακολούθησαν ταινίες, χόρεψαν μικρασιατικού χορούς, δοκίμασαν την πολίτικη κουζίνα, επισκέφτηκαν σχετικά μουσεία, αναζήτησαν πληροφορίες στο διαδίκτυο και στα βιβλία και πάνω από όλα ταξίδεψαν στην Κων/πολη όπου και ζωντάνεψε η Ιστορία, πέραν του σχολικού εγχειριδίου. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι και η παρούσα εργασία! Για επιπλέον υλικό σχετικά με το πρόγραμμα ανατρέξτε στην ιστοσελίδα του σχολείου μας και το WIKI μας: 1. http://lyk-vrachn.ach.sch.gr 2. http://vraxniasame.wikispaces.com 3

Εκπαίδευση - τέχνες Χρόνια πριν, όταν ακόμη η Κωνσταντινούπολη ζούσε σε βυζαντινούς αυτοκρατορικούς ρυθμούς η συνολική εικόνα των ελληνικών σχολείων της βασιλεύουσας -ήταν πολύ διαφορετική. Στα χρόνια που τα Βαλκάνια, η Μικρή Ασία και οι αραβικές κτήσεις τροφοδοτούσαν με ανθρώπινο δυναμικό και ύλη το κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα ελληνικά σχολεία ήταν το καμάρι της Κωνσταντινούπολης. Κάποια από αυτά, κατά την περίφημη περίοδο των μεταρρυθμίσεων του 19ου αιώνα, συγκαταλέγονταν μεταξύ των καλύτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Ευρώπης. Εκείνη την περίοδο, η Σορβόννη άνοιγε τις πύλες της για να δεχθεί μαθήτριες από το Ζάππειο Λύκειο. Το ίδιο ίσχυε και στην περίπτωση της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Με έδρα το Φανάρι, η Μεγάλη Σχολή τροφοδοτούσε την αυτοκρατορική ιντελιγκέντσια με νέα μυαλά. Το Ζωγράφειο Λύκειο ανταγωνιζόταν την Μεγάλη Σχολή καθώς επίσης και τα καλύτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδος και της Ευρώπης. Για τα μεσαία και τα κατώτερα στρώματα της Ρωμιοσύνης, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης αποτελούσαν ονειρικό προορισμό για την νεολαία του γένους. Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα παράλια του Βοσπόρου, το κέντρο της Κωνσταντινούπολης και η Χαλκηδόνα, καθώς και στις αρχές του 20ού αιώνα, τα Πριγκιποννήσια είχαν κατακλυστεί στην κυριολεξία από ελληνορθόδοξα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στα μέσα του 20ού αιώνα τα ελληνορθόδοξα εκπαιδευτικά ιδρύματα είχαν χιλιάδες μαθητές και μαθήτριες. Αυτά τα ιδρύματα συνέχισαν να εκπαιδεύουν την διανόηση της Ρωμιοσύνης μέχρι τον σταδιακό διωγμό των Ρωμιών της Πόλης. Τότε συντελέσθηκε η παρακμή της ρωμαίικης παιδείας στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα παραμένουν σε λειτουργία ελάχιστα ιδρύματα και ο συνολικός αριθμός των ορθόδοξων μαθητών αγγίζει μόλις τους 250.Αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης, το νέο τουρκικό κράτος εφαρμόζει μια πολιτική «υποχρεωτικής αφομοίωσης» μέσω του προγράμματος «εθνικής παιδείας». Για την εμπέδωση της εθνικιστικής εκπαιδευτικής του πολιτικής, ο Κεμάλ απαγόρευσε την αυτόνομη ύπαρξη ξένων και μειονοτικών σχολείων, τα οποία μετέτρεψε ουσιαστικά σε τουρκικά κρατικά σχολεία, εντάσσοντάς τα στην τουρκική στρατογραφειοκρατία. Οι τουρκικές αρχές με μια σειρά από μέτρα που έπλητταν το εκπαιδευτικό σύστημα και τα φιλανθρωπικά ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης συνετέλεσαν αποφασιστικά στην ενίσχυση του αρνητικού κλίματος. Το διάστημα 1964-1967 με συγκεκριμένες ενέργειες της τουρκικής κυβέρνησης, οι συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης κατάντησαν αφόρητες. Πιο συγκεκριμένα, στον εκπαιδευτικό τομέα με εγκύκλιο(410/16/26. 3.1964), απαγορεύτηκε στα ελληνικά σχολεία η είσοδος στους ορθόδοξους κληρικούς. Τόσο η απαγόρευση της πρωινής προσευχής στα ελληνικά σχολεία όσο και του εορτασμού των θρησκευτικών εορτών σε αυτά που επιβλήθηκε το 1964 ήταν μερικά επιπλέον μέτρα που έπλητταν το θρησκευτικό αίσθημα της ελληνικής μειονότητας. Χαρακτηριστικό είναι ακόμα το γεγονός των πιέσεων που ασκήθηκαν στους μαθητές της μειονότητας προκειμένου να μη χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα κατά τη 4

διάρκεια των διαλειμμάτων από τα μαθήματα. Επιπρόσθετα, απολύθηκαν τριάντα εννέα εκπαιδευτικοί και απαγορεύτηκε η λειτουργία συνολικά έξι δημοτικών σχολείων, ενώ απαγορεύτηκε και ο διορισμός στα ελληνικά σχολεία ομογενών εκπαιδευτικών αποφοίτων ελληνικών παιδαγωγικών ακαδημιών και πανεπιστημίων, όπως και αποφοίτων της Ιεράς Θεολογικής Σχολής της Χάλκης (1965). Όλα τα παραπάνω μέτρα που εφαρμόστηκαν στον εκπαιδευτικό τομέα στόχευαν στην απώλεια της εθνικής συνείδησης όσων Ελλήνων είχαν απομείνει στην Κωνσταντινούπολη. Πέρα από αυτά, ακολούθησαν και άλλες ενέργειες, όπως η απαίτηση των τουρκικών αρχών για είσπραξη του 5 τοις εκατό των εισοδημάτων των κοινωφελών ιδρυμάτων της μειονότητας που είχαν ακριβώς τον ίδιο στόχο. Η άμεση συνέπεια όλων των παραπάνω ήταν η δραματική πληθυσμιακή πτώση του ελληνικού στοιχείου στην Κωνσταντινούπολη. Το 1965 οι Έλληνες μειώνονται στις σαράντα οχτώ χιλιάδες και οι ελληνικές κυβερνήσεις στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν τον ελληνισμό στην Τουρκία προχώρησαν σε σημαντικές παραχωρήσεις στο χώρο της Δυτικής Θράκης. Σ αυτό το πλαίσιο, το Δεκέμβριο του 1968 υπογράφηκε ελληνοτουρκική μορφωτική συμφωνία που εξασφάλιζε την αύξηση των τουρκικών μαθημάτων για τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης και ευνοούσε τη διείσδυση Τούρκων εθνικιστών μετακλητών διδασκάλων στα μουσουλμανικά μειονοτικά σχολεία. Για την ελληνική όμως πλευρά το μόνο που εξασφάλιζε η συμφωνία αυτή ήταν ο επαναδιορισμός ορισμένων ομογενών διδασκάλων. Ωστόσο, η συμφωνία αυτή αγνόησε την κατάργηση της ελληνικής παιδείας στα νησιά Ίμβρο, Τένεδο, κάτι που είχε ολέθριες επιπτώσεις για τον ελληνισμό των δυο νησιών. Σήμερα στην Κωνσταντινούπολη φοιτούν περίπου 240 Έλληνες μαθητές και μαθήτριες και λειτουργούν τα 3 λύκεια (Μεγάλη του Γένους Σχολή, Ζάππειο, Ζωγράφειο), 7 δημοτικά (Πριγκήπου, Χαλκηδόνος, Ζαππείου, Μεγάλου Ρεύματος, Αγίου Στεφάνου, Βλάγκας και Μαρασλή) και 2 νηπιαγωγεία ( (Ζαππείου και Γαλατά). Τα Ελληνικά Σχολεία στην Κωνσταντινούπολη. Σφραγισμένο με επτά σφραγίδες το βιβλίο της ιστορίας των Σχολείων της Πόλης δεν ανοίγει εύκολα τις σελίδες του. Και μόνο για να το βρεις θα γυρίζεις και θα γυρίζεις την Πόλη, θα ανεβαίνεις και θα κατεβαίνεις λόφους, θα προχωρείς σε καλντερίμια, θα σταματάς σε χορταριασμένες πόρτες σχολείων που δεν πατούν παιδικά ποδαράκια που δεν αντηχούν γέλια παιδιών Από τότε ως τώρα, ως τις μέρες μας. Γι αυτό και τόσος πόνος, τόσο άρωμα ψυχής αποτυπωμένο στους 5

ξεθωριασμένους τοίχους τους. Στη Πολιτιστική ομάδα ασχολούμαστε φέτος με την γνωριμία αυτών των σχολείων,την ιστορία τους, το πολιτισμό τους και την ερήμωση λόγω έλλειψης μαθητών. Λίγα λόγια για αυτά τα σχολεία: ΖΩΓΡΑΦΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ Το Ζωγράφειο Λύκειο ή Ζωγράφειο Γυμνάσιο-Λύκειο και επίσημα Ζωγράφειον Λύκειον ή Ζωγράφειον Γυμνάσιον-Λύκειον, (τουρκικά: Özel Zoğrafyon Rum Lisesi) είναι ένα από τα λίγα εναπομείναντα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα που λειτουργούν στην Κωνσταντινούπολη. Το σχολείο βρίσκεται στο κέντρο της Πόλης σε μικρή απόσταση από το Πέρα. Η ιστορία του Ζωγραφείου σχολείου ανάγεται στον 19ο αιώνα, όταν υπήρξαν ανάγκες για εκπαιδευτική στέγαση μιας και το Ζάππειο Παρθεναγωγείο από μόνο του δεν μπορούσε να καλύψει αυτές τις ανάγκες. Επίσης η σχολή που λειτουργούσε στο Σταυροδρόμι της Παναγίας είχε πάνω από 800 μαθητές και έτσι αποφασίστηκε να γίνει ενας έρανος για να χτιστεί ενα καινούργιο και σύγχρονο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Έτσι πολλοί ήταν εκείνοι που πρόσφεραν για το έργο αυτό, με κορυφαίο τον διαμένοντα στο Παρίσι Χρηστάκη Ζωγράφο, ο οποίος είχε δώσει πάνω από 10.000 χρυσ ές λίρες της εποχής. Το 1890 η γενική συνέλευση της κοινότητας αποφάσισε σε ένδειξη τιμής να ονομαστεί το σχολείο Ζωγράφειο. Στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό υπερίσχυσε η πρόταση του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη και έτσι πραγματοποιήθηκε το χτίσιμο του σχολείου έτσι ακριβώς όπως είναι σήμερα. Το 1899 το Ζωγράφειο έδωσε τους πρώτους αποφοίτους του. Τα προηγούμενα χρόνια το σχολείο είχε μια πραγματική άνθηση και πάντα πάνω από 250 μαθητές. Ειδικά δε πριν τα Σεπτεμβριανά του 1955 αλλά και πριν τις απελάσεις (1964) οι μαθητές μόνο στο σχολείο αυτό ήταν πάνω από 350. Σήμερα το δυναμικό της σχολής δεν είναι περισσότεροι από 54 μαθητές και 20 εκπαιδευτικούς. 6

Η θεολογική Σχολή της Χάλκης H Θεολογική Σχολή, κλειστή από το 1971. Το έτος αυτό, το τουρκικό κράτος βασιζόμενο σε έναν Νόμο, που απαγόρευε τη λειτουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων στην Τουρκία, ενοχοποιώντας τα για προσηλυτισμό, έκλεισε και τη Θεολογική Σχολή. Σήμερα, βέβαια, υπάρχουν δεκάδες ιδιωτικά Πανεπιστήμια και κολλέγια σε ολόκληρη την Τουρκία, αλλά η Θεολογική Σχολή της Χάλκης παραμένει κλειστή και υπό διάλυση (με διάταγμα του 1998), παρά τη διεθνή κατακραυγή, που έχει ξεσηκώσει η απόφαση αυτή. Όλοι, με πρώτο τον Παναγιώτατο Οικουμενικό Πατριάρχη, που είναι απόφοιτος της Σχολής, θέλουμε να ελπίζουμε ότι θα δοθεί σύντομα λύση και οι υποσχέσεις της τουρκικής κυβέρνησης, για επαναλειτουργία της Σχολής, θα τηρηθούν. Το θέμα της επαναλειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης είναι ζωτικής σημασίας, τόσο για τον ελληνισμό της Πόλης, όσο και για την επιβίωση του Πατριαρχείου. Η Σχολή είναι κτισμένη στο «Λόφο της Ελπίδος» του νησιού, με κάτοψη σε σχήμα Π, που «αγκαλιάζει» το καθολικό της Μονής της Αγίας Τριάδος και οι σημερινές εγκαταστάσεις είναι δημιουργήματα του τέλους του 19ου αιώνα, αφού ο σεισμός του 1894 κατάστρεψε τις εγκαταστάσεις, που είχαν δημιουργηθεί πενήντα χρόνια πριν. Στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης σπούδαζαν Ορθόδοξοι Χριστιανοί από όλο τον κόσμο, προσδίδοντας σε αυτή διεθνή χαρακτήρα και μεγάλο κύρος. Η ΜΕΓΑΛΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΣΧΟΛΗ Στην κορυφή του πέμπτου λόφου της Πόλης και πολύ κοντά στο Πατριαρχείο αποφασίστηκε επί πατριαρχίας Ιωακείμ Γ να χτιστεί νέο μεγαλόπρεπο κτήριο όπου και στεγάστηκε από το 1883 η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή που βρίσκεται υπό την πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αρχιτέκτονας ήταν ο Κωνσταντίνος Δημάδης που κατασκεύασε το κτήριο σε σχήμα αετού έτσι ώστε οι 25 αίθουσές του να έχουν άπλετο φωτισμό και οι 500 και πλέον μαθητές του να διδάσκονται τα μαθήματά τους σε συνθήκες απόλυτης υγιεινής. Το κτήριο καταλαμβάνει 3.020 τ.μ. και αποκαλείται από τους ντόπιους συχνά κόκκινο κάστρο λόγω της εμφάνισής του. 7

Η Μεγάλη του Γένους Σχολή ιδρύθηκε μετά την άλωση της Πόλης από τον Πατριάρχη Γεννάδιο το Σχολάριο και με πρώτο διευθυντή το Ματθαίο Καμαριώτη και λειτουργεί αδιαλείπτως από το 1454, παρέχοντας μόρφωση υψηλού επιπέδου. Σήμερα η Μεγάλη του Γένους Σχολή λειτουργεί ως σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Για να μπορούν να προσέλθουν περισσότεροι μαθητές και από τα μακρινά σημεία της Πόλης τέθηκε στη διάθεσή τους πούλμαν που ονομαζόταν παλιότερα Κόκκινο λεωφορείο επειδή είχε τα χρώματα της Σχολής. Και ενώ μέχρι το 1945 οι μαθητές είχαν φτάσει τους 500, σήμερα λόγω πολιτικών αιτίων και λόγω ενός τούρκικου νόμου που επιβάλλει στους απόφοιτους του δημοτικού να εγγράφονται μόνο σε γυμνάσιο της περιοχής τους, ο αριθμός των μαθητών έχει πέσει κατακόρυφα. Ο ελληνικός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης ανέρχεται σήμερα στους 2.000 και οι μαθητές της Σχολής στους 55. Παρόλα αυτά η Μεγάλη του Γένους Σχολή συνεχίζει να λειτουργεί, το κτήριο ανακαινίσθηκε πριν από 3 χρόνια. Τα μαθήματα τα οποία διδάσκονται στην Ελληνική Γλώσσα είναι Αρχαία, Νέα Ελληνικά, Μαθηματικά, Φυσιογνωστικά, Φυσική, Χημεία, Φυσική Αγωγή, Θρησκευτικά, Καλλιτεχνικά, Μουσική, Φιλοσοφία, Λογική, Ιστορία της Τέχνης, Βιολογία, Υγιεινή, Ψυχολογία. Τα μαθήματα που διδάσκονται στην Τουρκική Γλώσσα είναι Τουρκικά, Ιστορία, Γεωγραφία, Ηθική, Κοινωνιολογία, Στρατιωτικά. Διδάσκουν 14 Έλληνες και 7 Τούρκοι καθηγητές. Οι απόφοιτοι της Σχολής μπορούν να εισάγονται στα Ανώτερα και Ανώτατα Εκπαιδευτήρια της Τουρκίας, της Ελλάδας και Πανεπιστημίων της αλλοδαπής. Ζάπειο Παρθεναγωγείο Ο μεγάλος ευεργέτης Ευάγγελος Ζάππας, που γεννήθηκε στην Ήπειρο το 1800, αγωνίστηκε για τη μόρφωση των Ελλήνων, δαπανώντας ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του. Όταν πέθανε το 1865 άφησε εκτελεστή της διαθήκης του τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο Ζάππα, ο οποίος το 1875 ίδρυσε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη. Το χτίσιμο του Ζαππείου στοίχισε 32.000 χρυσές λίρες, τεράστιο ποσό για την εποχή εκείνη και τουλάχιστον τριπλάσιο από το κόστος κατασκευής των άλλων μεγάλων ελληνικών σχολείων της Πόλης. Λίγο πριν πεθάνει ο Κωνσταντίνος Ζάππας, το 1893, κατοχύρωσε οικονομικά το δημιούργημά του με ειδική διαθήκη, για να εξασφαλιστεί η μελλοντική λειτουργία του. Από τότε μέχρι σήμερα, επί 136 ολόκληρα χρόνια, λειτουργεί στο Πέραν της Κωνσταντινούπολης η μεγαλειώδης αυτή κοιτίδα ελληνικής 8

παιδείας, σε ένα κτήριο χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων, που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από ένα παλάτι. Το Ζάππειο θεωρείται σχολείο ισότιμο του Αρσακείου και σε αυτό φοιτούσαν μόνο κορίτσια έως το έτος 2000, όταν λόγω έλλειψης μαθητριών αναγκάστηκε να γίνει μικτό σχολείο. Για πρώτη φορά λειτούργησε το 1875 σε ενοικιαζόμενο παλαιό κτήριο και από το 1885 στεγάστηκε στο σημερινό ιδιόκτητο κτήριο κοντά στην Πλατεία Ταξίμ, δίπλα στον ναό της Αγίας Τριάδας. Ήταν ένα παλάτι εξοπλισμένο με εποπτικά μέσα και πιάνα από το Παρίσι, που ακόμα και σήμερα, σχεδόν ενάμισι αιώνα μετά, θα το ζήλευαν τα καλύτερα σχολεία του κόσμου. Αποτελεί ένα κόσμημα για την Πόλη και παραμένει μια ζωντανή απόδειξη του ελληνικού πολιτισμού και αρχιτεκτονικής. Σε μια εποχή που οι γυναίκες δεν μορφώνονταν καν, οι μαθήτριες του Ζαππείου διέπρεπαν στις επιστήμες και αποτελούσαν την απόλυτη πρωτοπορία. Από τότε μέχρι τις μέρες μας το Ζάππειο κάνει τεράστιες προσπάθειες να φανεί αντάξιο της φήμης του και των προσδοκιών των χορηγών του. Ακόμα και σήμερα οι απόφοιτοί του πετυχαίνουν σε ποσοστό 100% στα τουρκικά πανεπιστήμια, παρόλο που οι εξετάσεις είναι πολύ δύσκολες. Οι μαθήτριες του Ζαππείου δεν ξεχώριζαν μόνο για την εμφάνισή τους, αλλά και για την έφεσή τους προς τις τέχνες, καθώς φοιτούσαν μέσα σ ένα επιβλητικό περιβάλλον γεμάτο με διάσπαρτα έργα τέχνης, που δεν βρίσκονταν πίσω από βιτρίνες όπως στα μουσεία, αλλά ήταν διαθέσιμα για διαρκή και άμεση αισθητική καλλιέργεια. Οι Έλληνες της Πόλης παρείχαν στα παιδιά τους εκπαίδευση που διακινεί όλες τις αισθήσεις και γι αυτό οι Κωνσταντινοπολίτες, παρά τους οικονομικούς διωγμούς, παραμένουν αριστοκρατικές προσωπικότητες. Δεν απέκτησαν αρχοντιά από τα πλούτη, αλλά από ευγένεια ψυχής. Οι καλλιτεχνικές ευαισθησίες είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό των Ελλήνων της Πόλης από την εποχή του Βυζαντίου μέχρι σήμερα.στο κεφαλόσκαλο της μεγάλης εσωτερικής σκάλας του Ζαππείου είχε τοποθετηθεί από το 1916 το μαρμάρινο άγαλμα του Κωνσταντίνου Ζάππα, που είναι εφάμιλλης γλυπτικής αξίας με εκείνο που υπάρχει στο Ζάππειο Μέγαρο της Αθήνας. Στα ανθελληνικά όμως επεισόδια του 1955, ο τουρκικός όχλος εισέβαλε στο σχολείο και μεταξύ άλλων καταστροφών έσπρωξε το άγαλμα, που έσπασε σε τρία κομμάτια. Οι Ρωμιοί με μεγάλο κόπο, λόγω του βάρους των δύο τόνων, μάζεψαν τα κομμάτια και τα τοποθέτησαν πίσω από το κεφαλόσκαλο. Παρακάτω βλέπετε εικόνες από το Ζάπειο. 9

Εξωτερική άποψη του Ζαπείου Οι ζωγραφισμένες οροφές των αιθουσών αποτελούν έργα τέχνης. Πλακάκι με το έτος κατασκευής του κτηρίου. Έμειναν ελάχιστοι μαθητές και δεν γεμίζουν όλες οι πετσετοθήκες. Σύγχρονες Ζαππίδες με άψογο παρουσιαστικό. Παιχνίδι στο κλειστό γήπεδο του σχολείου. Πορτραίτο του Κων/νου Ζάππα Αίθουσα θεατρικών παραστάσεων. Το «τραυματισμένο» άγαλμα του Κωνσταντίνου Ζάππα Γλυπτά καλλιτεχνικής αξίας κοσμούν το κτήριο Μαθητικές στολές με κεντημένο το γράμμα Ζ. Κεραμική σόμπα στο σαλόνι του Ζαππείου 10

Χοροί - ενδυμασία - καραγκιόζης- τραγούδια Το θέατρο στην Κωνσταντινούπολη (1900-1922) Το κλίμα που επικρατούσε την περίοδο αυτή ήταν πανηγυρικό και κοσμοπολίτικο. Η κοινωνική ζωή της Πόλης εκτυλισσόταν στις θεατρικές αίθουσες, στις χοροεσπερίδες, στις μουσικοφιλολογικές βραδιές στα καφωδεία, στους κήπους και στους κινηματογράφους Τα θέατρα ήταν το πιο ζωντανό κομμάτι της Πόλης, όπου μάλιστα φιλοξενούνταν ελληνικοί θίασοι οι οποίοι αποτελούσαν για το ελληνικό στοιχείο το σύνδεσμο με την Ελλάδα Η πνευματική ζωή της ελληνικής κοινότητας ήταν πολύ ενδιαφέρουσα στις αρχές του 20ού αιώνα στην Πόλη. Η Κωνσταντινούπολη κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου και τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, κυρίως έως το 1908, παρουσίαζε την εικόνα μιας ακμάζουσας και ευημερούσας πόλης, της οποίας ο ελληνικός πληθυσμός αποτελούσε τη δεύτερη δύναμη μετά τους μουσουλμάνους. Στο κεντρικό τμήμα της κατοικούσαν κυρίως μουσουλμάνοι, ενώ οι Ελληνες προτιμούσαν τα προάστια. Στην Πόλη κατοικούσε, εκτός των Ελλήνων, μια πανσπερμία εθνοτήτων: Αρμένιοι, Αλβανοί, Κούρδοι, Πέρσες, Αραβες, Εβραίοι... Η θεατρική ζωή το πιο ζωντανό κομμάτι της πολιτιστικής δραστηριότητας της Πόλης εκείνη την εποχή ήταν τα θέατρα και μάλιστα εκείνα που φιλοξενούσαν ελληνικούς θιάσους, οι οποίοι αποτελούσαν για το ελληνικό στοιχείο το σύνδεσμο με την Ελλάδα. Τα καφενεία ή τα καφωδεία διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην ψυχαγωγία των κατοίκων της τον 20ό αιώνα, αφού οι θαμώνες τους δεν έπιναν μόνο τον καφέ ή το ποτό τους, αλλά απολάμβαναν και θεάματα ποικίλου περιεχομένου. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος προκήρυξε τον πρώτο θεατρικό διαγωνισμό τον Ιανουάριο του 1908 με τη συμμετοχή όλων των ομογενών λογίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κάθε χρόνο, από το 1900 και μετά, επισκέπτονταν την Κωνσταντινούπολη ένα πλήθος ευρωπαϊκών θιάσων και ορχήστρες διεθνούς κύρους με περίφημους σολίστ και αρχιμουσικούς. Το θεατρόφιλο και μουσικόφιλο κοινό της Πόλης ανταποκρινόταν με εξαιρετική ζέση. Ο Τύπος άλλωστε της Κωνσταντινούπολης συνιστούσε καθημερινά από τις στήλες του στο «ομογενές δημόσιον» να παρακολουθεί τις παραστάσεις, ειδικά όταν επρόκειτο για ελληνικούς θιάσους, διαφημίζοντας ένθερμα τις παραστάσεις με φράσεις όπως «η παράσταση θα είναι έξοχη», «προμηνύεται κοσμοπλημμύρα» κ.τ.λ. Στα θέατρα της Κωνσταντινούπολης δίνονταν συχνά παραστάσεις με τρία διαφορετικά έργα μέσα σε μία ημέρα (μεσημέρι, απόγευμα και βράδυ). Η θεατρική εικόνα της Κωνσταντινούπολης από το 1900 έως το 1907 αποτελούνταν από ένα μωσαϊκό ξένων και ελληνικών θιάσων, οι οποίοι διαδέχονταν ο ένας τον άλλον στα κεντρικά και στα περιφερειακά θέατρα της πόλης. Το κλίμα που επικρατούσε την περίοδο αυτή ήταν πανηγυρικό, κοσμοπολίτικο. Η κοινωνική ζωή της Πόλης εκτυλισσόταν στις θεατρικές αίθουσες, στις χοροεσπερίδες, στις μουσικοφιλολογικές βραδιές, στα καφωδεία, στους κήπους, στους κινηματογράφους. Οτιδήποτε προσέφερε «θέαμα» ήταν ευπρόσδεκτο και υποστηριζόταν τόσο από τους ομογενείς όσο 11

και από τους ξένους της Κωνσταντινούπολης. Εξάλλου δεν έλειπαν οι αφορμές για έκτακτες, πανηγυρικές θεατρικές παραστάσεις, όπως ήταν οι εθνικές γιορτές των Ελλήνων και των ξένων κατοίκων της Πόλης (Γάλλων, Γερμανών κ.τ.λ.), αλλά και τα γενέθλια του σουλτάνου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Από το Πέραν ώς τα Μνηματάκια Πανοραμική άποψη της Κωνσταντινούπολης. Η κεντρική οδός του Πέραν έως τα Μνηματάκια, εκεί όπου βρίσκονταν τα περισσότερα θέατρα, άπλετα φωτισμένα, έσφυζε από ζωή. Μεγάλα ονόματα του ευρωπαϊκού θεάτρου κατακτούσαν το κοινό. Η ποικιλία των θεαμάτων την οποία προσέφεραν οι διάφοροι ξένοι θίασοι ήταν πραγματικά εντυπωσιακή: μελοδράματα, οπερέτες, κωμειδύλλια, κωμωδίες και δράματα «πρωταγωνιστούσαν» στο θεατρικό γίγνεσθαι της εποχής. Αλλά και τα πιο λαϊκά θεάματα, όπως αυτά που προσέφεραν οι ιπποδρομικοί θίασοι ή θίασοι ποικιλιών προκαλούσαν πάταγο και συγκέντρωναν πολύ κόσμο. Η χειμερινή θεατρική περίοδος άρχιζε με τις πρώτες ψύχρες του Οκτώβρη και τελείωνε τη Μεγάλη Σαρακοστή, κατά την οποία δεν δίνονταν συνήθως παραστάσεις. Η θερινή θεατρική περίοδος άρχιζε μετά το Πάσχα και όλη η θεατρική δραστηριότητα μεταφερόταν στους κήπους των καλοκαιρινών θερέτρων. Το 1917 έως το 1922 οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά δύσκολες και ελάχιστα ενθαρρυντικές για καλλιτεχνικές περιοδείες. Οι περισσότεροι ελληνικοί και ξένοι θίασοι παρέμειναν στις βάσεις τους, τα πολιτικά πάθη και ο φανατισμός που χώρισαν τους Ελληνες σε δύο στρατόπεδα, τους βασιλικούς και τους βενιζελικούς, έγιναν πολλές φορές αιτία πρόκλησης επεισοδίων και στις θεατρικές αίθουσες. Σχετικές αναφορές βρίσκουμε στον Τύπο της Πόλης. Το 1921 και το 1922 η ένδοξη θεατρική πορεία της Κωνσταντινούπολης άρχισε να φθίνει σημαντικά. Τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα στάθηκαν ιδιαίτερα δύσκολα για τον ελληνισμό της Πόλης όσον αφορά στην ελευθερία του γραπτού και του προφορικού λόγου. Ο ημερήσιος και περιοδικός Τύπος υφίστατο αυστηρή λογοκρισία. Λογοκρισία και ξενομανία Φυσικά και το θέατρο δεν απέφυγε τη δαμόκλεια σπάθη της λογοκρισίας. Την εποχή εκείνη ήταν αδύνατο να έρθει ξένος θίασος στην Κωνσταντινούπολη χωρίς να αντιμετωπίσει «φρικώδεις» δυσκολίες, οι οποίες παρεμπόδιζαν την ομαλή θεατρική πορεία. Απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση μιας παράστασης ήταν: όλα τα θεατρικά έργα, ακόμα και τα προγράμματα, να περάσουν από την αυστηρή λογοκρισία του Γραφείου Τύπου της οθωμανικής κυβέρνησης. Η λογοκρισία γινόταν από υπαλλήλους άσχετους κάποιες φορές με το αντικείμενο, οι οποίοι ωστόσο γνώριζαν τη γλώσσα στην οποία ήταν γραμμένο το θεατρικό κείμενο. Το φαινόμενο της ξενομανίας στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα διαδραμάτισε «ιστορικό» ρόλο. Οι Ελληνες συγγραφείς για ν' αντιμετωπίσουν το φαινόμενο αυτό προσπαθούσαν να προσαρμόσουν τα έργα τους προς το ευρωπαϊκό κλίμα. Οι θεατρικές παραστάσεις, ελληνικές και ξένες, ήταν επηρεασμένες από το «ελευθεριάζον» κλίμα της εποχής. Έτσι το θέμα των «ακολάστων θεατρικών θεαμάτων» σχολιαζόταν ευρέως από τον κωνσταντινουπολίτικο Τύπο. Η απαγόρευση της εισόδου σε δεσποινίδες, η οποία σκανδάλιζε το γυναικόκοσμο, αφορούσε αρκετές θεατρικές παραστάσεις την εποχή εκείνη. Οι θεατρώνες επαινέθηκαν πολύ από τις εφημερίδες της Πόλης, και αυτό γιατί σ' αυτούς οφειλόταν πολλές φορές η επιτυχία των παραστάσεων των θιάσων. Παρουσίαζαν θεάματα πολυέξοδα και μοναδικά. Κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια προκειμένου να εντυπωσιάσουν με ότι αρτιότερο, ότι καλύτερο, ότι πιο πρωτόγνωρο διέθετε την εποχή εκείνη η θεατρική τέχνη. Το θεατρικό έργο «Η αναβίωσις της κυρίας με τας καμελίας» Οι θίασοι από την Ελλάδα αναμένονταν πάντοτε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την ομογένεια της Πόλης. Το ερασιτεχνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη αναπτύχθηκε παράλληλα με το 12

επαγγελματικό. Η αγάπη των Ελλήνων της Πόλης για το θέατρο ήταν τόση, ώστε ωθούσε κάποιους από αυτούς να εκθέτουν και οι ίδιοι τις θεατρικές τους ανησυχίες από σκηνής. Έτσι, τα ανήσυχα αυτά πνεύματα επιδίωκαν την ίδρυση θεατρικών ομάδων. Οι θεατρικοί σύλλογοι της Πόλης απέβλεπαν στην αναβάθμιση της θεατρικής παιδείας της ομογένειας με την επιλογή και την παρουσίαση έργων από το παγκόσμιο δραματολόγιο. Επίσης, σύμφωνα με το καταστατικό τους, μπορούσαν να αναλάβουν τα έξοδα για την επιμόρφωση ταλαντούχων νέων στην υποκριτική τέχνη. Οι παραστάσεις που έδιναν περιελάμβαναν συνήθως δύο ή τρία έργα - δύο δράματα και μία κωμωδία ή ένα δράμα και μία κωμωδία Οι θεατρικές ερασιτεχνικές ομάδες διοργανώνονταν από εταιρείες, φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους, σωματεία και φιλόπτωχες αδελφότητες, φορείς οι οποίοι στέκονταν αρωγοί στις προσπάθειες των ερασιτεχνών καλύπτοντας όλα τα απαιτούμενα για κάθε παράσταση έξοδα (σκηνικά, κοστούμια, φωτισμούς κτλ.). Οι άνθρωποι που συγκροτούσαν τους ερασιτεχνικούς θιάσους διαπνέονταν από έντονα πατριωτικά αισθήματα και επομένως επιτελούσαν μεγάλο κοινωνικό έργο, αφού μέσα από το θέατρο μεταλαμπάδευαν τον ελληνικό πολιτισμό και τις ελληνικές παραδόσεις. Οι παραστάσεις τους αποσπούσαν άριστες κριτικές και ο ενθουσιασμός του κοινού ήταν φανερός σε κάθε τους εμφάνιση. Η συνεργασία επαγγελματικών θιάσων με τους ερασιτέχνες ηθοποιούς της Πόλης δεν ήταν σπάνια. Η αρμονική τους συνεργασία αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι ελληνικοί σύλλογοι που στήριζαν ηθικά και υλικά τους ερασιτεχνικούς θιάσους, όταν διοργάνωναν παραστάσεις με επαγγελματικούς θιάσους για φιλανθρωπικούς σκοπούς, παραχωρούσαν σ' αυτούς τις αίθουσες που διέθεταν στις λέσχες τους. Παράλληλα με τις θεατρικές παραστάσεις που δίνονταν από ελληνικούς και ξένους θιάσους, το κοινό της Πόλης είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει διαφόρων ειδών παρα-θεατρικές παραστάσεις. Οι παραστάσεις αυτές ήταν συνήθως «εύπεπτα», ευχάριστα ανάλαφρα, θεάματα που προκαλούσαν το ζωηρό ενδιαφέρον του κοινού. Αρκετές φορές μάλιστα μονοπωλούσαν την προτίμηση του κόσμου, αφού προσέφεραν μοναδικά στο είδος τους θεάματα αυτοί που ήταν θίασοι Ποικιλιών, Ιπποδρομικοί, Γυμναστικοί, Μιμικοί. Θεατρικό πρόγραμμα εποχής.οι παραστάσεις κουκλοθέατρου μονοπωλούσαν αρκετές φορές το ενδιαφέρον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Οπου κι αν δίνονταν οι παραστάσεις, σε θέατρα, καφενεία, ζυθοπωλεία, λέσχες, καζίνα, αίθουσες συλλόγων, κήπους κ.τ.λ., η προσέλευση του κόσμου ήταν πάντοτε αθρόα. Στον Τύπο της εποχής βρίσκουμε συχνά πληροφορίες γι' αυτές, καθώς και αναφορές στον ενθουσιασμό που έδειχνε το κοινό. Το κουκλοθέατρο στόχευε στη διασκέδαση του κοινού, γι' αυτό παρουσίαζε συνήθως σύντομες κωμωδίες που προκαλούσαν το «γέλωτα μέχρι δακρύων» των θεατών. Μία από τις πιο χαρακτηριστικές φιγούρες του κουκλοθέατρου ήταν ο Φασουλής, ο οποίος με 13

τα τερτίπια του, την εξυπνάδα και τη βλακεία του, την αγαθότητα και την κακία του, την εντιμότητα και την ατιμία του αποτελούσε τη μικρογραφία μιας κοινωνίας και προσέφερε ένα μοναδικό θέαμα στο κοινό. Οι κυριότεροι καλλιτέχνες που έδωσαν παραστάσεις κουκλοθέατρου στην Κωνσταντινούπολη από το 1900 έως το 1922 ήταν ο Αθανάσιος Μούτσος, ο Ανδρέας Θαλασσινός, ο Ευστράτιος Κασσιδάκης, ο Holden και ο Χρ. Κονιτσιώτης. Ο μπερντές για τον Καραγκιόζη στηνόταν στα στενά σοκάκια των μαχαλάδων ή στα «ρυπαροκαφενεία». Βασικά απευθυνόταν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έλειπε από τις παραστάσεις η μέση αστική οικογένεια. Αποτελούσε μάλιστα και είδος διασκέδασης για τους σουλτάνους, οι οποίοι φρόντιζαν να ψυχαγωγούν και τους επίσημους ξένους τους με παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών. Πριν αναφερθούμε σε χαρακτηριστικούς χορούς, και τον μοναδικό στην λαϊκή ελληνική συνείδηση Καραγκιόζη, θα πρέπει να μνημονεύσουμε, σπουδαίους ηθοποιούς, θεατράνθρωπους κ καλλιτέχνες, που έλκουν τη καταγωγή τους η την ανατροφή τους απο τη Πόλη των Πόλεων, όπως έχει χαρακτηριστεί η Κωνσταντινούπολη. Η σπουδαία Μαρίκα Νέζερ, ο Βασίλης Λογοθετίδης, ο Νικόλος Ροζάν, η Ελένη Χαλκούση, ο Σταύρος Ξενίδης, ο σκηνοθέτης Κάρολος Κούν, ο μεταφραστής, ποιητής,κ στιχουργός Πώλ Μενεστρέλ ή Ιωάννης Χιδίρογλου, οι περίφημες ερμηνεύτριες του παραδοσιακού κ ρεμπέτικου τραγουδιού Ρόζα Εσκενάζυ κ Μαρίκα Νίνου.Να μην ξεχάσουμε βεβαίως τις "θεατρικές οικογένειες των Βερώνη κ Κοτοπούλη. Αναφέρουμε ενδεικτικά πολυαγαπημένους κ χιλιοτραγουδισμένους στίχους του Π. Μενεστρελ: "μπαρμπα Γιάννη με τις στάμνες/ κ με τα σταμνάκια σου/ να χαρείς τα μάτια σου.!!!! Τιριτόμπα- Τιριτόμπα/ εισαι μούρλια θηλυκό/!!!!!!!οι τρείς καμπαλέρος κα. Η Ρόζα, θα τραγουδήσει με την ανεπανάληπτη φωνή της παραδοσιακά όπως το Ελενάκι,"αν περνάς κ αν δέ περνάς", "Συβυριανό", αλλά κ μανέδες, " το νέο χασαπάκι", "Αρμενίτσα μου", 'Πατρινιά", κα. Οσο για τη Μαρίκα Νίνου, παρ' όλο που θα πεθάνει σε ηλικία μόλις 38 ετών, θα μας συντροφεύει για πάντα με τα" καβουράκια",το "αγάπη πούγινες δίκοπο μαχαίρι", το "Βαλεντίνα", το "εγώ πληρώνω τα μάτια που αγαπώ" κ.α. Ρόζα Εσκενάζυ Μαρίκα Νέζερ Βασίλης Λογοθετίδης Κάρολος Κούν 14

ΧΑΣΑΠΙΚΟ Το Χασάπικο ή Χασάπικος είναι χορός και τύπος των τραγουδιών των Ελλήνων από την Κωνσταντινούπολη. Οι ρίζες του ανάγονται στη βυζαντινή περίοδο, όταν αποτελούσε χορευτική μίμηση μάχης με σπαθιά από τη συντεχνία των Ελλήνων χασάπηδων στην Κωνσταντινούπολη. Η πρώτη σειρά κρατούσε μαχαίρια, ραβδιά και μαστίγια, ενώ η δεύτερη δεν είχε όπλα. Η ονομασία προέρχεται από την τουρκικής προέλευσηςλέξη kasap, που σημαίνει κρεοπώλης, ενώ η αντίστοιχη ελληνική ονομασία ήταν μακελάρικος. Ο όρος στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για να υποδηλώσει μόνο τη γρήγορη εκδοχή του χασάπικου, γνωστή επίσης και ως χασαποσέρβικο. Μορφές του χορού αυτού ήταν γνωστές από παλαιότερα χρόνια σε αρκετά μέρη του ελληνικού ή Ελληνόφωνου Χριστιανικού χώρου, περισσότερο όμως στην Κωνσταντινούπολη και την ευρύτερη περιοχή της. Αντρικός χορός, τώρα χορεύεται σε ευθεία γραμμή κυρίως από άνδρες (σπάνια από γυναίκες). Παλιότερα, για να χορέψει κάποιος χασάπικο, έπρεπε να φοράει τραγιάσκα με σηκωμένο γείσο, κάνοντας το ίδιο βήμα σαν να είναι όλοι ένα σώμα. Τα βήματα και η περιγραφή έμοιαζαν και μοιάζουν με την παράθεση τελετουργικών κινήσεων σε μια προσπάθεια σύνδεσης του χορού με την αρχαιότητα, με τον τρόπο στάσης και τακτικής κίνησης, στο στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή την αναπαράσταση των στάσεων των πολεμιστών του. Επί Τουρκοκρατίας, χόρευαν το συγκεκριμένο ελληνικό χορό εκτός από τους Μακελάρηδες και γενίτσαρους και οι αρναούτηδες, γι αυτό λεγόταν και αρναούτικο, ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες που διαβιούσαν στην περιοχή. H κυρία Ελισάβετ Λομάκα-Σενιέ (μητέρα του Γάλλου ποιητή Αντρέ Σενιέ), τον θεωρούσε χορό αρχαίο (που συμβολιζε την εκστρατεία του Μέγα Αλέξανδρου κατά του Δαρείου). Αναφορά γίνεται στις επιστολές της Μαντάμ Σενιέ (Ελισάβετ Σάντη-Λουμάκη) στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, η οποία αναφέρεται στο χορό ως Αρναούτικο (συγκεκριμένα περιγράφεται ως χορός που χορευόταν στην Κωνσταντινούπολη κυρίως τις ημέρες του Πάσχα)που τον χόρευαν οι Έλληνες χασάπηδες της Πόλης, οι Μακελλάρηδες του Βυζαντίου κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου.υπάρχουν πολλά είδη «χασάπικου», που χωρίζονται σε 2 μεγάλες κατηγορίες: τους αργούς και τους γρήγορους. Το χασάπικο αποτέλεσε βάση για το συρτάκι (δημοφιλές από την ταινία Αλέξης Ζορμπάς κι έτσι στο εξωτερικό θεωρείται ο αντιπροσωπευτικότερος ελληνικός χορός. Σήμερα απαντάται σε 4 μορφές: χασάπικο, χασαποσέρβικο, χασάπικο βαρύ/αργό και πολίτικο / ταταυλιανό. Καραγκιόζης Ο Καραγκιόζης είναι κεντρικός χαρακτήρας του παραδοσιακού ελληνικού και τούρκικου θεάτρου σκιών, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις αποκαλείται με το όνομα του πρωταγωνιστή του. Στα τούρκικα ονομάζεται Karagöz που σημαίνει μαυρομάτης. Ιστορία Μετά από εισήγηση του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας στην UNESCO, το 2010 ο Καραγκιόζης (Karagöz) περιλήφθηκε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας. Παλιότερα, προ της εμφάνισης του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, οι παραστάσεις του Καραγκιόζη και Χατζηαβάτη ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής τρόπος ψυχαγωγίας στην Τουρκία, αλλά και στην Ελλάδα, ενώ σήμερα επιβιώνει κυρίως σε μορφή παραστάσεων συνήθως για παιδιά.παραστάσεις Καραγκιόζη γίνονται σήμερα και για ενήλικο κοινό. Διαφορετικοί θρύλοι έχουν διαμορφωθεί σχετικά με την καταγωγή του Καραγκιόζη. Παραδοσιακά πιστεύεται ότι δημιουργός του ήταν ο Σεΐχ Κιουστερί, που καταγόταν από την Προύσα και πέθανε εκεί το 1366. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν, ο πρώτος ως επιστάτης και ο δεύτερος ως εργάτης. Οι διάλογοι των δύο ανδρών ήταν τόσο διασκεδαστικοί ώστε οι 15

υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Όταν ο σουλτάνος πληροφορήθηκε την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Αργότερα μετάνιωσε για την πράξη του και ο Σεΐχ Κιουστερί δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο. Σήμερα στην Προύσα υπάρχει ένα μνημείο (τάφος) του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων. Αφορά παράσταση στην τουρκική γλώσσα, όπως περιγράφεται από τον ξένο περιηγητή Χόμπχαους, την οποία παρακολούθησε και ο λόρδος Βύρων. Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι. Το θεατρικό θέαμα διαδόθηκε και άρχισε έκτοτε να παίζεται στην ελληνική γλώσσα, διατηρώντας τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας όμως παράλληλα ξεχωριστό περιεχόμενο, αντλημένο από την ελληνική παράδοση. Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας, εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα (Η παράγκα του Καραγκιόζη), είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι (το παλάτι) του Βεζίρη. Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι συνήθως σκωπτικά - σατιρικά, προκαλώντας γέλιο στους θεατές ενώ πολλές φορές αναφέρονται σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα που ενδιαφέρουν τον κόσμο. Παράσταση Καραγκιόζη αναφέρεται από τον διπλωμάτη Πουκεβίλ στο έργο του Voyage dans la Grèce που εκδόθηκε το 1820. Οι χαρακτήρες Σε κάθε έργο μπορεί να αναφέρονται και άλλοι βοηθητικοί χαρακτήρες, αλλά οι πιο συνηθισμένοι από αυτούς είναι: Ο Χατζηαβάτης, δουλοπρεπής φίλος του Καραγκιόζη, συνήθως κάνει θελήματα του Πασά (πχ. τελάλης) 16

Το Κολλητήρι, ο Κοπρίτης και ο Μιρικόκος (ή Μπιριγκόγκος ή Πιτσικόκος ή ακόμα και Μπιτσικόκος), τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ή και Κολλητήρια, όταν τα φωνάζει όλα μαζί). Ο Πιτσικόκος είναι το μικρότερο παιδί του Καραγκιόζη. Ο Κοπρίτης, το μεσαίο παιδί του Καραγκιόζη, είναι εύσωμος παρά την έλλειψη φαγητού. Ο Κολλητήρης είναι ο μεγαλύτερος γιος του Καραγκιόζη και η μικρογραφία του. Η Αγλαΐα, η γυναίκα του Καραγκιόζη. Δεν εμφανίζεται στην σκηνή, αλλά η χαρακτηριστικά γκρινιάρα της φωνή ακούγεται μέσα από το σπίτι του Καραγκιόζη. Είναι πάντα υπομονετική με τα καμώματα του Καραγκιόζη και πάντα έγκυος. Ο Μπάρμπα-Γιώργος, μεγαλόσωμος φουστανελοφόρος (με την ανάλογη προφορά) που φορά φουστανέλλα, δυνατός και γενικά αγριάνθρωπος, συνήθως δέρνει το Βεληγκέκα για να προστατεύσει τον ανιψιό του, τον Καραγκιόζη Ο Σταύρακας (Σταύρος), μάγκας, κουτσαβάκης Ο Σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, Ζακυνθινός με Ιταλική παιδεία, ο οποίος φέρει έντονη επτανησιακή προφορά. Εμφανίζεται πάντοτε τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια. Είναι πάντοτε ενημερωμένος για τα δρώμενα, ευγενής και χαριτωμένος Ο Μορφονιός, "μαμάκας", με τεράστια μύτη, ο οποίος πιστεύει ότι είναι ωραίος. Ο Εβραίος, του οποίου το αληθινό όνομα είναι Σολομών ή Σολομός, όπως τον αποκαλεί ο Καραγκιόζης. Είναι ο έμπορος της πόλης, και πιο συγκεκριμένα της Θεσσαλονίκης. Είναι πλούσιος, τσιγκούνης, πονηρός, αλλά και δειλός. Ο Βεληγκέκας, φύλακας στο σεράι, συνήθως χτυπάει τον Καραγκιόζη κάθε φορά που θέλει να μπει μέσα Ο Βεζίρης Η κόρη του Βεζίρη, αντικείμενο πόθου του Καραγκιόζη Παραδοσιακή Ενδυμασία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης Κάθε Μικρασιατική φορεσιά είναι ένα σύνολο ενδυμάτων χαρακτηριστικό μια ομάδας ανθρώπων που ζει μέσα σε μια περιοχή. Λειτουργεί όπως κάθε ενδυμασία, δηλαδή ντύνει και στολίζει το κορμί και παρουσιάζει την όψη που επιθυμεί να δώσει εκείνος που τη φορά, παρέχοντας στον εαυτό του σιγουριά και άνεση.η σιγουριά και η άνεση επιτυγχάνεται με την ομοιομορφία που προσφέρει. Η φορεσιά βασίζεται στην παράδοση και δίνει μαγικές ιδιότητες σε ορισμένα τμήματα της, όπως η ποδιά, το ζωνάρι ή ο κεφαλόδεσμο Η φορεσιά μορφοποιείται κατά εποχές, εξαρτάται όμως πάντα από τα τοπικά υλικά και το εμπόριο. Οι γυναικείες φορεσιές ανήκουν στον ανατολίτικο τύπο αστικής ενδυμασίας, τουλάχιστον στη γιορτινή τους παραλλαγή. Αν και στα τέλη του 19ου αιώνα η Ευρωπαϊκή μόδα πέρασε στις πόλεις της Μικράς Ασίας, πολλές ενδυμασίες εξακολουθούν να φοριούνταν μέχρι την Μικρασιατική καταστροφή. Γενικά διακρίνουν τα ενδυματολογικά σύνολα των παράλιων πόλεων και νησιών της Προποντίδας, τις φορεσιές της Ερυθραίας και της ευρύτερης περιοχής της Σμύρνης και τέλος στην Κεντρική Μικρά Ασία τις φορεσιές της περιοχής Νίγδης και της Σίλλης του Ικονίου. Οι αντρικές φορεσιές σε πολλές περιοχές κυρίως αστικές χάθηκαν πιο νωρίς και οι άντρες ντύθηκαν τα φραγκικά. Τα αντρικά ενδυματολογικά σύνολα άνηκαν κατά κύριο λόγο στον τύπο της φορεσιάς με περισκελίδα, είτε αυτή ήταν η βράκα ή σαλβάρι είτε το ποτούρι ή πουτούρι, είδος μάλλινου παντελονιού. 17

18

Επαγγέλματα - Συντεχνίες Ιστορικό πλαίσιο Οι εργαζόμενοι στις πόλεις της πρώιμης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν οργανωμένοι σε ενώσεις (collegia) σύμφωνα με τη ρωμαϊκή παράδοση. Οι ενώσεις ή σωματεία, που τελούσαν υπό την εποπτεία του κράτους και ενεργούσαν ως νομικά πρόσωπα, απέβλεπαν στην προστασία των συμφερόντων και την ενίσχυση της συνοχής των μελών τους, τη διατήρηση του ανταγωνισμού σε λογικά πλαίσια και τη μετάδοση τεχνογνωσίας (διά της μαθητείας), την εκπροσώπηση των διάφορων κλάδων ενώπιον των αρχών και τη διατήρηση της πολιτικής επιρροής τους. Ασφαλώς τα σωματεία, όσο δεν ήταν εξαρτημένα από ισχυρούς προστάτες ή την κεντρική εξουσία, αποτελούσαν φορείς πολιτικής πίεσης. Από τον 3ο αι. μ.χ. και εξής, τα σωματεία αποτελούσαν υπολογίσιμο παράγοντα οικονομικής σταθερότητας και γι αυτό οι αρχές επιδίωκαν να προσδέσουν τους επαγγελματίες στη δουλειά τους, να επιτύχουν σταθεροποίηση των τιμών και να αποτρέψουν έλλειψη αγαθών στην αγορά. Τα σωματεία της πρωτεύουσας βρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο του επάρχου της Πόλεως (praefectus Urbi).1 Στην πράξη η εξάρτησή τους από το κράτος ήταν περιορισμένη, όπως υποδηλώνουν οι φορολογικές απαιτήσεις των επαγγελματιών της βασιλεύουσας από τον Ιουστινιανό Α. Αν κρίνουμε από μια απεργία των οικοδόμων στις Σάρδεις (459) και το αίσθημα επαγγελματικής αξιοπρέπειας που αποπνέουν οι ταφικές επιγραφές της Κωρύκου, οι συντεχνίες των επαρχιακών πόλεων απολάμβαναν ακόμα μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Οι συντεχνίες επιτελούσαν γενικά τρεις λειτουργίες συγχρόνως: α) προωθούσαν τα δικά τους οικονομικά συμφέροντα, β) αποτελούσαν μέσο ελέγχου της οικονομίας από το κράτος και γ) ήταν ενώσεις με έντονη πολιτική δράση. Από τη χρονική συγκυρία εξαρτιόταν κάθε φορά ποια από αυτές τις λειτουργίες επικρατούσε. Οι «σκοτεινοί χρόνοι» Στη διάρκεια του 7ου και 8ου αιώνα, περίοδος βαθιάς παρακμής του αστικού βίου, φαίνεται ότι οι συντεχνίες της Κωνσταντινούπολης γνώρισαν προσωρινή κάμψη, χωρίς να εξαφανιστούν πλήρως. Τα μέλη τους αναφέρονται στις πηγές ως εργαστηριακοί. Εργαστηριακοί έλαβαν μέρος στην αβαρική εκστρατεία του Ηρακλείου (623), επάνδρωσαν το βυζαντινό στόλο στην επιχείρηση κατά της Χερσώνος (695) και υποχρεώθηκαν να ορκιστούν πίστη στο Λέοντα Δ (776). Οι συντεχνίες της Κωνσταντινούπολης το 10ο αιώνα Το Επαρχικόν Βιβλίον Στις αρχές του 10ου αιώνα, η οικονομία της αυτοκρατορίας είχε ανακάμψει και οι συντεχνίες της πρωτεύουσας ήταν πολλές και ακμαίες. Η κατάσταση αυτή αντανακλά το δυναμισμό και την προϊούσα εξειδίκευση της βυζαντινής αστικής οικονομίας. Ακριβώς την εποχή αυτή χρονολογείται το ΕπαρχικόνΒιβλίον (εκδόθηκε ως διατάξις επί της βασιλείας του 19

Λέοντος Σοφού και επί της θητείας του επάρχου της Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου το 911-912). Το βιβλίο αυτό μας δίνει πολλές πληροφορίες για τα συστήματα ή πολιτικά σωματεία της βασιλεύουσας, οι οποίες σχετίζονται με την οργάνωση, τη λειτουργία και τους τρόπους ελέγχου τους. Ταβουλάριοι Ο αριθμός των συστημάτων της πρωτεύουσας που αναφέρει το ΕπαρχικόνΒιβλίον είναι περιορισμένος. Από αυτό συνάγεται ότι πολλοί επαγγελματίες ασκούσαν ελεύθερα τις οικονομικές τους δραστηριότητες και δεν ανήκαν σε συντεχνίες. Πρώτοι σε αυτό τον κατάλογο αναφέρονται οι ταβουλάριοι ή συμβολαιογράφοι. Σύμφωνα με την εκτενέστατη αναφορά της πηγής μας, οι ταβουλάριοι διέθεταν γραφείς [ΕπαρχικόνΒιβλίον (στο εξής ΕΒ) 1.17-19] που συνέτασσαν διάφορα συμβόλαια, διαθήκες και άλλα έγγραφα. Η αμοιβή των ταβουλαρίων ήταν ανάλογη της αξίας του συμβολαίου (ΕΒ 1.25). Η αμοιβή των γραφέων ανερχόταν σε δύο κεράτια ανά νόμισμα (ΕΒ1.19). Οι ενδοσωματειακές διαφορές κρίνονταν σε πρώτο βαθμό από τον πριμικήριο και σε δεύτερο από το κριτήριον του επάρχου (ΕΒ 1.11). Η διαδικασία εγγραφής ενός νέου μέλους περιλάμβανε μαρτυρικές καταθέσεις του πριμικηρίου και των μελών του σωματείου, τον έλεγχο της τεχνικής κατάρτισης του υποψηφίου, ο οποίος εμφανιζόταν, εφεστρίδα ενδεδυμένος, στο γραφείο του επάρχου, την καταβολή τέλους εγγραφής (3 νομίσματα στον πριμικήριο, ανά ένα στους ταβουλαρίους και 6 υπέρ τραπέζης), τελετή, για να ευλογηθεί ο ταβουλάριος, και τη μεταφορά του στο γραφείο (καθέδρα) της συνοικίας, όπου θα ασκούσε τη δικαιοδοσία του. Ο διορισμός γιορταζόταν με συμπόσιο στην οικία του νέου μέλους (ΕΒ 1.1-3). Επαγγέλματα σχετικά με το χρήμα Δεύτεροι στον κατάλογο των σωματείων αναφέρονται επαγγελματίες που σχετίζονται άμεσα με το χρήμα, οι αργυροπράται και οι τραπεζίται. Αυτοί τοποθετούσαν μπροστά στα εργαστήριά τους, κατά μήκος της Μέσης οδού, κεντρικής λεωφόρου της βασιλεύουσας, τα τραπέζια τους (αβάκια) και πάνω σε αυτά στήλες νομισμάτων. Τα όρια μεταξύ αυτών των δύο συντεχνιών ήταν κάπως ασαφή. Οι αργυροπράται ή χρυσοχόοι επεξεργάζονταν το χρυσάφι, το ασήμι, μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους, κατασκεύαζαν και πωλούσαν, αλλά και αγόραζαν αντικείμενα από ιδιώτες (ΕΒ 2.1-2). Οι τραπεζίται ή καταλλάκται ήταν προφανώς πολύ εύπορα άτομα που κατείχαν πολύτιμα μέταλλα και χρήματα σε μεγάλες ποσότητες, τα οποία πολλαπλασίαζαν με δανεισμό ή άλλους τρόπους. Κλάδος ένδυσης Ακολουθεί στο Επαρχικόν Βιβλίον μια ομάδα συντεχνιών που περιλάμβανε πολλές ειδικότητες, οι οποίες ασχολούνταν γενικά με την παραγωγή και εκποίηση μεταξωτών και άλλων ειδών υφασμάτων και ενδυμάτων: μεταξοπράται, καταρτάριοι, σηρικάριοι, βεστιοπράται, πρανδιοπράται, οθωνιοπράται. Οι μεταξοπράται αγόραζαν ακατέργαστο μετάξι από ξένους και δη Σύρους Άραβες, ή επαρχιώτες, πιθανόν από τη νότια Ιταλία και την Πελοπόννησο, δηλαδή εμπόρους που διέμεναν στα εμπορικά καταλύματα (μιτάτα) της βασιλεύουσας, χωρίς να καταβάλλουν εμπορικά τέλη (πρατίκια) (ΕΒ 6.5), για να το πωλήσουν στους καταρταρίους και τους σηρικαρίους. Οι επαρχιώτες έμποροι μπορούσαν να μεταβούν στη βασιλεύουσα, οι μεταξοπράται όμως δεν επιτρεπόταν να εγκαταλείψουν την πρωτεύουσα ούτε να πωλήσουν σε Εβραίους ή άλλης εθνικότητας εμπόρους, καθώς η μέταξα περιλαμβανόταν στα κεκωλυμένα (ΕΒ 6.12, 20