Η ενημερότητα των παιδιών για τις ιδιότητες του ανθρώπινου και μη ανθρώπινου νου και η σχέση της με τον εκτελεστικό έλεγχο

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ενημερότητα των παιδιών για τις ιδιότητες του ανθρώπινου και μη ανθρώπινου νου και η σχέση της με τον εκτελεστικό έλεγχο ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΑΡΑΜΠΑΤΖΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΕΜ:3448 ΚΑΛΑΪΤΣΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΑΕΜ: 3443 ΛΙΤΣΙΚΑΚΗ ΛΥΔΙΑ ΑΕΜ: 3251 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ 2011 1

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ενημερότητα των παιδιών για τις ιδιότητες του ανθρώπινου και μη ανθρώπινου νου και η σχέση της με τον εκτελεστικό έλεγχο ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΑΡΑΜΠΑΤΖΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΕΜ:3448 ΚΑΛΑΪΤΣΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΑΕΜ: 3443 ΛΙΤΣΙΚΑΚΗ ΛΥΔΙΑ ΑΕΜ: 3251 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ 2011 2

Περίληψη Η Θεωρία του Νου αναφέρεται στην ικανότητα των ατόμων να κατανοούν ότι οι άλλοι διαμορφώνουν διαφορετικές νοητικές καταστάσεις οι οποίες διαφοροποιούνται τόσο από τις νοητικές καταστάσεις των ιδίων όσο και από την πραγματικότητα. Επίσης, πολλοί είναι οι υποστηρικτές της άποψης ότι η Θεωρία του Νου συσχετίζεται με τον εκτελεστικό έλεγχο. Δηλαδή τη σημαντική εκείνη κατασκευή του νου, η οποία αναφέρεται γενικά στις ψυχολογικές διεργασίες που εμπλέκονται στο συνειδητό έλεγχο της σκέψης και της δράσης. Η παρούσα εργασία αναφέρεται σε έρευνα που αποσκοπεί στο να διαπιστώσει το πώς κατανοούν τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας τον τρόπο που λειτουργεί ο ανθρώπινος και μη ανθρώπινος νους και σε ποια ηλικία κατακτούν τη Θεωρία του Νου. Επίσης αποσκοπεί στο να διαπιστώσει εάν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ Θεωρίας του Νου και εκτελεστικού ελέγχου. Στην έρευνα συμμετείχαν 59 παιδιά, 43 παιδιά προσχολικής ηλικίας (3-5 ετών) και 16 παιδιά σχολικής ηλικίας (6 ετών) και εφαρμόστηκε δεοντολογική συνέπεια, οι συμμετέχοντες δηλαδή πήραν μέρος στην έρευνα ύστερα από έγκυρη υπογραφή των γονέων/ κηδεμόνων. Τα ερευνητικά εργαλεία που επιλέχθηκαν στηρίχθηκαν σε πρώτη φάση στην πειραματική προετοιμασία και την εξοικείωση των συμμετεχόντων με ανθρώπινους και μη ανθρώπινους δράστες. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν τα εξής έργα Θεωρίας του Νου: «Το κουτί με τα μπισκότα» και «Το σύννεφο σκέψης». Τα εργαλεία που δόθηκαν προκειμένου να μετρηθούν οι επιδόσεις των παιδιών στον εκτελεστικό έλεγχο ήταν τα τεστ «μέρα/ νύχτα», «γρασίδι/ χιόνι» 3

και η «ταξινόμηση καρτών DCCS». Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τα μικρότερα παιδιά ηλικίας 3-4 ετών δεν μπορούν να αντιληφθούν τη διαφορετική υπόσταση του νου των άλλων, επομένως δεν έχουν κατακτήσει ακόμη πλήρως τη Θεωρία του Νου. Επίσης, η έρευνα έδειξε ότι τα παιδιά ηλικίας μέχρι 4 ετών προσδίδουν ανθρωπομορφικά στοιχεία σε δράστες υπερφυσικού νου. Τέλος, αποδεικνύεται ότι η Θεωρία του Νου και ο εκτελεστικός έλεγχος διατηρούν σχέση εξάρτησης. Abstract The Theory of Mind refers to the ability of people to understand that others form different mental states that are differentiated by both their own mental states and from reality. Also, there are many proponents believing that the Theory of Mind is associated with executive control. That it is the major structure of the mind, which generally refers to the psychological processes involved in the conscious control of thought and action. This project is based on a research designed to determine how preschool and school-aged children understand the way the human and non human mind works, and at what age they conquer the Theory of Mind. It also seeks to determine whether there is a correlation between the Theory of Mind and executive control. Fifty-nine children were involved in the study, 43 preschool children aged 3-5 years old and 16 children of school age (6 years old) and ethical implications were applied, therefore the participants took part in the study after a valid signature from their parents / guardians. The selected research tools were initially based on an experimental preparation and familiarity with human 4

and non-human actors. Then the following projects of the Theory of Mind were presented: The box of cookies and Thought bubble. The provided tools to measure the performance of children in the executive control were the tests including day / night, grass / snow and Dimensional Change Card Sort DCCS. The results showed that younger children aged 3-4 years old cannot understand the different personality of the mind of others, therefore they have not yet fully conquered the Theory of Mind. The survey also showed that children aged 4 years old give anthropomorphic figures to perpetrators of supernatural mind. Finally, it appears that the Theory of Mind and executive control maintain a relation of dependence. 5

Ευχαριστίες Θα θέλαμε αρχικά να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στον επόπτη μας, κ Νικόλαο Μακρή, Επίκουρο Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δ.Π.Θ. για τη βοήθεια που μας παρείχε κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της πτυχιακής μας εργασίας. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τα εκπαιδευτικά ιδρύματα που μας δώσανε τη δυνατότητα να φέρουμε εις πέρας το ερευνητικό μέρος. Πιο συγκεκριμένα, τον βρεφονηπιακό σταθμό «Άγιος Στυλιανός», καθώς και το Δημοτικό Σχολείο Νέας Χηλής για την εξαιρετική συνεργασία τους. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τους γονείς τους που ενέκριναν τη συμμετοχή των παιδιών τους στην έρευνα. 6

Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 6 Πρόλογος... 8 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Θεωρία του Νου... 10 1.1 Θεωρίες γενικού πλαισίου... 14 1.2 Εσφαλμένη πεποίθηση... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η κατανόηση του υπερφυσικού νου... 17 2.1 Κατανόηση των ιδιαίτερων νοητικών δυνατοτήτων... 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Εκτελεστικός Έλεγχος... 29 3.1 Σχέση Εκτελεστικού έλεγχου και Θεωρίας του Νου... 31 Β. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Στόχοι της Έρευνας... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΘΟΔΟΣ... 34 5.1 Συμμετέχοντες... 34 5.2 Διαδικασία... 34 5.3 Ερευνητικά Εργαλεία... 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Ανάλυση Δεδομένων... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Συζήτηση... 49 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 55 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 56 7

Πρόλογος Η παρούσα εργασία αναφέρεται στη Θεωρία του Νου, διερευνά δηλαδή την ικανότητα των παιδιών να κατανοούν τον ανθρώπινο και μη ανθρώπινο νου. Γίνεται αναφορά στις ηλικίες τις οποίες εμφανίζεται καθώς και στους κυρίους εκπροσώπους της. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, το θεωρητικό και το εμπειρικό. Στο πρώτο μέρος γίνεται αναφορά στον ορισμό της Θεωρίας του Νου, και παρουσιάζονται διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις για τη Θεωρία του Νου. Η κατανόηση του νου των άλλων είναι πολύ σημαντική για την κοινωνική αλληλεπίδραση, καθώς το παιδί αντιλαμβάνεται πως η ανθρώπινη δράση και εμπειρία δεν εξαρτάται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες αλλά είναι προϊόν σκέψης και διεργασίας. Στη συνέχεια αναφέρονται οι απόψεις διαφόρων ερευνητών σχετικά με την κατανόηση του ανθρώπινου και υπερφυσικού νου κατά τη διάρκεια της νηπιακής και παιδικής ηλικίας. Το θεωρητικό μέρος ολοκληρώνεται με την αναφορά στον εκτελεστικό έλεγχο και τη σχέση τους με τη Θεωρία του Νου. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αναφέρεται στο εμπειρικόερευνητικό κομμάτι. Γίνεται αναφορά στους σκοπούς της έρευνας, στο δείγμα, στα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν, στη συλλογή και ανάλυση δεδομένων και στα τελικά συμπεράσματα. 8

Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Θεωρία του Νου Ο όρος Θεωρία του Νου αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να αποδίδει νοητικές καταστάσεις στον εαυτό του και τους άλλους και ταυτόχρονα να χρησιμοποίει αυτές τις νοητικές καταστάσεις με στόχο να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά (Premack, Woodruff 1978, στο Μακρής 2002). Αυτές οι νοητικές καταστάσεις περιλαμβάνουν, επιθυμίες,προθέσεις και συναισθήματα. Οι Premack και Woodruff χρησιμοποίησαν πρώτοι τον όρο Θεωρία του Νου και μελέτησαν την ανάπτυξη της στους πιθήκους. Παράλληλα ισχυρίστηκαν ότι η ικανότητα να αποδίδουμε νοητικές καταστάσεις στον εαυτό και στους άλλους προϋποθέτει θεωρητική γνώση επειδή οι νοητικές καταστάσεις είναι μη παρατηρήσιμες και μπορούμε να συνάγουμε συμπεράσματα για αυτές μόνο με έμμεσο τρόπο. Γενικότερα, η Θεωρία του Νου είναι η πλέον πιο επιτυχής προσέγγιση που διαθέτει το άτομο για να ερμηνεύσει ή να προβλέψει τη συμπεριφορά τη δική του ή των άλλων (Μισαηλίδη, 2003). Όσον αφορά στην ηλικία εμφάνισής της, κατά τους Wellman (1985,1988,1990) και Mitchell (1994,1996) η Θεωρία του Νου εμφανίζεται στην ηλικία των τεσσάρων χρόνων. Οι ερευνητές αυτοί θεωρούν ότι τα νήπια σε αυτή την ηλικία έχουν κατακτήσει τη διάκριση μεταξύ πραγματικού κόσμου και του κόσμου των νοητικών καταστάσεων, επίσης είναι σε θέση να ερμηνεύουν τη συμπεριφορά τη δική τους και των άλλων με αναφορά σε νοητικές καταστάσεις. Ως αποτέλεσμα τα νήπια σε αυτή την ηλικία έχουν κατακτήσει το βασικό χαρακτηριστικό της Θεωρίας του Νου την 10

κατανόηση του νοερού και αιτιώδους χαρακτήρα του νου. Πολλές έρευνες δείχνουν πως πριν τη συμπλήρωση του τρίτου χρόνου τα νήπια κατανοούν ότι η οπτική αντίληψη ενός σπιτιού π.χ. είναι διαφορετική από την εικόνα ενός σπιτιού που υπάρχει στο νου (Wellman,1988 στο Μακρής 2002). Ωστόσο πρέπει να πούμε πως η γνώση των νεαρών νηπίων για το νου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την πραγματικότητα, αυτό συμβαίνει γιατί η πραγματικότητα ασκεί έντονο μαγνητισμό στα νήπια καθώς αυτά προσπαθούν από την μια μεριά να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα και από την άλλη να κυριαρχήσουν σε αυτήν ώστε να ανεξαρτητοποιηθούν από αυτήν. (Mitchell, 2002) Για να πιστοποιήσουμε, ωστόσο, πως κάποιος κατανοεί τον νου ως ένα αναπαραστατικό όργανο θα πρέπει να εξετάσουμε αν κατανοεί τις πεποιθήσεις και τις επιθυμίες που κατευθύνουν τη συμπεριφορά των άλλων. Σύμφωνα με τον ορισμό της Θεωρίας του Νου, οι νοητικές καταστάσεις είναι οι αιτίες της δράσης (Mitchell, 2002). Πιο αναλυτικά δύο βασικές νοητικές καταστάσεις, είναι οι πεποιθήσεις και οι επιθυμίες. Το άτομο δηλαδή που έχει αναπτύξει τη Θεωρία του Νου κατανοεί ότι η εμπρόθετη δράση των άλλων καθώς και η δική του κατευθύνεται από εσωτερικούς παράγοντες όπως πεποιθήσεις και επιθυμίες. Στις έρευνες των Wellman και Bartch (1995) φαίνεται ότι τα νήπια των 2 χρονών είναι σε θέση να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά των άλλων ατόμων με αναφορά στις επιθυμίες αυτών και όχι με αναφορά στις επιθυμίες των ιδίων των νηπίων. Αυτό το οποίο είναι σημαντικό είναι ότι οι έρευνες αυτές δείχνουν πως στο νου των νηπίων ηλικίας 2 ετών οι επιθυμίες είναι διαφορετικές από τις πεποιθήσεις. Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνεται από έρευνες που εστιάζουν στις λεκτικές αναφορές των νηπίων. Φαίνεται πως στο λόγο των 11

δίχρονων παιδιών κυριαρχούν οι λέξεις όπως «θέλω» οι οποίες περιγράφουν επιθυμίες ενώ γύρω στην ηλικία των τριών χρόνων τα νήπια χρησιμοποιούν ρήματα όπως «σκέφτομαι» ή «νομίζω» τα οποία είναι ενδεικτικά της αναφοράς σε πεποιθήσεις. Με την κατανόηση της έννοιας της επιθυμίας και του ρόλου της δείχνει ότι τα νήπια έχουν κατακτήσει την ικανότητα ερμηνεία στης συμπεριφοράς (Bretherton & Beeghley, 1982, στο Μακρής 2002). Όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό από προηγούμενες παρατηρήσεις, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν την υπόθεση ότι τα παιδιά έρχονται στο κόσμο με την προδιάθεση να διαμορφώνουν λογικές θεωρίες για το πώς λειτουργεί ο νους. (Wellman & Gelman, 1992, στο Siegler, 2006). O Wellman και οι συνεργάτες του έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στην ιδέα αυτή. Πρότειναν ότι από την ηλικία περίπου των 3 ετών και μετά, τα παιδιά έχουν μια διαισθητική θεωρία για το πώς λειτουργεί η σκέψη. Τη θεωρία αυτή, την ονόμασαν θεωρία της πεποίθησης- επιθυμίας, επειδή το βασικό της πιστεύω είναι ότι οι εσωτερικές πεποιθήσεις είναι αυτές που οδηγούν στην πράξη. Πιο συγκεκριμένα, ο Wellman (1990) υποστήριξε την υπόθεση ότι η θεωρία για το νου των παιδιών που βρίσκονται στο τρίτο έτος της ηλικίας τους δομείται πάνω σε μια βάση τριών τύπων κατανόησης: 1. Κατανόηση των διαφορών μεταξύ σκέψης και άλλων οντοτήτων στον κόσμο. 2. Κατανόηση ότι τα περιεχόμενα του νου αναπαριστούν τα περιεχόμενα του κόσμου. 3. Κατανόηση των σχέσεων ανάμεσα σε νοητικές οντότητες, ιδιαίτερα πεποιθήσεις και επιθυμίες, και τη σχέση τους με τις πράξεις. 12

Σε ό, τι αφορά τον πρώτο τύπο κατανόησης, τα περισσότερα παιδιά 3 ετών συνειδητοποιούν ότι οι σκέψεις των ανθρώπων διαφέρουν από τα φυσικά αντικείμενα. Σύμφωνα με τον δεύτερο τύπο κατανόησης, τα παιδιά 3 ετών ξέρουν ότι οι νοητικές εικόνες μπορεί να είναι αναπαραστάσεις αντικειμένων που υπάρχουν με απτή μορφή στον εξωτερικό κόσμο. Επίσης, ως προς τον τρίτο τύπο κατανόησης, τα παιδιά στην ηλικία αυτή γνωρίζουν ήδη ότι οι πράξεις των ανθρώπων πηγάζουν από τις επιθυμίες τους. (Wellman & Bartsch, 1988, στο Siegler, 2006). Αντίθετα, κατά τους Perner(1988,1991), Leslie(1988) και Gopnik(1993) η Θεωρία του Νου κατακτάται στην ηλικία των 4 με 4 ½ χρονών. Η άποψη αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι τα νήπια μετά τα τέσσερα χρόνια τους είναι σε θέση να κατανοήσουν ότι η συμπεριφορά ενός άλλου προσώπου καθορίζεται από τις πεποιθήσεις τις οποίες αυτό διαμορφώνει για την πραγματικότητα, ακόμη και αν αυτές είναι λανθασμένες, και όχι από τις καταστάσεις της πραγματικότητας αυτές καθαυτές. Για να μπορέσουν να διατηρηθούν δύο αντιτιθέμενες πεποιθήσεις για την πραγματικότητα και την ερμηνεία της συμπεριφοράς οι ερευνητές πιστεύουν πως απαιτείται η κατάκτηση 2 επιπέδων. Το πρώτο επίπεδο αφορά στη διατήρηση και στην εφαρμογή ενός μοντέλου το οποίο περιγράφει την εξωτερική πραγματικότητα ως έχει. Το δεύτερο επίπεδο αφορά στην αναπαράσταση του τρόπου με τον οποίο κάποιος άλλος αναπαριστά την πραγματικότητα. 13

1.1 Θεωρίες γενικού πλαισίου Πολλοί επιστήμονες υποστήριξαν ότι η θεμελιώδης γνωστική ανάπτυξη των μικρών παιδιών είναι αυτή που επηρεάζει την επίδοση τους σε όλων των ειδών έργα που χρησιμοποιήθηκαν για την εξέταση της Θεωρία του Νου. Κατ αυτούς στην ηλικία των 4 ετών τα παιδία αναπτύσσουν μια αναπαραστατική Θεωρία του Νου, αρχίζουν δηλαδή να κατανοούν ότι οι νοητικές καταστάσεις δεν είναι απλώς αντικείμενα που βρίσκονται στο νου αλλά δημιουργούνται από αυτόν. Παράλληλα με αυτό ο Perner και Leslie καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα νήπια για τη κατανόηση της λανθασμένης πεποίθησης χρειάζονται ένα δεύτερο,ανώτερο επίπεδο αναπαράστασης, της μετά- αναπαράστασης το οποίο συντελεί στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο κάποιος άλλος αναπαριστά την πραγματικότητα και στο ότι αυτός ο τρόπος μπορεί να ερμηνεύσει και τη συμπεριφορά του. Φαίνεται λοιπόν ότι για την κατάκτηση της Θεωρίας του Νου απαιτείται η μετάβαση από το ένα επίπεδο αναπαράστασης στο άλλο (Perner, Leslie 1988, στο Μακρής 2002). 1.2 Εσφαλμένη πεποίθηση Στη προσπάθεια να διερευνήσουν το χρόνο εμφάνισης της Θεωρίας του Νου οι Wimmer και Perner (1983) επινόησαν τα κλασσικά έργα της «ψευδούς πεποίθησης». Τα έργα λανθασμένης πεποίθησης, όπως αλλιώς ονομάζονται, ομαδοποιούνται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει το έργο «απροσδόκητης μετατόπισης» στο οποίο ο πρωταγωνιστής αφού 14

τοποθετήσει ένα αντικείμενο σε μια θέση, αγνοεί τη μετακίνηση αυτού του αντικειμένου σε μια άλλη θέση. Τα παιδιά σε αυτές τις περιπτώσεις ρωτώνται για το που θα ψάξει εν τέλει ο πρωταγωνιστής το αντικείμενο (Wimmer & Perner 1983, στο Μακρής 2002). Στη δεύτερη κατηγορία είναι το έργο «το κουτί που εξαπατά» όπου τα παιδία διαπιστώνουν ότι μια γνωστή συσκευασία (π.χ. κουτί ζαχαρωτών) έχει ένα αναπάντεχο περιεχόμενο (π.χ. μολύβια). Σε αυτά τα έργα τα παιδία καλούνται να απαντήσουν τι πίστευαν ότι υπήρχε στην αρχή μέσα στο κουτί και τι θα πίστευε ότι βρίσκεται μέσα κάποιος τρίτος, που θα το έβλεπε για πρώτη φορά (Gopnik & Astington, 1988, Wimmer & Perner, 1987 στο Μακρής 2002). Μέσα από τα αποτελέσματα των ερευνών φαίνεται ότι η Θεωρία του Νου δεν μπορεί να αποδοθεί στα νήπια πριν την ηλικία των 4 χρόνων. Η επιτυχία των παιδιών στα έργα αυτά σηματοδοτεί την είσοδο του νηπίου σε ένα νέο στάδιο νοητικής ανάπτυξης κατά το οποίο το γνωστικό σύστημα έχει αναδομηθεί έτσι ώστε να μπορεί να αναπαριστά τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι αναπαριστούν την πραγματικότητα. Ενώ, η αποτυχία των νηπίων ηλικίας 3 χρονών στα έργα αυτά ερμηνεύεται με αναφορά σε αδυναμίες της ηλικίας αυτής. Πρώτον, στην ηλικία των 3 χρονών δεν έχει κατακτηθεί η ικανότητα η οποία επιτρέπει την κατανόηση ότι η αισθητηριακή αντίληψη αποτελεί το μέσο για τη διαμόρφωση των πεποιθήσεων για τις καταστάσεις τις πραγματικότητας (Wimmer, Hogrefe & Sodian,1988 στο Μακρής 2002). Δεύτερον, στην ίδια ηλικία, τα νήπια δεν μπορούν να κατανοήσουν την ύπαρξη πολλαπλών αναπαραστάσεων ή να αποδώσουν διαφορετικές και πολλές φορές λανθασμένες αναπαραστάσεις σε διαφορετικά άτομα (Gopnik & Astington, 15

1988,Wimmer, Hogrefe & Perner,1988, Green & Flavell, 1986,1988,1991 στο Μακρής 2002). Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι το έργο της ψευδούς πεποίθησης προκάλεσε πολλές έντονες αντιπαραθέσεις. Οι αντιπαραθέσεις δεν αφορούσαν στα ίδια τα ευρήματα, αλλά στην ερμηνεία τους. Συγκεκριμένα, μια ομάδα ερευνητών υποστηρίζει ότι τα 3χρονα αποτυγχάνουν στα έργα της ψευδούς πεποίθησης επειδή δεν έχουν κατακτήσει ακόμα τη Θεωρία του Νου. Μια άλλη ομάδα υποστηρίζει ότι τα παιδιά 3 ετών έχουν την εν λόγω ικανότητα αλλά αποτυγχάνουν στα έργα ψευδούς πεποίθησης, εξαιτίας των απαιτήσεών τους για επεξεργασία των πληροφοριών και κατανόηση των συμβάσεων του διαλόγου. Άλλη ομάδα επίσης δίνει έμφαση στις γενικές απαιτήσεις επεξεργασίας πληροφοριών του έργου, αλλά υποστηρίζει ότι επειδή τέτοιες απαιτήσεις είναι σύμφυτες με την κατανόηση του νου άλλων ανθρώπων, τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν της αναπαράσταση του νου μέχρι την ηλικία των 4 ή 5 χρόνων (Siegler, 2006). 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η κατανόηση του υπερφυσικού νου Όπως προαναφέρθηκε, ο όρος Θεωρία του Νου χρησιμοποιείται για την κατανόηση του ανθρώπινου νου. Η κατάκτηση του είναι πολύ σημαντική για τη κοινωνική αλληλεπίδραση του παιδιού, καθώς αυτό κατανοεί ότι η ανθρώπινη δράση και εμπειρία δεν εξαρτάται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες αλλά είναι προϊόν σκέψης και διεργασίας. Ωστόσο, δεν είναι ασυνήθιστο, τα παιδιά να προσδίδουν ανθρωπομορφικά στοιχεία σκέψης και σε μη ανθρώπινα όντα, όπως τα ζώα ή οι περίπλοκες μηχανές. Ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά αποδίδουν ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά της σκέψης σε φυσικά ή υπερφυσικά όντα, προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποκαλύπτουν πολλά για τον τρόπο με τον οποία αντιλαμβάνονται τα παιδιά την έννοια του νου. Σύμφωνα με τον Piaget (1969), τα παιδιά που βρίσκονται στο προ-λογικό στάδιο, 1 έχουν την τάση να προσδίδουν ανθρωπομορφικά στοιχεία σε όλα τα πρόσωπα, είτε αυτά είναι φυσικά, είτε υπερφυσικά, όπως ο Θεός. Ωστόσο, έρευνα των Barrett, Richer και Driesenga (2001) υποστήριξε μια διαφορετική οπτική για τον ανθρωπομορφισμό. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, τα παιδιά δεν επεκτείνουν τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά της σκέψης και στον Θεό. Προς 1 Το προ-λογικό στάδιο ή διαφορετικά το στάδιο προενεργητικής νόησης αποτελεί το δεύτερο στάδιο νοητικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget και αναφέρεται σε παιδιά 2-7 χρόνων. Το παιδί σε αυτό το στάδιο μαθαίνει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα και να αναπαριστά αντικείμενα με εικόνες και λέξεις. Η σκέψη του είναι εγωκεντρική, ενώ ταξινομεί τα αντικείμενα με βάση ένα και μόνο χαρακτηριστικό. (Atkinson, Smith, Bem, Hoeksema,2003) 17

απόδειξη αυτού, ο Barrett και οι συνεργάτες του πραγματοποίησαν το εξής πείραμα απροσδόκητης μετατόπισης: Σε ένα κουτί από μπισκότα έβαλαν μικρές πέτρες αντί για μπισκότα, και ρώτησαν τα παιδιά αν ο Θεός γνωρίζει τι περιέχει το κουτί. Το πείραμα απέδειξε ότι όλα τα παιδιά απάντησαν σωστά στο ότι ο Θεός γνωρίζει τι περιέχει το κουτί, ακόμα και μετά την ηλικία των 5 ετών όπου μπορούσαν να κατανοήσουν ότι η μητέρα τους, για παράδειγμα, θα έβλεπε τα πράγματα με διαφορετική οπτική γωνία. Σε ένα παρόμοιο πείραμα όπου οι «δράστες» αυτή τη φορά ήταν ο Θεός, ένας σκύλος και η μητέρα, διαπιστώθηκε ότι το παιδί απαντούσε για την παντογνωσία του Θεού, πριν ακόμα είναι σε θέση να κατανοήσει την ανθρώπινη οπτική. Τα στοιχεία αυτά, οδήγησαν τον Barrett και τους συνεργάτες του στο συμπέρασμα ότι ένα παιδί μπορεί να αντιληφθεί την υπερφυσική σκέψη του Θεού ακόμα και από το προ- λογικό στάδιο της ανθρώπινης κατανόησης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μπορούν να συζητούν με μεγαλύτερη ευκολία για το τι σκέφτεται ο Θεός από το τι σκέφτονται οι άνθρωποι. Με άλλα λόγια, η ερμηνεία που έδωσε ο Barrett και οι συνεργάτες του στα ευρήματα της έρευνας υπονοεί ότι δεν είναι απαραίτητο ένα παιδί να έχει κατακτήσει τη Θεωρία του Νου πρώτα για να μπορέσει να μιλήσει για τον υπερφυσικό νου. Κάνει ξεκάθαρο ωστόσο, ότι με τα ευρήματα αυτά δεν αποδεικνύει ότι τα παιδιά έχουν έμφυτη τη σύλληψη του Θεού. Παρ όλα αυτά εμμένει στη θέση ότι τα παιδιά μπορούν να μιλήσουν για τη σκέψη του Θεού με μεγαλύτερη ευκολία απ ότι μπορούν για τη σκέψη του ανθρώπου. 18

Έτσι, ο Barrett και οι συνεργάτες του (2001) πιστεύουν ότι η αναγνώριση του θεϊκού νου είναι ένα προπαρασκευαστικό στάδιο για την κατάκτηση του ανθρώπινου νου. Γι αυτό τον λόγο, εξάλλου, τα μικρότερα παιδιά, που δεν έχουν κατακτήσει ακόμα τη Θεωρία του Νου, κατανοούν τον Θεό καλύτερα απ ότι τα μεγαλύτερα. Φαίνεται, λοιπόν, από τα παραπάνω, πως τα παιδιά είναι σε θέση να κατανοούν τη παντογνωσία του Θεού. Ωστόσο, στην έρευνα του Barrett δεν έχει καταστεί σαφές αν τα παιδιά προσδίδουν στον Θεό ανθρώπινες ιδιότητες ή όχι. Η έννοια του ανθρωπομορφισμού χρήζει περισσότερης ανάλυσης. Τα στοιχεία που έχουν συλλέξει ο Barrett και οι συνεργάτες του (2001) θα μπορούσε να είναι μια ισχυρή απόδειξη ότι τα παιδιά προσδίδουν ανθρώπινες νοητικές ιδιότητες στον Θεό. Ωστόσο, τα δεδομένα αυτά δεν προσδιορίζουν κατά πόσο τα παιδιά των 3 ετών, τα οποία δεν αντιλαμβάνονται ακόμα τη διαφορετική σκέψη του άλλου, όταν κάνουν λόγο για το τι σκέφτεται ο Θεός αν τον αντιλαμβάνονται με τη πνευματική του υπόσταση ή αν του προσδίδουν ανθρωπομορφικά στοιχεία. Σε έρευνα των Makris & Pnevmatikos (2007) τέθηκε το ερώτημα για το αν και κατά πόσο το πείραμα του Barrett ήταν αξιόπιστο, καθώς απευθύνεται κανονικά σε παιδιά άνω των 5 ετών που μπορούν να κατανοήσουν τη Θεωρία του Νου. Άλλωστε, πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η κατάκτηση του ανθρώπινου νου δεν είναι φαινόμενο «όλα ή τίποτα» αλλά επέρχεται σταδιακά μαζί με την ανάπτυξη του παιδιού. Η βασική κατανόηση ωστόσο, ξεκινάει τουλάχιστον από τον τρίτο χρόνο της ηλικίας του παιδιού. 19

Στο παρελθόν, έρευνες επίσης έδειξαν ότι τα παιδιά ηλικίας 3 ετών χρησιμοποιούν τον κανόνα «βλέπω= γνωρίζω». Ο Pillow (1989, 1993) παρουσίασε στα παιδιά ένα σενάριο παρόμοιο με αυτό του Barrett. Παρουσίασε ένα κουτί με άγνωστο περιεχόμενο και ρώτησε από τα παιδιά ποιος από τους δράστες που εμφανίστηκαν γνώριζε το περιεχόμενο του κουτιού. Τα ευρήματα του Pillow έδειξαν ότι τα παιδιά ηλικίας 3 ετών δεν παρουσίασαν δυσκολία στο να επιλέξουν τον δράστη που μπορούσε να κοιτάξει μέσα από το κουτί. Με τον ίδιο τρόπο, οι Pratt και Bryant (1990) απέδειξαν ότι τα παιδιά αυτής της ηλικίας κατανοούν ότι αυτό που βλέπουν είναι αυτό που γνωρίζουν, το οποίο είναι βασικό σημείο για την απόκτηση της θεωρίας του νου. Παρόλα αυτά, το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία είναι η εσφαλμένη πεποίθηση (Mitchell, 2002). Όπως προαναφέρθηκε, η έρευνα των Makris και Pnevmatikos (2007) προσπάθησε να διαπιστώσει αν και κατά πόσο χρειάζεται τα παιδιά να αποκτήσουν πρώτα την κατανόηση του ανθρώπινου νου και στη συνέχεια να μιλήσουν για τον υπερφυσικό νου. Κατά την διεξαγωγή της έρευνας παρουσιάστηκαν δυο πειραματικές καταστάσεις. Στη πρώτη, χρησιμοποιήθηκε το έργο «Το κουτί με το τουβλάκι» για να διαπιστωθεί η κατανόηση του ανθρώπινου νου από τα παιδιά άνω των 4 ετών. Στη δεύτερη, χρησιμοποιήθηκε ένα πιο απλό πείραμα, «Το κλειστό κουτί» για να διαπιστωθεί πως τα παιδιά συνδέουν τη γνώση με την αντίληψη. Και στα δυο αυτά πειράματα, τα παιδιά που συμμετείχαν ήταν ηλικίας 3 με 7 ετών. Πριν από τη διεξαγωγή της έρευνας, τα παιδιά που έλαβαν μέρος ρωτήθηκαν από τους ερευνητές αν γνώριζαν την ύπαρξη 20

του Θεού. Στη συνέχεια, η έρευνα εκπονήθηκε μόνο με τα παιδιά που απάντησαν καταφατικά. Τα έργα που χρησιμοποιήθηκαν για τη διεξαγωγή της έρευνας ήταν τα εξής: ένα κουτί με ένα κόκκινο τουβλάκι στο εσωτερικό του και ένα κουτί με άγνωστο αντικείμενο. Το έργο με το κουτί και το τουβλάκι Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο έργο δόθηκε για τον έλεγχο της αντιληπτικής ικανότητας, για να φανερωθεί αν τα παιδιά μπορούν να καταλάβουν τη διαφορετική οπτική γωνία των πραγμάτων. Δόθηκε λοιπόν ένα μαύρο κουτί με ένα κόκκινο τουβλάκι στο εσωτερικό του. Το κουτί είχε μια σχισμή στο πάνω μέρος και μια οπή στο πλάι. Στην αρχή του πειράματος ζητήθηκε από τα παιδιά να απαντήσουν αν υπήρχε κάτι στο εσωτερικό του κουτιού. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια ενός μικρού φακού, οι ερευνητές φώτισαν το εσωτερικό του κουτιού και έτσι αποκαλύφθηκε το μικρό τουβλάκι. Αφού ξαναέσβησαν τον φακό, τα παιδιά ρωτήθηκαν για το τι βλέπει ο κάθε δράστης. Οι δράστες που εμφανίστηκαν σε αυτό το πείραμα ήταν ένα κοριτσάκι, σε μορφή πάνινης κούκλας και ο Θεός, η αναφορά στο όνομα του οποίου έγινε μόνο λεκτικά. Τα αποτελέσματα του πειράματος μπορούν να αποδοθούν ως εξής. Όσον αφορά στον ανθρώπινο δράστη, τα παιδιά μικρότερης ηλικίας δήλωσαν ότι αυτός μπορεί να δει το κόκκινο τουβλάκι, ενώ τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας ισχυρίστηκαν ότι δεν μπορεί να το δει. Με άλλα λόγια, τα μεγαλύτερα παιδιά επέλεξαν να αγνοήσουν προσωρινά τη δικιά τους γνώση και να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι ο δράστης δεν μπορεί να γνωρίζει το περιεχόμενο του κουτιού, έχει δηλαδή διαφορετική άποψη. 21

Όσον αφορά στο Θεό, δεν υπήρχε ιδιαίτερη διαφορά στις απαντήσεις των παιδιών καθότι τα περισσότερα, είτε μικρότερης ηλικίας είτε μεγαλύτερα, απάντησαν ότι ο Θεός είναι σε θέση να δει το κόκκινο τουβλάκι. Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το γεγονός πως τα μικρότερα παιδιά απάντησαν ότι και οι δυο πρωταγωνιστές μπορούσαν να δουν τι βρίσκεται μέσα στο κουτί. Επέκτειναν δηλαδή τη δική τους γνώση τόσο στην ανθρώπινη όσο και στη θεϊκή οντότητα. Από θεολογικής άποψης, ωστόσο το εύρημα των παιδιών ότι ο Θεός μπορεί να δει το κόκκινο τουβλάκι ευσταθεί. Το ερώτημα, λοιπόν, που γεννάται έγκειται στο αν τα παιδιά δώσανε τη σωστή, από θεολογικής απόψεως, απάντηση επειδή μπορούν να κατανοήσουν καλύτερα τον υπερφυσικό από τον ανθρώπινο νου ή προσάρμοσαν την αντίληψη που έχουν για το νου του ανθρώπου, στο θεϊκό νου; Αν ισχύει το τελευταίο, τότε γίνεται λόγος για ανθρωπομορφισμό. Επειδή, λοιπόν, οι απαντήσεις των παιδιών δεν διέφεραν ιδιαίτερα αναλογικά με την ηλικία τους, ο Barrett και οι συνεργάτες του κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα μικρά παιδιά μπορούν να αντιληφθούν καλύτερα τον θεϊκό από τον ανθρώπινο νου. Ωστόσο, η δεύτερη πειραματική συνθήκη που ακολουθεί κατά την εκπόνηση της έρευνας των Makris και Pnevmatikos (2007) διευκρινίζει περισσότερο το τι μπορεί να συμβαίνει. Το κλειστό κουτί Το δεύτερο πείραμα, λοιπόν, που επιχειρήθηκε στην εν λόγω έρευνα ήταν το πείραμα με το κλειστό κουτί. Δόθηκε, λοιπόν, από τους ερευνητές ένα μαύρο κλειστό κουτί με άγνωστο αντικείμενο 22

στο εσωτερικό του. Αρχικά ρωτήθηκε από τα παιδιά εάν γνώριζαν το περιεχόμενο του κουτιού απλώς και μόνο από τον ήχο που έκανε όταν οι ερευνητές το ανακινούσαν. Όταν τα παιδιά απάντησαν αρνητικά, τότε ρωτήθηκαν αν οι δυο δράστες, το κοριτσάκι και ο Θεός γνώριζαν για το περιεχόμενο. Τα αποτελέσματα του πειράματος αυτού έδειξαν ότι υπάρχει διαφοροποίηση των απαντήσεων ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Συγκεκριμένα, μικρότερα παιδιά, ηλικίας 3 με 4 ετών απάντησαν ότι κανείς από τους δυο δράστες δεν γνώριζε το περιεχόμενο του κουτιού, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά μπόρεσαν να διακρίνουν ότι το κοριτσάκι αγνοούσε το περιεχόμενο του κουτιού, ενώ ο Θεός το γνώριζε. Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά μικρότερης ηλικίας ταυτίζουν την γνώση με την αντιληπτική ικανότητα. «Γνωρίζω» μόνο αυτό που «βλέπω». Εντούτοις φαίνεται να είναι σε θέση να κατανοήσουν τη Θεωρία του Νου, καθώς αντιλαμβάνονται ότι ο ανθρώπινος νους (στη συγκεκριμένη περίπτωση το κορίτσι) δεν θα μπορούσε να έχει γνώση του αντικειμένου που βρίσκεται μέσα στο κουτί. Επομένως, σε αντίθεση με τα ευρήματα του Barrett, τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν βρίσκονται ένα στάδιο πριν την αντιπροσωπευτική κατανόηση του ανθρωπίνου νου, αλλά ήδη έχουν αρχίσει να τον κατανοούν. Αντίθετα, στη περίπτωση του υπερφυσικού νου του Θεού, τα παιδιά αυτής της ηλικιακής βαθμίδας φαίνεται πως αντιλαμβάνονται λανθασμένα, από θεολογικής άποψης, την κατανόηση του Θεού. Επομένως, ο Barret και οι συνεργάτες του υποστηρίζουν ότι το παιδί μπορεί να κατανοήσει την θεϊκή σκέψη πολύ πριν 23

καταφέρει να κατανοήσει την ανθρώπινη. Αυτή η άποψη, όχι μόνο θέτει υπό αμφισβήτηση την θεωρία του Piaget για τον ανθρωπομορφισμό αλλά επίσης προβάλλει μια πιο θεοκεντρική άποψη για τη σκέψη των παιδιών. Επομένως, στην έρευνα των Makris & Pnevmatikos (2007) διαπιστώθηκε ότι τα μικρότερα παιδιά δεν ήταν σε θέση να διακρίνουν τις ψυχικές ιδιότητες μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά, ηλικίας 5 ετών κατανοούν την ανθρώπινη σκέψη, ωστόσο δεν μεταφέρουν αυτή τη γνώση τους και στο Θεό. 2.1 Κατανόηση των ιδιαίτερων νοητικών δυνατοτήτων Όπως προαναφέρθηκε, τα παιδιά όσο και οι ενήλικες συχνά αντιλαμβάνονται ότι τα πρόσωπα ενεργούν σύμφωνα με τις αντιλήψεις, τις επιθυμίες, και τις πεποιθήσεις τους. Τα πρόσωπα αυτά μπορούν να αναφέρονται σε ανθρώπινους και μη ανθρώπινους παράγοντες, όπως οι θεότητες που είναι γνώστες των πάντων, τα ζώα με τις ιδιαίτερες αισθήσεις ή υπερήρωες με όραση ακτινών X(Lane, Wellman & Evans, 2010). Το ερώτημα όμως που τίθεται είναι πώς και πότε τα παιδιά αναπτύσσουν την κατανόηση εξαιρετικών διανοητικών ικανοτήτων. Για την απάντηση αυτού του ερωτήματος, πρέπει να ληφθούν υπόψη η φύση των διαισθητικών ιδεών, της πολιτιστικής σκέψης και τα γνωστικά θεμέλια της θρησκείας. Σύμφωνα με τους Wellman και Liu (2004) η κατανόηση των παιδιών των ανθρώπων και του νου- η Θεωρία του Νου - αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια 24

των προσχολικών ετών, καθώς τα παιδιά εκτιμούν όλο και περισσότερο την υποκειμενική φύση των αντιλήψεων και των σκέψεων. Τέτοια ανάπτυξη προϋποθέτει μια αποσαφήνιση της εικόνας ως προς το πώς πραγματικά είναι ο κόσμος και πώς οι άλλοι αντιλαμβάνονται και σκέφτονται για αυτόν (Lane, Wellman, Evans, 2010). Τα πολύ μικρά παιδιά έχουν τη δυσκολία κατανόησης της διάκρισης μεταξύ του φαίνεσθαι και του είναι της πραγματικότητας. Όταν ερωτώνται για αυτό που άλλοι άνθρωποι ξέρουν ή πιστεύουν, τα πολύ μικρά παιδιά τείνουν να απαντήσουν με βάση αυτό που βλέπουν. Αυτό διαφαίνεται και από την έρευνα των Lane, Wellman & Evans (2010) που προσπάθησαν να ξεκαθαρίσουν την αντίληψη των παιδιών σχετικά με τις εξαιρετικές διανοητικές ικανότητες. Για το λόγο αυτό, χρησιμοποίησαν ορισμένους δράστες που είτε αντιπροσώπευαν καθημερινούς ανθρώπους (ένα κορίτσι, μαμά), είτε υπερφυσικούς χαρακτήρες (Θεός) είτε ανθρώπους με εξαιρετικές ωστόσο ιδιότητες. Στη τελευταία κατηγορία ανήκαν ένας Υπερήρωας, ο οποίος είχε μάτια παρόμοια με ακτίνες Χ για να βλέπει ακόμα και μέσα από αντικείμενα, μια γάτα με ειδικά μάτια που βλέπει στο σκοτάδι και ο «κύριος έξυπνος» ο οποίος έχει το χάρισμα να γνωρίζει τα πάντα. Οι ερωτώμενοι, παιδιά ηλικίας 3-6 χρονών, κλήθηκαν να ανταποκριθούν σε έργα απροσδόκητης μετατόπισης και σε έργα γνώσης/ άγνοιας. 25

Έργο απροσδόκητης μετατόπισης Στα παιδιά δόθηκε ένα κουτί με μπογιές και μια χαρτοσακούλα. Και τα δυο αυτά αντικείμενα ήταν κλειστά. Αρχικά, ρωτήθηκαν για το τι πιστεύουν ότι υπάρχει μέσα στο κάθε αντικείμενο. Στη συνέχεια, οι ερευνητές άνοιξαν τα αντικείμενα για να διαπιστώσουν ότι μέσα στη χαρτοσακούλα υπήρχαν οι μπογιές, ενώ μέσα στο κουτί για τις μπογιές υπήρχαν μικρές πέτρες. Για να διαπιστώσουν οι ερευνητές ότι τα παιδιά κατανόησαν την απροσδόκητη μετατόπιση ρώτησαν τα παιδιά για άλλη μια φορά που βρίσκεται το κάθε αντικείμενο. Στη συνέχεια, παρουσίασαν έναν έναν τους δράστες και ζήτησαν από τα παιδιά να εκφράσουν τη γνώμη τους για το τι πιστεύουν οι δράστες σχετικά με το που βρίσκεται το εκάστοτε αντικείμενο. Οι ερευνητές ζητούσαν αιτιολόγηση των απαντήσεων. Σημειωτέον, ότι για να ελαττωθούν οι επιρροές του ανθρωπομορφισμού, στα μισά παιδιά δόθηκε μια εικόνα που να αντιπροσωπεύει τον Θεό, ενώ στα άλλα μισά παιδιά δεν δόθηκε. Έργο γνώσης / άγνοιας Για να ερευνηθεί η ικανότητα των παιδιών να διακρίνουν αυτά που γνωρίζουν από αυτά που δεν γνωρίζουν, δόθηκαν σε αυτά δυο κουτιά με μια λάμπα μπροστά από αυτά. Τα κουτιά αυτά είχαν μια λεπτή σχισμή. Η μια από τις λάμπες ήταν αναμμένη και μπορούσε εύκολα κάποιος να διακρίνει ένα κόκκινο τουβλάκι στο 26

εσωτερικό του κουτιού. Η άλλη λάμπα παρέμεινε σβηστή. Αφού επιβεβαιώθηκε ότι τα παιδιά δεν μπορούσαν να δουν μέσα από το κουτί με τη σβηστή λάμπα, οι ερευνητές άναψαν τη λάμπα για να διαπιστωθεί ότι υπήρχε ένα κόκκινο τουβλάκι και στα δυο κουτιά. Σαν ένα τεστ μνήμης, ζητήθηκε από τα παιδιά να αναφέρουν που δράστες και ρωτήθηκαν για το τι πιστεύει ο καθένας από αυτούς ότι υπάρχουν μέσα στα κουτιά. Όσον αφορά στον «κύριο έξυπνο» που «γνωρίζει τα πάντα», ρωτήθηκε στα παιδιά αν θα μπορούσε να ξέρει τι έχουν μέσα τα κουτιά, ακόμη και αν βρισκόταν σε αρκετή απόσταση από αυτά. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής των Lane, Wellman & Evans (2010) έδειξαν ότι τα παιδιά ηλικίας 3 ετών όταν έρχονται αντιμέτωπα με την ερώτηση «τι νομίζει ο δράστης», τα περισσότερα από αυτά απαντούν με γνώμονα τις δικές τους πεποιθήσεις. Όσον αφορά στους δράστες με ιδιαίτερες δυνατότητες, τα παιδιά 3 ετών δύσκολα κατανοούν τις ιδιότητες αυτές, ενώ συχνά απαντούν το ίδιο για όλους τους δράστες, εκφράζοντας μια προκατάληψη πραγματικότητας. Στη συνέχεια, καθώς μεγαλώνουν και αρχίζουν να κατανοούν πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τις ιδιαίτερες ή τις εξαιρετικές ικανότητες. Για να μπορέσουν όμως να απαντήσουν ορθά σχετικά με το τι σκέφτονται οι δράστες με εξαιρετικές δυνατότητες ή οι υπερφυσικοί δράστες, πρέπει να ξεπεράσουν τις διαισθητικές τους αντιλήψεις και να στραφούν προς μια διαφορετική οπτική γωνία. Φαίνεται λοιπόν, πως από την ηλικία των 4 χρόνων και ύστερα, τα παιδιά είναι έτοιμα να αντιμετωπίσουν καλύτερα τη πραγματική υπόσταση της πραγματικότητας (Lane, Wellman, Evans 2010). Επομένως, τα 27

αποτελέσματα αυτά, είναι φανερό πως υποστηρίζουν τα ευρήματα των Makris & Pnevmatikos (2007), δηλαδή ότι τα παιδιά κατακτούν τη Θεωρία του Νου στην ηλικία των 4 ετών. 28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Εκτελεστικός Έλεγχος Ο εκτελεστικό έλεγχος θεωρείται ως μια μη επαρκώς καθορισμένη, αλλά σημαντική κατασκευή του νου, η οποία αναφέρεται γενικά στις ψυχολογικές διεργασίες που εμπλέκονται στο συνειδητό έλεγχο της σκέψης και της δράσης (Zelazo & Muller, 2002). Έρευνες που έχουν γίνει, έχουν προβεί στα εξής συμπεράσματα: α) ο εκτελεστικός έλεγχος αναπτύσσεται αρκετά νωρίς, δηλαδή γύρω στο τέλος του πρώτου έτους ζωής, β) αφορά σε ένα μεγάλο εύρος ηλικιών με τις σημαντικότερες αλλαγές να συμβαίνουν μεταξύ των 2 με 5 ετών, γ) αποτυγχάνει σε διαφορετικές περιστάσεις και ηλικίες, και αυτές οι περιστάσεις διατάσσονται ανάλογα με την πολυπλοκότητα των αποτελεσμάτων που απαιτούνται (Zelazo & Muller, 2002). Οι επιστήμονες ορίζουν τον εκτελεστικό έλεγχο ως την ικανότητα παρακολούθησης και ελέγχου της επεξεργασίας πληροφοριών που είναι απαραίτητη για να δράσει το άτομο. Οι διεργασίες αυτές έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, προσαρμόζονται και τροποποιούνται εύκολα, απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και περιορίζονται από τη χωρητικότητα της βραχύχρονης μνήμης. Για αυτό τον λόγο οι όποιες δυσλειτουργίες εμφανίζονται στην επεξεργασία του εκτελεστικού ελέγχου, μπορεί να οδηγήσουν στη διάσπαση προσοχής, φτωχή παρακολούθηση και μειωμένη μνημονική ανάκτηση. Για την σαφέστερη ερμηνεία του εκτελεστικού ελέγχου οι ερευνητές επικεντρώθηκαν σε δύο έργα ταξινόμησης. Το WCST (Wisconsin Card Sorting Tasks) και το 29

DCCS (Dimensional Change Card Sort : τεστ αλλαγής διάστασης στην ταξινόμηση καρτών). Δεν γίνεται καμία α επιπλέον αναφορά στο WCST γιατί η αναγνώριση των λανθασμένων αποτελεσμάτων είναι χρονοβόρα και δυσλειτουργική ενώ αντίθετα στο DCCS είναι πιο εύκολη και μπορεί να γίνει άμεσα. Αυτό το τεστ είναι κατάλληλο για ένα ευρύ φάσμα ηλικιών. Στο DCCS, στα παιδιά παρουσιάζονται δύο κάρτες στόχοι και ένα σύνολο καρτών δοκιμής που μπορούν να ταξινομηθούν σύμφωνα με δύο διαστάσεις. Για παράδειγμα, οι δύο κάρτες στόχοι μπορούν να είναι μια μπλε βάρκα και ένα κόκκινο λουλούδι, και οι κάρτες δοκιμής μια κόκκινη βάρκα και ένα μπλε λουλούδι. Τα παιδιά καλούνται να ταξινομήσουν τις κάρτες που τους δίνονται σε μια διάσταση (π.χ. σχήμα) και μετά από μερικές δοκιμές καλούνται να τις ταξινομήσουν σύμφωνα με άλλη διάσταση (π.χ. χρώμα), που απαιτεί από αυτά να μεταστρέψουν τις απαντήσεις τους σε μια εναλλακτική διάσταση ερεθισμάτων. Σύμφωνα με τους Ramscar, Holmes, Dye, Kirkham (2008) τα παιδιά περίπου τριών ετών αποτυγχάνουν να ταξινομήσουν επιτυχώς τις κάρτες κατά τη δεύτερη διάσταση και επικεντρώνονται στην πρώτη, συνεχίζοντας να ταξινομούν με βάση την αρχική διάσταση, ακόμα κι αν καταλάβουν ότι ο στόχος έχει αλλάξει. Περίπου στην ηλικία των 4 ετών τα παιδιά ταξινομούν τις κάρτες χρησιμοποιώντας τη αντιτιθέμενη διάσταση σωστά (Ramscar, Holmes, Dye, Kirkham, 2008). 30

3.1 Σχέση Εκτελεστικού έλεγχου και Θεωρίας του Νου Σύμφωνα με τις έρευνες των Russell, Mauthner, Sharpe, και Tidswell (1991) και Hughes και Russell (1993), η κατανόηση της ψευδούς πεποίθησης, αποτελεί κρίσιμο στάδιο για την απόκτηση της Θεωρίας του Νου, που προκύπτει από τις αποδόσεις στα έργα του εκτελεστικού ελέγχου και έχει άμεση σχέση με τον αυτό- έλεγχο των παιδιών. Αυτή η αναπτυξιακή σχέση έχει επιβεβαιωθεί σε διάφορες μελέτες χρήσης διαφορετικών δοκιμασιών ώστε να αξιολογηθεί η κατανόηση των παιδιών από τη διανοητική προοπτική (συμπεριλαμβανομένης της ψευδούς πεποίθησης, της διάκρισης είναι- φαίνεσθαι και της εξαπάτησης).οι Russell, Mauthner, Sharpe, και Tidswell (1991) έδωσαν την πιο εύλογη εξήγηση γι αυτή την αναπτυξιακή σχέση: Οι συσχετίσεις που παρατηρήθηκαν οφείλονται στα εκτελεστικά συστατικά, στην ψευδή πεποίθηση και τα σχετικά έργα. Στα έργα ψευδούς πεποίθησης ο πρωταγωνιστής βάζει ένα αντικείμενο στη θέση Α. Κατά την απουσία του, το αντικείμενο μεταφέρεται απροσδόκητα σε μια διαφορετική θέση Β. Κατόπιν ο πρωταγωνιστής επιστρέφει για το αντικείμενο, και το παιδί ρωτάται που θα ψάξει το αντικείμενο. Προκειμένου να απαντήσουν σωστά τα παιδιά πρέπει να καταλάβουν ότι ο πρωταγωνιστής θα ενεργήσει βάσει της ψευδούς πεποίθησής του και όχι βάσει της πραγματικότητας. Δηλαδή, θα κοιτάξει στη θέση Α και όχι στη θέση Β όπου το αντικείμενο είναι πραγματικά. Χαρακτηριστικά, τα παιδιά των 4 ετών καταφέρνουν να απαντήσουν σωστά στην δοκιμασία αυτή σε σχέση με τα μικρότερης ηλικίας παιδία τα οποία απαντούν λανθασμένα γιατί μπερδεύονται με την πραγματική θέση του 31

αντικειμένου και τείνουν να απαντήσουν σύμφωνα με την πραγματική παρούσα κατάσταση που είναι εμφανής για αυτά. (Kloo D, Perner J. 2002) 32

Β. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Στόχοι της Έρευνας Στο σημείο αυτό γίνεται αναφορά για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας. Συγκεκριμένα, οι στόχοι της έρευνας συνοψίζονται ως εξής: 1) Να διαπιστωθεί σε ποια ηλικία τα παιδιά είναι σε θέση να διακρίνουν τη σκέψη των ποικίλλων δραστών από τη δική τους 2) Να διαπιστωθεί κατά πόσο υπάρχει σχέση της διάκρισης αυτής με τον εκτελεστικό έλεγχο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΘΟΔΟΣ 5.1 Συμμετέχοντες Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν συνολικά 59 παιδιά ηλικίας 3-6 χρόνων. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας (3-5 ετών) φοιτούσαν στο βρεφονηπιακό σταθμό «Άγιος Στυλιανός». Τα παιδιά 6 ετών ήταν μαθητές πρώτης Δημοτικού στο Δημοτικό Σχολείο Νέας Χηλής. 34

5.2 Διαδικασία Για την επικύρωση της συμμετοχής των παιδιών στην έρευνα, δόθηκαν υπεύθυνες δηλώσεις στις οποίες οι γονείς των μαθητών υπέγραφαν υπεύθυνα ότι επιθυμούν τη συμμετοχή των παιδιών στην έρευνα. Η εξέταση των παιδιών έγινε ατομικά σε ήσυχο περιβάλλον. Αρχικά, στα παιδιά παρουσιάστηκαν ορισμένοι δράστες οι οποίοι θα συμμετείχαν στα διάφορα έργα. Οι δράστες αυτοί, ήταν εικονογραφημένες κάρτες που η καθεμιά απεικόνιζε είτε κάποια ανθρώπινη μορφή, είτε ανθρώπινη μορφή με ιδιαίτερες νοητικές δυνατότητες είτε υπερφυσική μορφή. Παρακάτω παρουσιάζονται οι δράστες και τι λέχθηκε για καθέναν από αυτούς. Τίτη: παρουσιάστηκε ως ένα κορίτσι που είχε την ίδια ηλικία με την ηλικία του εκάστοτε παιδιού. Μαμά: ζητήθηκε από τα παιδιά να υποθέσουν ότι η απεικονιζόμενη μητέρα είναι η δική τους. Κος έξυπνος: ο δράστης αυτός παρουσιάστηκε ως «πολύ έξυπνος» δράστης, τόσο που μπορεί να γνωρίζει τα πάντα. Για να γίνει κατανοητό στα παιδιά ότι ο δράστης αυτός είναι έξυπνος και γι αυτό γνωρίζει τα πάντα, έγινε ένα μικρό πείραμα. Δόθηκε ένα μικρό κουτί με ένα βόλο μέσα. Τα παιδιά ρωτήθηκαν αν γνώριζαν τι περιείχε το κουτί. Ο ερευνητής επιβεβαίωσε στα παιδιά πως ούτε ο ίδιος γνώριζε τι περιείχε το κουτί, με τη πρόφαση ότι «έπαιζε για πρώτη φορά το παιχνίδι αυτό». Στη συνέχεια, ο ερευνητής έλεγε στα παιδιά πως ο κος έξυπνος γνώριζε ότι μέσα το κουτί περιείχε ένα μικρό βόλο. Τέλος, άνοιγε το κουτί προς επαλήθευση των στοιχείων. 35

Μάγισσα Κίρκη: Για το συγκεκριμένο δράστη ειπώθηκε ότι μπορεί να μαντέψει τα πάντα, ακόμα και τις σκέψεις των ανθρώπων. Προς επαλήθευση των στοιχείων δόθηκε στα παιδιά μια κάρτα με ένα εικονιζόμενο αγόρι και ένα συννεφάκι σκέψης (thought bubble) το οποίο ήταν κενό. Αφού έγιναν οι κατάλληλες εξηγήσεις για το τι ήταν το συννεφάκι αυτό, τα παιδιά ρωτήθηκαν αν γνώριζαν τι σκέφτεται το εικονιζόμενο αγόρι. Στη συνέχεια ερχόταν η απάντηση από τη μάγισσα Κίρκη η οποία «έλεγε» ότι το αγόρι σκέφτεται το δώρο των γενεθλίων του. Στο σημείο αυτό δόθηκε ακόμη μια κάρτα με το ίδιο αγόρι που όμως αυτή τη φορά το συννεφάκι σκέψης απεικόνιζε ένα πακέτο δώρου. Θεός: Για το Θεό δεν ειπώθηκαν πολλές πληροφορίες. Ρωτήθηκαν μόνο οι συμμετέχοντες αν γνώριζαν κάτι γι αυτόν. Όταν απαντούσαν θετικά τότε δεν δινόταν άλλες διευκρινήσεις. Σε περίπτωση που ο συμμετέχων δεν καταλάβαινε ποιος είναι ο Θεός ή έδειχνε να αγνοεί εντελώς την ύπαρξη Του, ο συμμετέχων αυτός δεν συνέχιζε με τη διαδικασία της έρευνας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απεικόνιση του Θεού δεν δόθηκε σε όλους τους μαθητές αλλά μόνο στους μισούς από αυτούς (η επιλογή γινόταν εναλλάξ). Στα έργα που ακολούθησαν οι δράστες, όπως αναφέρεται και παρακάτω, δεν εμφανίζονται με τη σειρά αυτή. Η σειρά των δραστών επιλέχθηκε τυχαία, εκτός από τους δράστες «μαμά» και «Τίτη» οι οποίοι δεν εμφανίζονται μαζί. Τέλος, τα μισά παιδιά εξετάστηκαν πρώτα στο έργο «Το κουτί με τα μπισκότα» και στη συνέχεια στο έργο «Το σύννεφο σκέψης», ενώ τα υπόλοιπα παιδιά εξετάστηκαν πρώτα στο «σύννεφο σκέψης» και στη συνέχεια στο «κουτί με τα μπισκότα». 36

5.3 Ερευνητικά Εργαλεία Στο σημείο αυτό, παρουσιάζονται τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπόνηση της έρευνας. Σε πρώτη φάση, χρησιμοποιήθηκαν τα έργα Θεωρίας του Νου, «Το κουτί με τα μπισκότα» και «Το σύννεφο σκέψης». Στη συνέχεια, τα έργα εκτελεστικού ελέγχου «Μέρα/ Νύχτα», «Γρασίδι/ Χιόνι» και το τεστ ταξινόμησης καρτών «DCCS». Έργα Θεωρίας του Νου. «Το κουτί με τα μπισκότα» Στο παρόν πείραμα χρησιμοποιήθηκε ένα κουτί από μπισκότα και μια χαρτοσακούλα. Το κουτί από μπισκότα περιείχε μικρές πέτρες ενώ η χαρτοσακούλα περιείχε τα μπισκότα. Αρχικά ο εξεταζόμενος καλείται από τον ερευνητή να απαντήσει τι περιείχε, κατά τη γνώμη του, το κουτί. Στη συνέχεια ζητείται να ανοίξει το κουτί για να δει τι περιέχει στη πραγματικότητα και να ανοίξει και τη χαρτοσακούλα για τον ίδιο σκοπό. Αφού κλείσει ο ερευνητής και τα δυο αντικείμενα ρωτάει ξανά τον εξεταζόμενο πού βρίσκονται οι πέτρες και που τα μπισκότα. Στη συνέχεια εμφανίζονται οι δράστες «κος έξυπνος», «μαμά», «μάγισσα Κίρκη» και «Θεός». Ο ερευνητής ρωτάει τον εξεταζόμενο για καθέναν από τους δράστες αν γνωρίζει τι περιέχει του κουτί. 37

«Το σύννεφο σκέψης» Στο παρόν πείραμα εμφανίζεται μια κάρτα με ένα εικονιζόμενο αγόρι που κρατάει ένα μολύβι και ένα συννεφάκι σκέψης που περιέχει μέσα ένα αυτοκίνητο. Ο ερευνητής εξηγεί στους εξεταζόμενους ότι το αγόρι σκέφτεται να ζωγραφίσει κάτι. Ρωτάει, λοιπόν τους εξεταζόμενους αν γνωρίζουν τι θέλει να ζωγραφίσει το αγόρι. Στη συνέχεια εμφανίζονται οι δράστες «Τίτη», «κύριος έξυπνος», «μάγισσα Κίρκη» και «Θεός».Ρωτάται, λοιπόν, ο κάθε εξεταζόμενος αν το εκάστοτε δράστης γνωρίζει τι θα ζωγραφίσει το αγόρι. Τεστ Εκτελεστικού Ελέγχου Τεστ «Μέρα/Νύχτα» Ο ερευνητής, αφού πρώτα κάνει σαφές ότι το παιδί μπορεί να συσχετίσει τον ήλιο με την ημέρα και το φεγγάρι με τη νύχτα, διευκρινίζει ότι πρέπει να αποδώσει λεκτικά το αντίθετο από αυτό που του δείχνει στις κάρτες. Δηλαδή όταν ο ερευνητής δείχνει την κάρτα με τον ήλιο ο εξεταζόμενος πρέπει να λέει «νύχτα» και το αντίστροφο. Χρησιμοποιήθηκαν 16 κάρτες κατά τη διάρκεια της κυρίως εξέτασης σε τυχαία σειρά και ο ερευνητής σε περίπτωση λανθασμένης απάντησης έπρεπε να επαναλάβει τις οδηγίες και 38

δύο δοκιμές. Ο συνεργάτης ερευνητής κατέγραφε τις απαντήσεις στο δελτίο αξιολόγησης. Τεστ «Γρασίδι/Χιόνι» Στο παρόν τεστ, απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η βεβαιότητα του ερευνητή ότι τα παιδιά είναι σε θέση να ξεχωρίζουν το χρώμα του γρασιδιού και του χιονιού (πράσινο, λευκό αντίστοιχα). Στη συνέχεια εμφανίζει ένα μεγάλο μαύρο πίνακα στον οποίο έχουν κολληθεί στην πάνω δεξιά γωνία μια πράσινη κάρτα και στην πάνω αριστερή γωνία μια λευκή κάρτα καθώς και μια χάρτινη παλάμη με τον αντίχειρα απλωμένο κάτω από καθεμιά από τις χρωματιστές κάρτες. Στο τεστ αυτό συμβαίνει το αντίθετο από ότι στο τεστ Μέρα/Νύχτα. Εδώ ο εξεταζόμενος καλείται να δείξει το αντίθετο από αυτό που αποδίδει λεκτικά ο ερευνητής. Ο ερευνητής δηλαδή λέει στα παιδιά να δείχνουν τη λευκή κάρτα όταν λέει «γρασίδι» και την πράσινη κάρτα όταν λέει «χιόνι». Ακολουθούν δύο δοκιμές και 16 προσπάθειες στην κυρίως εξέταση. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων συμπληρώθηκαν στο δελτίο αξιολόγησης. Ταξινόμηση καρτών DCCS Στο τεστ ταξινόμησης καρτών DCCS οι συμμετέχοντες καλούνταν από τον ερευνητή να ομαδοποιήσουν κάρτες που απεικόνιζαν μια βάρκα και έναν λαγό σε μπλε και κόκκινο χρώμα. Αρχικά, ζητείται από τα παιδιά να τοποθετήσουν τις κάρτες ανάλογα με το χρώμα τους. Η διαδικασία είναι ως εξής: Ο ερευνητής τοποθετεί δυο κάρτες διαφορετικού χρώματος και ο εξεταζόμενος πρέπει να τοποθετήσει 6 κάρτες που του δίνονται 39

από τον εξεταστή στη σωστή κατηγορία. Στη συνέχεια, χρειάζεται να ταξινομηθούν 6 κάρτες με βάση το σχήμα τους (οι βάρκες να τοποθετηθούν κάτω από τις βάρκες και οι λαγοί κάτω από τους λαγούς). Σε ένα δεύτερο τεστ ταξινόμησης, ο συμμετέχοντας έπρεπε να κατανοήσει 2 διαστάσεις του προβλήματος. Ο αριθμός των καρτών τώρα αυξάνεται σε 12. Επίσης, ορισμένες κάρτες διαφέρουν από αυτές που χρησιμοποιήθηκαν στις δυο προηγούμενες φάσεις καθώς έχουν ένα μαύρο πλαίσιο. Σύμφωνα με τον πρώτο κανόνα, ο συμμετέχοντας πρέπει να ταξινομήσει τις κάρτες με βάση το χρώμα, εάν διαθέτουν μαύρο πλαίσιο. Ο δεύτερος κανόνας ορίζει την ταξινόμηση με βάση το σχήμα, εάν οι κάρτες δεν διαθέτουν μαύρο πλαίσιο. 40

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Ανάλυση Δεδομένων Παρακάτω παρατίθενται η ανάλυση των δεδομένων στα έργα που δόθηκαν στους συμμετέχοντες. ΚΟΥΤΙ ΜΕ ΜΠΙΣΚΟΤΑ Γράφημα 6.1. Τα ποσοστά των ορθών απαντήσεων για το έργο «Κουτί με μπισκότα» για κάθε δράστη. Η επίδραση της ηλικίας στα ποσοστά ορθής απάντησης («όχι») για τις νοητικές δυνατότητες της μητέρας ήταν στατιστικά σημαντικό, χ2 (3) = 7,31 και δείκτη σημαντικότητας p= 0,63 Για τους υπόλοιπους δράστες η επίδραση της ηλικίας δεν ήταν στατιστικά σημαντική. 41

ΣΥΝΝΕΦΟ ΣΚΕΨΗΣ Στον παρακάτω γράφημα, παρατηρούμε το μέσο όρο ορθών απαντήσεων που έδωσαν τα παιδιά ηλικίας 3, 4, 5 και 6 ετών στο έργο «σύννεφο σκέψης». Ως ορθή απάντηση λαμβάνεται το «ΟΧΙ». Γράφημα 6.2: Μέσος όρος ορθών απαντήσεων στο έργο «Σύννεφο σκέψης» σε σχέση με την ηλικία Η επίδραση της ηλικίας στα ποσοστά ορθής απάντησης («όχι») για τις νοητικές δυνατότητες του κοριτσιού ήταν στατιστικά σημαντική, χ2 (3) = 9, 54 και δείκτη σημαντικότητας p= 0,23. Για τους υπόλοιπους δράστες, οι απαντήσεις δεν ήταν στατιστικά σημαντικές. 42

Έργα εκτελεστικού ελέγχου ΜΕΡΑ- ΝΥΧΤΑ Παρακάτω παρατηρούμε το μέσο όρο των ορθών απαντήσεων στο έργο «μέρα νύχτα» σε σχέση με την ηλικία. Γράφημα 6.3: Μέσος όρος ορθών απαντήσεων στο έργο «μέρα/ νύχτα» σε σχέση με την ηλικία ΓΡΑΣΙΔΙ-ΧΙΟΝΙ Παρακάτω παρατηρούμε το μέσο όρο των ορθών απαντήσεων στο έργο «γρασίδι- χιόνι» σε σχέση με την ηλικία. 43

Γράφημα 6.4: Μέσος όρος ορθών απαντήσεων στο έργο «γρασίδι χιόνι» σε σχέση με την ηλικία. Έργο «Tαξινόμηση καρτών DCCS» Γράφημα 6.5: Μέσος όρος ορθών απαντήσεων στο έργο ταξινόμησης καρτών DCCS σε σχέση με την ηλικία 44

Η επίδραση της ηλικίας στις ορθές απαντήσεις στο DCCS ήταν στατιστικά σημαντική F(3,58)= 2,707 με δείκτη σημαντικότητας p=,05. Η επίδραση του εκτελεστικού ελέγχου στη διάκριση των ποικίλων δραστών. Οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε δυο ομάδες: αυτούς που παρουσίασαν υψηλές επιδόσεις στα έργα εκτελεστικού ελέγχου και σε αυτούς που παρουσίασαν χαμηλές επιδόσεις. «Το κουτί με τα μπισκότα» Γράφημα 6.6: Η διάκριση των δραστών από τους συμμετέχοντες με χαμηλό εκτελεστικό έλεγχο. 45

Γράφημα 6.7: Η διάκριση των δραστών από τους συμμετέχοντες με υψηλό εκτελεστικό έλεγχο. Όπως παρατηρούμε από τα γραφήματα, τα παιδιά με χαμηλότερο εκτελεστικό έλεγχο τα πηγαίνουν καλύτερα στο έργο «το κουτί με τα μπισκότα» από την ηλικία των 5 ετών. Ενώ, τα παιδιά με υψηλότερο ποσοστό επιτυχίας στα τεστ εκτελεστικού ελέγχου, παρουσιάζουν ορθότερες απαντήσεις στην ηλικία των 4 ετών. 46

Το «Σύννεφο σκέψης» Γράφημα 6.8: Η διάκριση των δραστών από τους συμμετέχοντες με χαμηλό εκτελεστικό έλεγχο. Γράφημα 6.9: Η διάκριση των δραστών από τους συμμετέχοντες με υψηλό εκτελεστικό έλεγχο. 47

Όπως παρατηρούμε από τα γραφήματα, τα παιδιά με χαμηλότερο εκτελεστικό έλεγχο τα πηγαίνουν καλύτερα στο έργο «Το σύννεφο σκέψης» από την ηλικία των 5 ετών. Ενώ, τα παιδιά με υψηλότερο ποσοστό επιτυχίας στα τεστ εκτελεστικού ελέγχου, παρουσιάζουν ορθότερες απαντήσεις στην ηλικία των 4 ετών για τον ανθρώπινο παράγοντα, ενώ για τον υπερφυσικό (Θεός) από την ηλικία των 5 ετών. 48

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Συζήτηση Η περιγραφή που ακολουθεί πραγματεύεται τα ποιοτικά δεδομένα που απορρέουν από το ερευνητικό μέρος και γίνεται στη συνέχεια σύγκριση με τη βιβλιογραφική ανασκόπηση. Στο πρώτο έργο «Το κουτί με τα μπισκότα» παρατηρούμε ότι για τον ανθρώπινο παράγονται (μητέρα) ο μέσος όρος των ορθών απαντήσεων ξεκινάει από την ηλικία των 4 ετών. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά ηλικίας 4 ετών είναι σε θέση να κατανοήσουν καλύτερα τον ανθρώπινο νου. Για τους υπόλοιπους δράστες, ο μέσος όρος των ορθών απαντήσεων κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα. Στο δεύτερο έργο «Το σύννεφο σκέψης» παρατηρούμε ότι από την ηλικία των 3 ετών τα παιδιά ξεκινούν να απαντούν ορθά για τον ανθρώπινο παράγοντα (κορίτσι). Οι ορθές απαντήσεις έχουν συνεχή άνοδο στην ηλικία των 4, ενώ κορυφώνονται στην ηλικία των 5 ετών. Πιθανόν τα παιδιά στο συγκεκριμένο έργο να κατανοούν καλύτερα τον ανθρώπινο νου, γιατί μπορούν να ταυτίσουν καλύτερα τη σκέψη τους με τη σκέψη του δράστη, δηλαδή του κοριτσιού. Για τους υπόλοιπους δράστες που τα ποσοστά των ορθών απαντήσεων κυμαίνονται γενικά σε χαμηλά επίπεδα, μόνο στον δράστη Θεό οι ορθές απαντήσεις κορυφώνονται στην ηλικία των 5 ετών. Μέσα από τη σύγκριση των δυο έργων, φαίνεται ότι στο δεύτερο έργο, «Το σύννεφο σκέψης», η κατανόηση του ανθρώπινου νου ξεκινάει πιο νωρίς, δηλαδή στην ηλικία των 3 ετών. Αντίθετα, στο έργο «Το κουτί με τα μπισκότα» όπου ανθρώπινος δράστης είναι η μαμά, τα παιδιά μικρότερης ηλικίας δυσκολεύονται περισσότερο να δώσουν ορθές απαντήσεις. 49