Ομιλία Διευθυντή της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου στην ημερίδα για την «Επικοινωνία και την Εκπαίδευση» «Προγράμματα εκπαίδευσης στα Μέσα στα σχολεία της Κύπρου. Η εμπειρία της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου και η εμπλοκή της Ευρωπαϊκής Ένωσης» Λάρνακα, Σάββατο 19 Μαρτίου 2016 Θα ήθελα καταρχήν, εκ μέρους της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, να συγχαρώ τα μέλη της Ανεξάρτητης Κίνησης Δασκάλων και Νηπιαγωγών (Επαρχιακή Επιτροπή Λάρνακας) για την πρωτοβουλία να διοργανώσουν αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα ημερίδα με θέμα τη σχέση της επικοινωνίας με την εκπαίδευση και να τους ευχαριστήσω θερμά για την τιμητική πρόσκλησή για συμμετοχή και για παρέμβασή μου στις εργασίες της. Η παρέμβασή μου, θα εστιαστεί στην ενημέρωση αναφορικά με την εμπλοκή της Αρχής σε σχετικά προγράμματα που εφαρμόζονται στα σχολεία της Κύπρου, γνωστά ως «Παιδεία στα Μέσα» (media literacy). Η «οπτικοακουστική παιδεία» ή αν θέλετε η «οπτικοακουστική αγωγή» ή ο «οπτικοακουστικός αλφαβητισμός», αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο για την ίδια την κοινωνία και ειδικότερα για τα παιδιά. Κεφάλαιο ουσιώδες και καθοριστικό, όσον αφορά στην εξέλιξη της σχέσης της αλληλοεπίδρασης και της αντιμετώπισης που έχει κάθε σύγχρονός ευρωπαίος πολίτης με μεγάλο αριθμό οπτικοακουστικών μέσων, στα οποία βρίσκεται καθημερινά εκτεθειμένος και από τα οποία λαμβάνει εκατοντάδες «μηνύματα» είτε σε μορφή ήχου, είτε σε μορφή εικόνας, είτε σε συνδυασμό των δύο. Ο καθημερινός «βομβαρδισμός» οπτικοακουστικών μηνυμάτων είναι συνεχής, έντονος και πολλές φορές ανελέητος και ανεξέλεγκτος και ο σύγχρονος πολίτης, ιδιαίτερα ο ανήλικος πολίτης, έχει το δικαίωμα να αποκτήσει τις ανάλογες «άμυνες» και «αντιστάσεις» ή αλλιώς τον «οπτικοακουστικό αλφαβητισμό», ούτως ώστε να επιβιώσει στο σύγχρονο ηλεκτρονικό, ψηφιακό οπτικοακουστικό περιβάλλον. Αυτό το δικαίωμα οφείλει η κοινωνία να του το διασφαλίσει πρωτίστως, δια μέσου της εκπαίδευσης. 1
Δε θα μπορούσε ο θεμέλιος λίθος της ανάπτυξης και της προόδου κάθε χώρας, η Εκπαίδευση, να μείνει ανεπηρέαστη σ αυτή τη νέα πραγματικότητα. Καλείται λοιπόν να επανεξετάσει, να μελετήσει και να επεξεργαστεί εκ νέου τα αναλυτικά προγράμματα προκειμένου να ενσωματώσει ειδική ύλη και εξειδικευμένα μαθήματα που θα αφορούν αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ως «αλφαβήτα των μέσων». Δεν είναι απλά αναγκαίο αλλά επιβάλλεται, να δώσουμε στα παιδιά όλα εκείνα τα εφόδια και τις δεξιότητες που χρειάζονται για να αποκτήσουν, από μικρή ηλικία, την κριτική εκείνη αντίληψη της ποιότητας των οπτικοακουστικών μηνυμάτων. Το θέμα της παιδείας για τα Μέσα (media literacy) περιλαμβάνεται στις Ευρωπαϊκές Οδηγίες που αφορούν στη ρύθμιση της λειτουργίας Υπηρεσιών Οπτικοακουστικών Μέσων και κατ επέκταση, στις Ρυθμιστικές Αρχές Ραδιοτηλεόρασης, αφού σε αυτές δίνεται η εντολή στα κράτη μέλη της Ε.Ε. για ανάπτυξη των επιπέδων της παιδείας για τα Μέσα. Με την τελευταία Κοινοτική Οδηγία 2010/13/ΕΕ (AVMS), η ευθύνη για το συντονισμό των θεμάτων που αφορούν στις δράσεις αναφορικά με την προώθηση των επιπέδων της Παιδείας για τα Μέσα, ανατέθηκε στις αρμόδιες ρυθμιστικές αρχές ραδιοτηλεόρασης των χωρών μελών της Ε.Ε. Ως εκ τούτου, με βάση τις διατάξεις της Οδηγίας και την ενσωμάτωση των προνοιών της στους περί Ραδιοφωνικών και Τηλεοπτικών Οργανισμών Νόμων του 1998 μέχρι 2015, περιλήφθηκε και στην εθνική μας ραδιοτηλεοπτική νομοθεσία η έννοια της «Παιδείας για τα Μέσα». Η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, σύμφωνα και με τις πρόνοιες του άρθρου 30Γ των προαναφερθέντων Νόμων, ανέλαβε την ευθύνη να αναβαθμίσει τα επίπεδα Παιδείας για τα Μέσα στη Δημοκρατία. Ανάλογη νομοθετική πρόνοια υπάρχει και στον περί Ραδιοφωνικού Ιδρύματος Κύπρου Νόμου, κεφ.300α (όπως τροποποιήθηκε μεταγενέστερα) βλέπε άρθρο 18Δ. 2
Το εδάφιο (3) του άρθρου 30Γ του Νόμου 7/Ι(1998) (όπως τροποποιήθηκε μεταγενέστερα) ερμηνεύει τον όρο «Παιδεία για τα Μέσα» ως εξής: «ο όρος «Παιδεία για τα Μέσα» σημαίνει την ικανότητα πρόσβασης, κατανόησης και κριτικής αξιολόγησης των διαφόρων πτυχών των μέσων επικοινωνίας και του περιεχομένου τους, καθώς και η δυνατότητα έκφρασης σε διαφορετικές μορφές επικοινωνίας, κυρίως μέσα από τις νέες τεχνολογίες». Η «Παιδεία για τα Μέσα», αφορά και απευθύνεται στον κάθε πολίτη της Δημοκρατίας και όπως επισήμανα πιο πάνω, αποσκοπεί στη θωράκισή του με κριτική σκέψη, στην όξυνση της ικανότητάς του για μετάφραση και αξιολόγηση των εικόνων και των μηνυμάτων που καθημερινά προσλαμβάνει, στην ανάπτυξη και προώθηση των δημιουργικών του τάσεων και δυνατοτήτων στο σύνθετο επικοινωνιακό περιβάλλον της εποχής μας. Επιπλέον, η πολιτική της Παιδείας για τα Μέσα αποσκοπεί στην ενημέρωση των πολιτών, ώστε να χρησιμοποιούν εποικοδομητικά τα Μέσα προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Πανευρωπαϊκή επιδίωξη είναι οι πολίτες να αποκτήσουν τις γνώσεις, ώστε να γίνουν ενεργοί πολίτες, ενσυνείδητοι καταναλωτές και παραγωγοί πληροφόρησης, που θα είναι σε θέση να επιλέγουν, να κρίνουν, να αξιολογούν και να ανασυνθέτουν τις πληροφορίες που διαδίδονται στα ΜΜΕ, με ισχυρά κριτήρια που τους προστατεύουν από τον εντυπωσιασμό, την παραπλάνηση ή τις υποβολιμαίες αποφάσεις. Είναι φανερό ότι καθίσταται επιβεβλημένη πλέον η ανάγκη όπως η ανάπτυξη της παιδείας στα μέσα να βρίσκεται σε συνεχή και εποικοδομητικό «διάλογο» με τον κόσμο των ΜΜΕ. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο, η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, ως ο ρυθμιστικός φορέας των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης στην Κύπρο, έχει σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει και μπορεί να συνδράμει καταλυτικά στις προσπάθειες προώθησης της παιδείας στα μέσα. Με δεδηλωμένη την πιο πάνω θέση, η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, εγκαινίασαν από την περασμένη σχολική χρονιά πρόγραμμα διεξαγωγής βιωματικών εργαστηρίων για μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου, σε θέματα Παιδείας για τα Μέσα. Τα θέματα των βιωματικών εργαστηρίων στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των παιδιών απέναντι στα μηνύματα που προσλαμβάνουν από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και το διαδίκτυο και στην κριτική αντιμετώπιση των πληροφοριών και των μηνυμάτων που μεταδίδονται. 3
Ειδικότερα, αποσκοπούν στην απόκτηση εκ μέρους των μαθητών βασικών γνώσεων για τις λειτουργίες του φάσματος των μέσων ενημέρωσης, τις συνθήκες υπό τις οποίες τα μέσα και οι πάροχοι πληροφοριών λειτουργούν, καθώς και την αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο πληρούνται οι διάφορες λειτουργίες που αυτοί επιτελούν. Κατά τη σχολική χρονιά 2014-2015 τα βιωματικά εργαστήρια πραγματοποιήθηκαν σε 30 δημοτικά σχολεία, ενώ κατά την τρέχουσα σχολική χρονιά θα πραγματοποιηθούν σε 50 σχολεία και συγκεκριμένα, σε 20 γυμνάσια και 30 δημοτικά σχολεία. Για την υλοποίηση των βιωματικών εργαστηρίων, έχουν αναπτυχθεί δύο «σχέδια μαθήματος» για τα δημοτικά σχολεία και ένα σχέδιο για τα γυμνάσια. Στις τάξεις Α Γ δημοτικού, το μάθημα αποσκοπεί στο να βοηθήσει τους μαθητές να σκέφτονται κριτικά, σε σχέση με τις λειτουργίες των μέσων ενημέρωσης και του περιεχομένου που τους προσφέρουν, μέσα από την προβολή και στη συνέχεια τη μελέτη και τη συζήτηση διαφημιστικών μηνυμάτων. Συγκεκριμένα, προβάλλονται στους μαθητές πέντε διαφορετικές διαφημίσεις παρόμοιων προϊόντων (δημητριακά και μπάρες δημητριακών) και μέσα από τη συζήτηση που ακολουθεί οι μαθητές αντιλαμβάνονται τις διαφορετικές τεχνικές και στρατηγικές οι οποίες χρησιμοποιούνται στις διαφημίσεις, ανάλογα με το καταναλωτικό κοινό στο οποίο το κάθε προϊόν προωθείται. Οι μαθητές αναμένεται ότι μετά το μάθημα θα είναι σε θέση να αναφέρουν τον στόχο/σκοπό συγκεκριμένων διαφημίσεων, να εντοπίσουν την ομάδα πληθυσμού στην οποία απευθύνονται οι διαφημίσεις (target market) και να χρησιμοποιούν το κατάλληλο λεξιλόγιο που αφορά στη διαφήμιση (Μ.Μ.Ε., προϊόν, ομάδα πληθυσμού, καταναλωτής, μήνυμα). Οι μαθητές στις τάξεις Δ Στ δημοτικού συζητούν και σχολιάζουν τα στοιχεία που αποτελούν/συνθέτουν μια διαφήμιση, καθώς επίσης τα μηνύματα που προωθούνται μέσα από διαφημίσεις, ειδικά σε σχέση με τα δύο φύλα. Περαιτέρω, στο πλαίσιο του εργαστηρίου, τα παιδιά καλούνται να εντοπίσουν και να αξιολογήσουν τα στερεότυπα των φύλων όπως αυτά προβάλλονται στα μέσα, ενώ ενθαρρύνονται να εκφράσουν την άποψή τους σχετικά με το γιατί τα στερεότυπα των φύλων μπορούν να είναι περιοριστικά. 4
Πιο συγκεκριμένα, οι μαθητές αναμένεται ότι μετά το μάθημα θα είναι σε θέση να κατανοούν τα διάφορα στοιχεία που αποτελούν τη διαφήμιση (σενάριο, ήρωες, εικόνα, χρώμα, γραπτό κείμενο, ήχοι- μουσική επένδυση) και να αναφέρουν πώς τα πιο πάνω στοιχεία συνδέονται με το είδος του προϊόντος και το στοχευόμενο καταναλωτικό κοινό. Σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου, στο πλαίσιο της δραστηριότητας αξιολόγησης, τα παιδιά καλούνται να δημιουργήσουν τα ίδια μια διαφήμιση αναφέροντας το προϊόν που διαφημίζουν, τους ήρωες που θέλουν να χρησιμοποιήσουν για να διαφημίσουν και να προωθήσουν το προϊόν τους καθώς επίσης να περιγράψουν τις εικόνες, χρώματα, ήχους (μουσική επένδυση) αλλά και το γραπτό κείμενο που θα χρησιμοποιήσουν και να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους αυτές. Στις μεγαλύτερες τάξεις (Δ-ΣΤ) τα παιδιά καλούνται να γράψουν και το σενάριο μίας διαφήμισης. Το εργαστήριο το οποίο απευθύνεται σε μαθητές Γυμνασίου σχετίζεται με τα κριτήρια αξιολόγησης της είδησης. Μέσα από τη μελέτη και τη συζήτηση ειδήσεων από το διαδίκτυο, τα παιδιά καλούνται να εντοπίσουν στοιχεία τα οποία είναι σημαντικά για την αξιολόγηση των ειδήσεων, ως προς την αξιοπιστία τους και τα μηνύματα τα οποία μεταδίδουν. Αναμένεται πως οι μαθητές, μέσα από τη συζήτηση, θα αντιληφθούν την ανάγκη για έλεγχο και διασταύρωση των ειδήσεων που διακινούνται στο διαδίκτυο και θα είναι σε θέση να κρίνουν και να αξιολογούν τα κριτήρια τα οποία καθορίζουν την αξιοπιστία μιας είδησης, να διαχωρίζουν τις ψευδείς από τις αληθείς ειδήσεις και να εντοπίζουν στοιχεία της είδηση που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Η εμπειρία μας από την πραγματοποίηση των εργαστηρίων και τη συζήτηση με τους μαθητές είναι πολύτιμη. Αποτελεί γεγονός το οποίο έχουμε επιβεβαιώσει μέσα από τα εν λόγω εργαστήρια, ότι τα παιδιά ενδιαφέρονται για τις λειτουργίες των ΜΜΕ και κυριότερα για την παραγωγή και διάδοση της εικόνας και των μηνυμάτων. Έχουμε παρατηρήσει ότι τα παιδιά δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο οπτικοακουστικό μέρος των εργαστηρίων, στην προβολή των σύντομων φιλμ (video-clips) που παρακολουθούν καθώς επίσης και στη διαδραστικότητα του μαθήματος, δηλαδή στις ερωτήσεις/απαντήσεις και τη συζήτηση που ακολουθεί. 5
Τα παιδιά είναι σε θέση να εντοπίσουν και να σχολιάσουν πτυχές που εμείς, κατά την ανάπτυξη των σχεδίων μαθήματος, δεν είχαμε σκεφτεί ότι θα εντόπιζαν. Από την εμπειρία μας, θεωρούμε επίσης ότι υπάρχει μεγάλο ακόμα περιθώριο για ανάπτυξη ή/και βελτίωση της αντίληψης και της γνώσης των μαθητών, όσον αφορά στη λειτουργία, τις αρμοδιότητες και τις εργασίες της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου και του ρόλου που διαδραματίζει προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Επιδίωξή μας είναι να συνεχίσουμε και να διευρύνουμε τις εργασίες και τις δράσεις μας που αφορούν την πολιτική της Παιδείας για τα Μέσα και με τον τρόπο αυτό να συνδράμουμε στη βελτίωση του επιπέδου του αλφαβητισμού των συμπολιτών μας σε θέματα μέσων μαζικής επικοινωνίας. Όλοι μας γνωρίζουμε και αναγνωρίζουμε το γεγονός ότι η τεχνολογία και ειδικά η τεχνολογία που αφορά στα ηλεκτρονικά / ψηφιακά μέσα ενημέρωσης, εξελίσσεται ραγδαία. Ως εκ τούτου, τόσο η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, όσο και το Υπουργείο Παιδείας, τα σχολεία, οι εκπαιδευτικοί και όλοι οι αρμόδιοι φορείς, θα πρέπει να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις όποιες αλλαγές συμβαίνουν και να αξιοποιούν όλες τις δυνατότητες και τα μέσα που τους παρέχονται, ώστε να δημιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να παρέχουν στους μαθητές και αυριανούς πολίτες, αλλά και στη κοινωνία γενικότερα, δεξιότητες οπτικοακουστικού αλφαβητισμού για να μπορούν να ανταποκριθούν, κι αυτοί με τη σειρά τους, με μια κριτική προσέγγιση, στις σύγχρονες προκλήσεις μιας μεταβαλλόμενης και εξελισσόμενης κοινωνίας. Και πάλι σας συγχαίρω για τη διοργάνωση αυτής της πολύ σημαντικής ημερίδας και σας ευχαριστώ για την προσοχή σας. 6