Για παραπομπή : Τσιβίκης Νικόλαος,, 2005, Περίληψη : Ιστορική μονή της Νίκαιας, που λειτούργησε από τον 7ο αιώνα έως και τις αρχές του 20ού. Αποτέλεσε σημαντικό κέντρο της χριστιανικής κοινότητας της μικρής πόλης της Βιθυνίας. Περισσότερο γνωστή, ιδίως στους ερευνητές της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής, για το καθολικό της, το ναό της Κοιμήσεως, με τα περίφημα ψηφιδωτά του, που καταστράφηκε το 1922 κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Χρονολόγηση 7ος αι. - αρχές 20ού αι. Γεωγραφικός εντοπισμός Νίκαια 1. H ίδρυση της μονής Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή με το Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου ιδρύθηκε από έναν ιερομόναχο και μετέπειτα επίσκοπο Νικαίας που έφερε το όνομα Υάκινθος, από τον οποίο πήρε και την ονομασία της. Το όνομα του ιδρυτή, άγνωστο από άλλες πρώιμες πηγές, μνημονεύεται σε συντομογραφημένη επίκληση η οποία υπήρχε χαραγμένη σε θωράκιο και ανέφερε: «ΘΕΟΤΟΚΕ, ΒΟΗΘΕΙ ΤΩ ΔΟΥΛΩ ΣΟΥ ΥΑΚΙΝΘΩ, ΜΟΝΑΧΩ, ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΩ, ΗΓΟΥΜΕΝΩ», καθώς και σε μονογράμματά του χαραγμένα στα πεσσόκρανα του ναού. 1 Η ακριβής χρονολόγηση της δημιουργίας της μονής από τον ιερομόναχο Υάκινθο δε μας είναι γνωστή. Ως terminus ante quem σχετικά με την ίδρυση της μονής μπορούμε να θεωρήσουμε το έτος 787, καθώς στη Ζ Οικουμενική Σύνοδο, που έγινε στη Νίκαια, έλαβε μέρος και ο δραστήριος ηγούμενος της «μονής Υακίνθου» ονόματι Γρηγόριος. Τα πρακτικά της Συνόδου άλλωστε είναι και η παλαιότερη γραπτή πηγή που αναφέρει το όνομα της μονής. Η παραπάνω μνεία στον ηγούμενο της μονής, καθώς και παρατηρήσεις στην αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση του καθολικού καταδεικνύουν ότι η μονή και το καθολικό πρέπει να κατασκευάστηκαν τον ύστερο 7ο αιώνα, γεγονός εξαιρετικά ενδιαφέρον και εντυπωσιακό για μια εποχή για την οποία έχουν διασωθεί ελάχιστες πληροφορίες για δομικά έργα και αρχιτεκτονική δραστηριότητα. 2 2. Η ιστορία της μονής μέσα από τον ψηφιδωτό διάκοσμό της Η μελέτη των χαμένων πλέον ψηφιδωτών της μονής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου μάς δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την ταραγμένη περίοδο της Εικονομαχίας, καθώς το μνημείο αποτελεί ένα από τα κορυφαία παραδείγματα της ιδεολογικής αντιπαράθεσης που απασχόλησε το Βυζάντιο την εποχή εκείνη. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε Κοπρωνύμου (740 775) ο αρχικός διάκοσμος του καθολικού της μονής που πιθανόν ήταν έργο του 7ου αιώνα, καθώς σε κάποια σημεία έφερε μονογράμματα του κτήτορα Υακίνθου υπέστη εκτεταμένες αλλαγές με την προσεκτική καθαίρεση παραστάσεων που περιείχαν μορφές και με την αντικατάστασή τους από ανεικονικό διάκοσμο. Με την αναστήλωση των εικόνων το 843 έχουμε και πάλι αντικατάσταση των ψηφιδωτών: Οι ανεικονικές παραστάσεις αντικαθίστανται τώρα από συγκεκριμένες άγιες μορφές με πρωτοβουλία κάποιου αξιωματούχου με το όνομα Ναυκράτιος, ο οποίος και μνημονεύεται. 3 Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 1/5
Για παραπομπή : Τσιβίκης Νικόλαος,, 2005, Τα τελευταία ψηφιδωτά που προστέθηκαν στο καθολικό ρίχνουν φως σε μια νέα φάση της μονής: Πρόκειται για αποτέλεσμα εργασιών που έγιναν μετά το μεγάλο σεισμό του 1065 και συνδέονται με τον Κωνσταντίνο Ι Δούκα (1059 1067) και το μεγάλο εταιριάρχη Νικηφόρο, όπως επιμαρτυρούν οι σχετικές επιγραφές. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη το μοναστήρι είχε παραχωρηθεί, με βάση το καθεστώς της πρόνοιας, από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ι στον πατρίκιο, πραιπόσιτο, βέστη και μεγάλο εταιριάρχη Νικηφόρο. Ο τελευταίος αναστήλωσε το ναό μετά το σεισμό, παρήγγειλε και χρηματοδότησε νέα ψηφιδωτά στο νάρθηκα (στη θέση των προηγούμενων, που είχαν καταστραφεί) και, μάλιστα, άφησε και επίγραμμα με το όνομά του σε ένα από αυτά, πάνω από τη θύρα της εισόδου του κυρίως ναού: «ΚΥΡΙΕ ΒΟΗΘΗ ΤΩ ΣΩ ΔΟΥΛΩ ΝΙΚΗΦΟΡΩ ΠΑΤΡΙΚΙΩ ΠΡΑΙΠΟΣΙΤΩ ΒΕΣΤΗ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΩ ΕΤΑΙΡΙΑΡΧΗ». Ενδιάμεσα, και χωρίς κάποια αναφορά στα γεγονότα της Εικονομαχίας, συναντούμε αναφορά της μονής στο Βίο του αγίου Κωνσταντίνου του Ιουδαίου, που χρονολογείται στα τέλη του 9ου αιώνα. Μετά το ταξίδι του αγίου στην Κύπρο προκειμένου να αποκτήσει το ιερό λείψανο του οσίου Παλάμωνος, επιστρέφοντας πέρασε από τη Νίκαια και εναπόθεσε το λείψανο στην εκκλησία της Παναγίας στη μονή Υακίνθου, ένα καθίδρυμα ιδιαίτερα γνωστό εκείνη την εποχή για την αφοσίωση των μοναχών του. 4 Πληροφορίες για το μοναστήρι έχουμε πάλι από τις αρχές του 13ου αιώνα και μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στη Νίκαια: Το 1209 ο Πατριάρχης Μιχαήλ Δ Αυτωρειανός (1207 1213) υπήρξε επικεφαλής τοπικής συνόδου που συγκλήθηκε σύμφωνα με τη συνοδική πράξη στον εξωτερικό πρόναο της εκκλησίας, ίσως κάποια μορφή εξωνάρθηκα, και πληροφορούμαστε από τις πηγές ότι ο ναός της μονής είχε παραχωρηθεί στον Πατριάρχη ως «κάθισμα» (έδρα). 5 Η αναφορά αυτή προκάλεσε έντονη συζήτηση για το κατά πόσο η μονή Υακίνθου αποτέλεσε και έδρα του Πατριαρχείου κατά τη διάρκεια της εξορίας του στη Νίκαια. 6 Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η μονή σχετίζεται στενά με την αυτοκρατορική οικογένεια, καθώς συστηματικά αποτελεί τόπο ταφής μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο πρώην αυτοκράτορας Αλέξιος Γ Άγγελος (1195 1203), που εγκατέλειψε τη βυζαντινή πρωτεύουσα λίγο πριν από την Άλωση και συμμάχησε με τους Σελτζούκους Τούρκους προκειμένου να ανακαταλάβει το θρόνο, αιχμαλωτίστηκε το 1211 και τέθηκε σε περιορισμό στο μοναστήρι, όπου τελικά πέθανε και θάφτηκε. Το 1222 θάφτηκε στη μονή και ο Θεόδωρος Α Λάσκαρις, του οποίου η γυναίκα είχε ήδη θαφτεί εκεί. Μια μακρά έμμετρη επιγραφή χρονολογημένη στα 1211 σημειώνει ότι κάποιος Μανουήλ, πρίγκιπας που ανήκε στην οικογένεια των Κομνηνών και σχετιζόταν με τους άρχοντες της Σικελίας, είχε ταφεί επίσης στο ναό. Είναι πιθανό να πρόκειται για το Μανουήλ, ανιψιό του Αλεξίου Γ. 7 Το 1240 ο επίσκοπος της μονής Μεθόδιος εκλέχτηκε Πατριάρχης, είχε όμως μια σύντομη θητεία τριών μόνο μηνών και, αφού πέθανε, θάφτηκε στη μονή. Στη μονή Υακίνθου εκτοπίστηκε και ο λόγιος κληρικός Μανουήλ Ολόβωλος, όταν έπεσε σε δυσμένεια από το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο. Το 1241 οι Καλαβροί μοναχοί που συνόδευαν τη νύφη του Ιωάννη Γ Βατάτζη στη Νίκαια αποφάσισαν να μην επιστρέψουν και έγιναν δεκτοί στη μονή Υακίνθου. Η μονή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα χωρίς διακοπή, υπέστη μάλιστα μια εκτεταμένη ανακαίνιση το 19ο αιώνα. Η τελευταία αναφορά στις βυζαντινές πηγές είναι κατά την Πρώιμη Οθωμανική περίοδο της πόλης, το 1354, όταν ο επίσκοπος Γρηγόριος Παλαμάς μεταφέρθηκε στη Νίκαια μετά την Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 2/5
Για παραπομπή : Τσιβίκης Νικόλαος,, 2005, αιχμαλωσία του από τους Οθωμανούς. 8 Εκεί κατέφυγε στη μονή Υακίνθου, η οποία ήταν το κέντρο της χριστιανικής κοινότητας, και ξεκουράστηκε στη σκιά του κήπου της. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του, η γωνιά της πόλης όπου βρισκόταν η μονή ήταν εξαιρετικής ομορφιάς, καθώς η γειτονιά περιλάμβανε μία όμορφα διακοσμημένη εκκλησία, αλλά και ένα πηγάδι περιστοιχισμένο από κήπο με δέντρα. 3. Η μονή Υακίνθου ως πρόνοια Ανάμεσα στους πολλούς τάφους που φιλοξενούσε η μονή, ο ένας από τους δύο που σώζονταν έως τις αρχές του 20ού αιώνα ήταν κατασκευασμένος από μαρμάρινα θωράκια που σχημάτιζαν μία σαρκοφάγο και βρισκόταν σε κόγχη (τυφλό αψίδωμα) στον κυρίως ναό, στο νότιο κλίτος. Το ψηφιδωτό του εταιριάρχη Νικηφόρου σχετιζόταν πιθανότατα με τον τάφο αυτό βρισκόταν πάνω από τη θύρα που οδηγούσε από το νάρθηκα στο νότιο κλίτος και είχε χαθεί πια όταν ο Wulff αποτύπωνε φωτογραφικά το μνημείο. Η επιγραφή και η παράσταση του ψηφιδωτού δε σώθηκαν, αλλά αναφέρονται από τον περιηγητή J. Von Hammer, που τα είδε το 1804. Το ψηφιδωτό παρίστανε τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ι και τον εταιριάρχη Νικηφόρο και συνοδευόταν από την προαναφερθείσα επιγραφή. Η αναφορά της παραχώρησης της μονής ως πρόνοιας στο Νικηφόρο έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς είναι μία από τις πρωιμότερες αναφορές στο θεσμό. Ο διοικητικός θεσμός της πρόνοιας ως μορφής ανταμοιβής για συγκεκριμένες υπηρεσίες, όπου κρατική ιδιοκτησία παραχωρούνταν σε ισχυρούς αξιωματούχους για να τη διαχειριστούν, μαζί με όλα τα έσοδα που προέκυπταν από την εν λόγω ιδιοκτησία, εισήχθη ουσιαστικά από τον 11ο αιώνα. 9 Η πρόνοια διέφερε δομικά από τη χαριστική δωρεά γης, γιατί επρόκειτο για παραχώρηση για καθορισμένο χρονικό διάστημα, που συνήθως εκτεινόταν ως το θάνατο του προνοιάριου. Η πληροφορία, η οποία τεκμηριώνεται αρχαιολογικά και επιγραφικά, ότι η μονή υπήρξε «πρόνοια» ήδη από την έκτη δεκαετία του 11ου αιώνα είναι πολύτιμη, καθώς η επέκταση του θεσμού μαρτυρείται κυρίως μετά το 1070. 1. Wiegand, E., Zur Monogramminschrift der Theotokos (Koimesis-) Kirche von Nicaea, Byzantion 6 (1931), σελ. 411-420, Peschlow U., "The Churches of Nicaea Iznik", Ankbaygil I., Inalcik H., Aslanapa O. (επιμ.), Iznik throughout history, Istanbul 2003, σελ. 205. 2. Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Paris 1975), σελ. 121-124 Mango, C., Notes d Epigraphie et d Archéologie Constantinople, Nicée, Travaux et Mémoires 12 (1994), σελ. 353. 3. Underwood, P.A., The evidence of restorations in the sanctuary mosaics of the Church of the Dormition at Nicaea, Dumbarton Oaks Papers 13 (1959), σελ. 235-242. 4. Foss, C. Tulchin, J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises (Brookline 1990), σελ. 97-98. 5. Laurent, V., Les régestes des actes du patriarcat de Constantinople I.4: Les régestes de 1208 a 1309 (Paris 1971), σελ. 1210. Βλ. Foss, C. Tulchin, J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises (Brookline 1990), σελ. 98. 6. Foss, C. Tulchin, J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises (Brookline 1990), σελ. 111. 7. Van Dieten, J., Manuel Prinkips: Welcher Manuel in welcher Kirche zu Nikaia?, Byzantinische Zeitschrift 78 (1985), σελ. 63-91. 8. Foss, C. Tulchin J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises (Brookline 1990), σελ. 85. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 3/5
Για παραπομπή : Τσιβίκης Νικόλαος,, 2005, 9. Ostrogorsky, G., History of the Byzantine State 4 (New Jersey 1995), σελ. 330-331. Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Foss C., Tulchin J., Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises, Brookline-Mass. 1996 Schmit Theodor, Die Koimesis-Kirche von Nikaia. Das Bauwerk und die Mosaiken, Berlin 1927 Wulff O.K., Die Koimesiskirche in Nicäa und ihre Mosaiken nebst den verwandten kirchlichen Baudenkmälern. Eine Untersuchung zur Geschichte der byzantinischen Kunst im 1. Jahrtausend, Strassburg 1903 Βασίλειος μητροπολίτης Νικαίας, Ο εν Νικαία ναός της Θεοτόκου: συνοπτική επισκόπησις, Πατριαρχικό Τυπογραφείο, Κωνσταντινούπολη 1912 Underwood P. A., "The Evidence of Restorations in the Sanctuary Mosaics of the Church of the Dormition at Nicaea", Dumbarton Oaks Papers, 13, 1959, 235-242 Peschlow U., "The Churches of Nicaea Iznik", Ankbaygil I., Inalcik H., Aslanapa O. (επιμ.), Iznik throughout history, Istanbul 2003, 201-218 Grégoire H., "Le véritable nom de l église de la Koimesis à Nicée", Revue de l'lnstruction Publique en Belgique, 51, 1908, 283-287 Grégoire H., "Le véritable nom et la date de l'église de la Dormition, Nicée: un texte nouveau et décisif", Mélanges d'histoire atferts a Henri Pirenne, Vol. 1, Bruxelles 1926, 171-174 Grégoire H., "Encore le monastère d Hyacinthe à Nicée", Byzantion, 5, 1930, 287-293 Wiegand T., "Zur Monogramminschrift der Theotokos -(Koimesis-)Kirche von Nicaea", Byzantion, 6, 1931, 411-420 Van Dieten J., "Manuel Prinkips: Welcher Manuel in welcher Kirche zu Nikaia?", Byzantinische Zeitschrift, 78, 1985, 63-91 Mango C., "Notes d'epigraphie et d'archeologie: Constantinople, Nicee", Travaux et Mémoires, 12, 1994, 349-57 Δικτυογραφία : Iznik Municipality http://www.iznik.bel.tr/eng-index.htm The Theological Background of Iconoclastic Church Programmes http://www.nsu.ru/classics/baranov/oxford.htm Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 4/5
Για παραπομπή : Τσιβίκης Νικόλαος,, 2005, Γλωσσάριo : βέστης, ο Τίτλος που αναφέρεται για πρώτη φορά επί Ιωάννη Τσιμισκή (969-976). Το 10ο-11ο αιώνα απονεμόταν σε διακεκριμένους στρατιωτικούς στρατηγούς και διοικητικούς αξιωματούχος. Ιεραρχικά ήταν κατώτερος του μαγίστρου και ανώτερος του πραιποσίτου. Το β μισό του 12ου αιώνα υποβιβάστηκε, ενώ τη θέση του πήρε ο τίτλος του πρωτοβέστη. Και οι δύο τίτλοι έπαψαν να χρησιμοποιούνται μετά τον Αλέξιο Α Κομνηνό (1081-1118). εταιρειάρχης, μικρός εταιρειάρχης, μέγας εταιρειάρχης, ο Το αξίωμα του εταιρειάρχη εμφανίστηκε στις αρχές του 9ου αιώνα και αφορούσε τον επικεφαλής της εταιρείας, σώματος της αυτοκρατορικής φρουράς που ιδρύθηκε αυτήν την περίοδο. Από τον ύστερο 9ο αιώνα και εξής ο εταιρειάρχης ο ήταν επικεφαλής της τρίτης εταιρείας, που απαρτιζόταν από στρατιώτες των ασιατικών θεμάτων, ο μικρός εταιρειάρχης ήταν ο επικεφαλής της μέσης εταιρείας, που απαρτιζόταν από ξένους μισθοφόρους, και ο μέγας εταιρειάρχης ήταν ο επικεφαλής της μεγάλης εταιρείας, που απαρτιζόταν από στρατιώτες του θέματος Μακεδονίας. θωράκιο, το 1. Αρχαιότητα: Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. 2. Βυζάντιο: Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τα θυρώματα αποτελούνται από κατακόρυφες πλάκες, συχνά μαρμάρινες, που τοποθετούνται σε σειρά και σχηματίζουν ένα είδος διαχωριστικού ή προστατευτικού κιγκλιδώματος. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές τα θωράκια συναπαρτίζουν το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το στηθαίο του υπερώου. πατρίκιος, ο / πατρικία, η Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα. πεσσόκρανο, το Αρχιτεκτονικό μέλος που επιστέφει έναν πεσσό κατά τον ίδιο τρόπο (και με τις ίδιες καλλιτεχνικές αρχές) που ένα κιονόκρανο επιστέφει τον κίονα. πραιπόσιτος, ο (λατ. praepositus sacri cubiculi) Ο πραιπόσιτος του ιερού κουβουκλίου ή του ευσεβεστάτου κοιτώνος ήταν επόπτης ή προϊστάμενος στις υπηρεσίες του παλατιού και ανώτατος αυλικός αξιωματούχος. Το αξίωμα εμφανίζεται στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Μετά τον 6ο αιώνα, τον αντικαθιστά στα καθήκοντά του ο παρακοιμώμενος, οι αρμοδιότητές του περιορίζονται και αποκτά χαρακτήρα τιμητικού τίτλου. Το αξίωμα παύει να υπάρχει στα τέλη του 11ου αιώνα. πρόνοια, η Θεσμός που ανάγεται στον 11ο αιώνα. Πρόκειται κυρίως για γαίες που εκχωρούνται σε σημαντικούς στρατηγούς ή στην Εκκλησία γενικότερα πρόκειται για την παραχώρηση του δικαιώματος να εισπράττει ένας αξιωματούχος απευθείας από τους υπηκόους ό,τι αυτοί υποχρεώνονταν να πληρώνουν κανονικά στο κράτος. Οι πρόνοιες που δίνονταν σε στρατιωτικούς αξιωματούχους ως ανταμοιβή για υπηρεσίες ήταν ισόβιο προνόμιο, αλλά δε διαβιβάζονταν στους απογόνους του προνοιάριου. Σε περίπτωση παραχώρησης πρόνοιας σε μονές ή στην Εκκλησία, η δωρεά από πλευράς του κράτους ήταν μόνιμη. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 5/5