Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ: ΕΝΑ ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΝΤΑΞΕΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΓΕΝΙΕΣ Του Μιλτιάδη Νεκτάριου, Καθηγητή ασφαλιστικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Πρώην Διοικητή του ΙΚΑ
Το Ασφαλιστικό Πρόβλημα Το ασφαλιστικό πρόβλημα αποτελεί τον ένα από τους τρεις κύριους παράγοντες της πτώχευσης της χώρας (οι άλλοι δύο παράγοντες ήσαν το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού και το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών, τα οποία ήσαν το 2009 τα μεγαλύτερα μεταξύ όλων των αναπτυγμένων χωρών). Τα αφανές χρέος του συστήματος συντάξεων στις αρχές του 2000 ξεπερνούσε τα 500 δισ. Ευρώ και είχε προκαλέσει τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις τόσο της Κομισιόν όσο και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Τα αίτια ήσαν πολλά και οφείλονται αποκλειστικά στον άκρατο λαϊκισμό των κυβερνήσεων της Μεταπολίτευσης σε αγαστή συνεργασία με τα εργατικά συνδικάτα. Οι κυριότεροι παράγοντες επιβάρυνσης του συστήματος ήσαν: (α) τα εξαιρετικά υψηλά ποσοστά αναπλήρωσης, τα οποία ήσαν τα πλέον γενναιόδωρα σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο, (β) η πολυδιάσπαση των ταμείων, με αποτέλεσμα την εκτεταμένη εισφοροδιαφυγή, και (γ) η πρόωρη συνταξιοδότηση πριν την κανονική ηλικία των 65 ετών.
Τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων στην περίοδο 2010-2015 Οι κυβερνήσεις στην περίοδο των Μνημονίων προσπάθησαν να επιλύσουν τα παραπάνω προβλήματα με παραμετρικές παρεμβάσεις στο σύστημα των συντάξεων που στόχευαν: Στην αναδιανομή εισοδήματος από τους υψηλοσυνταξιούχους στους χαμηλοσυνταξιούχους, Στην αναπλήρωση των συνεχώς μειούμενων εισφορών από κρατικούς πόρους, Στην διατήρηση των ασφαλιστικών εισφορών στο 26% Στην αναβολή της ισχύος των ρυθμίσεων, με μετακίνηση των μεγαλύτερων επιβαρύνσεων στις μελλοντικές γενιές. Η παραμετρική μεταρρύθμιση του Ν. 3863/2010 θα επηρέαζε κυρίως όσους συνταξιοδοτούνταν μετά το 2020.
Η προτεινόμενη μεταρρύθμιση Η σημερινή κυβέρνηση όχι μόνο υιοθέτησε πλήρως την ίδια πολιτική, αλλά αποφάσισε να αυξήσει περαιτέρω τις ασφαλιστικές εισφορές. Η προτεινόμενη από την σημερινή κυβέρνηση νέα παραμετρική μεταρρύθμιση βασίζεται στην ταχύτερη εφαρμογή των ρυθμίσεων του Ν. 3863/2010, οι οποίες θα επηρέαζαν κυρίως όσους συνταξιοδοτούνταν μετά το 2020. Ταυτοχρόνως, και «για να περάσουμε την δύσκολη περίοδο», προβλέπονται μεταβατικές διατάξεις για «προσωπικές διαφορές στις παροχές» που σκοπεύουν στη μετάθεση των μειώσεων για το 2018. Οι παραμετρικές μεταρρυθμίσεις αντικατοπτρίζουν την αδιέξοδη και μυωπική πολιτική που έχει ένα μόνο στόχο: να δημιουργήσει την προσδοκία στους πολίτες ότι στο επόμενο διάστημα δεν θα μειωθούν οι συντάξεις. Η επικέντρωση του πολιτικού συστήματος στους ανεδαφικούς βραχυχρόνιους στόχους, δεν επέτρεψε στην ελληνική κοινωνία να συνειδητοποιήσει τα τεράστια προβλήματα που απειλούν το κοινωνικό κράτος στις επόμενες δεκαετίες.
Ο σχεδιασμός των μεταρρυθμίσεων: Τα δεδομένα Πρώτον, δεν είναι δυνατή η διατήρηση των παροχών σε μια οικονομία που βρίσκεται σε συνεχή και μεγάλη ύφεση. Όσο συνεχίζεται η ύφεση της οικονομίας, οι περαιτέρω μειώσεις των συντάξεων θα γίνονται νομοτελειακά. Δεύτερον, και χειρότερο, υπονομεύεται καίρια στην συνείδηση των νέων γενεών η αξιοπιστία του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης και η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ένα εργατικό δυναμικό, με τουλάχιστον 10 χρόνια ανεργίας στο παθητικό του και αμειβόμενο με μισθούς στο επίπεδο της φτώχειας, καλείται να πληρώνει τους υψηλότερους φόρους και εισφορές στην Ευρώπη, ενώ υπάρχει πλήρης αβεβαιότητα για τις παροχές που οι ίδιοι θα λάβουν στο μέλλον. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των διαδοχικών γενεών εγγίζει πλέον το σημείο της πλήρους διάρρηξης.
Τα δεδομένα Τρίτον, οι πρόσφατες ρυθμίσεις του τρίτου Μνημονίου έχουν δημιουργήσει μια μαύρη τρύπα στη χρηματοδότηση του ασφαλιστικού συστήματος κατά την περίοδο 2015-2020, η οποία ανέρχεται στα 3,7 δισ. Ευρώ ετησίως (περικοπή 1,8 δισ. Ευρώ στις συντάξεις και μείωση των κοινωνικών πόρων κατά 1,8 δισ. Ευρώ). Τέταρτον, στην περίοδο του 2020-2030 θα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη η συνταξιοδότηση των γενεών του Baby Booming, με δραματική περαιτέρω αύξηση των δαπανών. Αυτή η εξέλιξη θα είναι θανατηφόρα για τα δημόσια οικονομικά, ιδιαίτερα εάν συνεχίζεται η ύφεση της οικονομίας και η μεγάλη ανεργία. Αυτή την αναμενόμενη εξέλιξη είχαμε κάποιοι εξ ημών επισημάνει από τις αρχές του 1990, αλλά ως γνωστόν οι κυβερνήσεις της Μεταπολίτευσης είχαν αλλεργία στο μακροχρόνιο προγραμματισμό. Πέμπτον, στην περίοδο της συνταξιοδότησης των Baby Boomers (20020-2030) και μετά από αυτήν, τα δημόσια οικονομικά θα πιεσθούν σημαντικά λόγω των αυξημένων δαπανών που θα απαιτήσουν οι αυξημένες ανάγκες του γηράσκοντος πληθυσμού για υπηρεσίες υγείας.
Τι μπορεί να γίνει τώρα: Ένα Νέο Σύστημα Συντάξεων για τις Νέες Γενιές Επειδή η οργάνωση και λειτουργία του συστήματος συντάξεων επηρεάζει την ζωή τριών εκατομμυρίων συνταξιούχων, τον οικονομικό σχεδιασμό τεσσάρων εκατομμυρίων εργαζομένων, και τις προοπτικές ανάπτυξης της οικονομίας, ο κύριος στόχος μιας ασφαλιστικής μεταρρύθμισης πρέπει να είναι η εξυπηρέτηση των συμφερόντων των εργαζόμενων γενεών. Το λάθος των κυβερνήσεων της Μεταπολίτευσης ήταν ότι επιχείρησαν να λύσουν το ασφαλιστικό πρόβλημα με τις παραμετρικές αλλαγές στο υφιστάμενο σύστημα. Πρέπει να διαχωριστούν τα προβλήματα και τα μέσα για τις λύσεις τους: Νέο σύστημα συντάξεων για τις νέες γενιές (ασφαλισμένοι μετά το 1992). Μεταβατικές ρυθμίσεις για τις απερχόμενες γενιές (ασφαλισμένοι πριν το 1992).
I. Βασική φιλοσοφία του Νέου Συστήματος Συντάξεων Νέο ισοζύγιο στη διαχείριση των κινδύνων μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Ο στόχος της Πολιτείας θα είναι να προσφέρει στους πολίτες ένα δομημένο πλαίσιο μακροχρόνιας αποταμίευσης, το οποίο θα καταλήγει τελικά να προσφέρει στο μέσο πολίτη ένα συνολικό ποσοστό αναπλήρωσης 75%. Ίση μεταχείριση όλων των πολιτών διαχρονικά, όσον αφορά τα υποχρεωτικά κρατικά συστήματα κύριας και επικουρικής ασφάλισης. Επαρκή προστασία σε όλους τους ασφαλισμένους με την συνδυασμένη εφαρμογή όλων των διαθέσιμων υποχρεωτικών και προαιρετικών προγραμμάτων ασφάλισης. Δεν θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στην απασχόληση και θα συμβάλλει σημαντικά στην διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου.
Τρεις Πυλώνες Τρεις πυλώνες για τις τρεις βασικές λειτουργίες: Αναπλήρωση συντάξεων, μέσω των κύριων και επικουρικών συντάξεων (υποχρεωτική ασφάλιση) Κλαδική διαφοροποίηση, μέσω των Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (προαιρετική ασφάλιση) Πρόνοια, μέσω της γενικευμένης εφαρμογής του ΕΚΑΣ
Κύριες Συντάξεις: Προσαρμογή του Ιταλικού/ Σουηδικού Μοντέλου Το νέο σύστημα των κύριων συντάξεων είναι διανεμητικό με καθορισμένες εισφορές (Pay-As-You-Go Notional Defined Contributions). Βασίζεται στη λειτουργία Ατομικών Λογαριασμών νοητής κεφαλαιοποίησης (Individual Notional Accounts). Δηλαδή, οι κύριες συντάξεις είναι πλήρως αναλογικές. Οι εισφορές υπολογίζονται επί του φορολογητέου εισοδήματος και εισπράττονται από τις Οικονομικές Υπηρεσίες του κράτους. Καταργούνται οι υφιστάμενες κλίμακες ασφαλιστέων αποδοχών για τους αυτοαπασχολούμενους. Εισφορές: 10% (αντί του σημερινού 20%). Οι ασφαλιστικές εισφορές πιστώνονται κάθε χρόνο στους ατομικούς λογαριασμούς και κεφαλαιοποιούνται με την μέση αύξηση του ΑΕΠ. Το συσσωρευόμενο κεφάλαιο είναι νοητό και δεν υπάρχουν αποθεματικά. Κάθε χρόνο όλοι οι ασφαλισμένοι λαμβάνουν επίσημη ενημέρωση για το ποσό του συσσωρευμένου ασφαλιστικού κεφαλαίου.
Νέο Ταμείο Επικουρικών Συντάξεων Ο ρόλος των επικουρικών συντάξεων είναι κρίσιμος στο νέο σύστημα: (α) συμπλήρωση των παροχών των κύριων συντάξεων και (β) μείωση του συνολικού μακροχρόνιου κόστους του εθνικού συστήματος συντάξεων. Οι επικουρικές συντάξεις είναι του τύπου «καθορισμένων εισφορών». Κάθε ασφαλισμένος διαθέτει Ατομικό Λογαριασμό στον οποίο συσσωρεύεται το ασφαλιστικό κεφάλαιο, για την εξέλιξη του οποίου ενημερώνεται ετησίως. Το νέο σύστημα επικουρικών συντάξεων θα εκκινήσει εκ του μηδενός, με την έννοια ότι η υπαγωγή στην ασφάλιση και η έναρξη της κεφαλαιοποίησης θα ξεκινήσει με την θέσπιση και την λειτουργία του επικουρικού ταμείου και θα καλύπτει όλους τους εργαζόμενους. Το ένα και μοναδικό νέο ταμείο των επικουρικών συντάξεων θα είναι πλήρως κεφαλαιοποιημένο. ΕΙΣΦΟΡΕΣ : 6% (όπως και σήμερα). Η διαδικασία των επενδύσεων των αποθεματικών είναι καίριας σημασίας για την επίτευξη των στόχων. Ανατίθεται υποχρεωτικά στην ΑΕΔΑΚ Ασφαλιστικών Οργανισμών. Διαδικασία Contracting-out, με ισοδύναμη παροχή.
II. Τρία Προγράμματα Ενεργειών για την Μεταβατική Περίοδο Συγχώνευση όλων των υφιστάμενων ταμείων κύριων και επικουρικών συντάξεων στο ΙΚΑ. Ομογενοποίηση των ρυθμίσεων υπολογισμού των εισφορών και των παροχών για τους ασφαλισμένους όλων των συγχωνευόμενων ταμείων. Υλοποίηση των 2 προγραμμάτων: σε 6 μήνες Εκπόνηση ειδικού προγράμματος εξεύρεσης συμπληρωματικών πόρων για την στοιχειώδη υποστήριξη των απερχόμενων γενεών, για την περίοδο 2016-2050.
Συμπληρωματικοί Πόροι για τις Απερχόμενες Γενιές Οι απαιτούμενοι συμπληρωματικοί πόροι για την περίοδο 2016-2050 θα εκτιμηθούν με βάση σχετική αναλογιστική μελέτη. Η χρηματοδότηση των συντάξεων αυτών μπορεί να προέρχεται από τρεις πηγές: Τις τρέχουσες ασφαλιστικές εισφορές από το διανεμητικό τμήμα (κύριες συντάξεις) του Νέου Συστήματος Συντάξεων, ΜΕ ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΙΣΦΟΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 20% ΣΤΟ 10%. «Πάγωμα» των εισφορών ΟΑΕΕ και ΟΓΑ στα σημερινά επίπεδα, για την περίοδο Μετάβασης. Την εξοικονόμηση πόρων από το υφιστάμενο σύστημα, αλλά αυτό απαιτεί μια ευρύτερη πολιτική συναίνεση (παρέμβαση στις πρόωρες συντάξεις), και Τους συμπληρωματικούς πόρους που θα μπορέσει να κινητοποιήσει το Κράτος, για την περίοδο μέχρι το 2050.
Θέματα Χρηματοδότησης Το άθροισμα των εισφορών για κύριες και επικουρικές συντάξεις θα πρέπει να είναι περίπου 16%. Τα ακριβή ποσοστά θα προκύψουν μετά την διενέργεια των αναλογιστικών μελετών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ένα ποσοστό 10% για τις κύριες συντάξεις θα οδηγούσε σε ένα ποσοστό αναπλήρωσης περίπου 25% (σε 35 χρόνια απασχόλησης και με ένα μέσο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης του ΑΕΠ 2%). Ενώ ένα ποσοστό εισφορών 6% για τις επικουρικές συντάξεις θα οδηγούσε σε ένα ποσοστό αναπλήρωσης 30% (για 35 χρόνια, με ένα μέσο ετήσιο ποσοστό απόδοσης των επενδύσεων 5%). Δηλαδή, με βάση τα παραπάνω το δημόσιο σύστημα θα εξασφαλίσει ένα συνολικό ποσοστό αναπλήρωσης 55%. Ποσοστό αναπλήρωσης 55% μπορεί να εξασφαλίσει και το σημερινό σύστημα με εισφορές 26% ή 27,5% (πλήρως διανεμητικό). Για την Ελλάδα, εκτιμάται ότι η προτεινόμενη χρηματοδότηση των επικουρικών συντάξεων θα δημιουργήσει αποθεματικά τουλάχιστον 50 δισ. Ευρώ στην πρώτη δεκαετία λειτουργίας του συστήματος. Οι πόροι αυτοί θα είναι πολύτιμοι για την χρηματοδότηση της ανάπτυξης της χώρας και την δημιουργία των εκατοντάδων χιλιάδων θέσεων εργασίας που πρέπει να δημιουργηθούν για την απορρόφηση της ανεργίας.
Τελικά Συμπεράσματα Αποτελεί αδήριτη ανάγκη για την χώρα να αρχίσει να χτίζει τους νέους κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς πάνω στους οποίους θα δομήσει το μέλλον της. Βασικό στοιχείο του νέου κοινωνικού κράτους αποτελεί η συγκρότηση των προγραμμάτων κοινωνικής ασφάλισης για παροχές συντάξεων, υγείας, μακροχρόνιας φροντίδας. Το προτεινόμενο σύστημα συντάξεων θα εξασφαλίσει την ίση μεταχείριση των ασφαλισμένων εντός και μεταξύ όλων των μελλοντικών γενεών εργαζομένων και θα δημιουργήσει μια νέα κουλτούρα αποταμίευσης και οικονομικού προγραμματισμού στη μέση ελληνική οικογένεια. Υψηλότερες παροχές: περισσότεροι πυλώνες/ χαμηλότερες εισφορές. Η υιοθέτηση ενός συστήματος συντάξεων με τις προτεινόμενες προδιαγραφές θα συμβάλλει ευθέως στην αύξηση της απασχόλησης και της οικονομικής ανάπτυξης. Μόνο εάν συμβεί αυτό, θα έχουμε ως κοινωνία την δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε ένα μέρος του νέου πλούτου που θα δημιουργηθεί για να ενισχύσουμε τις απερχόμενες γενιές.