Νεοελλημική Λογοτεχμία

Β ΚΤΚΛΟ ΔΙΑΓΩΝΙΜΑΣΩΝ ΠΡΟΟΜΟΙΩΗ Νεοελλημική Λογοτεχμία κατεύθυμσης 1.α. Ο Παπαδιαμάντης θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Νεοέλληνες πεζογράφους και ο κυριότερος εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος. Τλικό της τέχνης του είναι ο κόσμος της πραγματικότητας περιορισμένος στο πλαίσιο των προσωπικών του εμπειριών. Η πλούσια πηγή των παιδικών του χρόνων προσπορίζει και το θέμα του «Ονείρου στο κύμα», παρόλο που είναι δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια σε τι ποσοστό μεταφέρονται εδώ πραγματικά βιώματα του Παπαδιαμάντη. Η επίμονη παρουσία ενός ανέπαφου κόσμου, όπου η αθωότητα και η απλοϊκή ζωή κατέχουν κύρια θέση, δημιουργούν ένα ύφος και μια αφηγηματική μέθοδο καθαρά «παπαδιαμαντική». Όλα σχεδόν τα πρόσωπα και τα γεγονότα προέρχονται από την αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία έχει περάσει στην ανάμνηση, διατηρώντας, όμως, μια σχεδόν φυσική παρουσία, παράλληλα με την προσωπική αίσθηση και συγκίνηση του συγγραφέα. «Ο Παπαδιαμάντης μπορεί να ονομασθεί πιο πολύ βιωματικός παρά αυτοβιογραφικός συγγραφέας. Δημιουργεί την ίδια εντύπωση με όλους εκείνους τους συγγραφείς που είναι παραστατικοί, ότι δηλαδή τα έζησε όλα αυτά για τα οποία γράφει.» (Γ. Ιωάννου) Ο βιωματικός χαρακτήρας του αφηγηματικού υλικού του ανιχνεύεται: στα πρωτοπρόσωπα διηγήματα. Ο αφηγητής παρουσιάζει σε πρώτο πρόσωπο γεγονότα που δε διαδραματίζονται απλώς στην εποχή του συγγραφέα, αλλά φαίνεται να αποτελούν κομμάτι της ζωής του, της δικής του ιστορίας ή μιας ιστορίας όπου ο ίδιος είναι ένας από τους κεντρικούς ήρωες. Σα διηγήματα αυτά έχουν χαρακτηριστεί από την κριτική "αυτοβιογραφικά" και έχουν χρησιμοποιηθεί για την άντληση πληροφοριών ή την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούν στη ζωή του συγγραφέα, την προσωπικότητα, τον ψυχισμό ή τη δοκιμασία του ηθικού του κόσμου. στη χρονική οριοθέτηση των διηγημάτων του. Όλες οι ιστορίες στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη διαδραματίζονται στη σύγχρονή του πραγματικότητα που ταυτίζεται με τη διάρκεια της ζωής του. στον τοπικό προσδιορισμό. Ο τόπος (το σκηνικό) όπου ξετυλίγονται οι ιστορίες του Παπαδιαμάντη είναι, κατά πρώτο λόγο, ο τόπος γέννησής του, η κιάθος, και, κατά δεύτερο, η Αθήνα. Ο τόπος μαζί με το χρόνο συνθέτουν το βιωμένο χωροχρόνο, απ' όπου ο συγγραφέας αντλεί διαρκώς το προκειμενικό υλικό του. 1

Αναφορές βιωματικού χαρακτήρα στο απόσπασμα (ενδεικτικά): 1. - Κανείς ιδιοτελής λογισμός δεν υπήρχε την στιγμήν εκείνην εις το πνεύμα μου. Η καρδία μου ήτο πλήρης αυτοθυσίας και αφιλοκερδίας. - Κ εγώ έμαθα γράμματα, εξ ευνοίας και ελέους των καλογήρων -...μ έκαμε να μη γίνω κληρικός;/ έπρεπε να με κάμη να γίνω μοναχός. - Ορθώς έλεγεν ο γηραιός Σισώης... -...αναλογίζομαι το άλλο σχοινίον της παραβολής όπως η Γραφή λέγει. Σο θρησκευτικό στοιχείο σημαδεύει την έμπνευση και το βίωμα του Παπαδιαμάντη. Είναι άνθρωπος βαθύτατα θρησκευόμενος, ταπεινός και μοναχικός. Η χριστιανική συνείδηση που διαμόρφωσε στα παιδικά του χρόνια μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον και οι χριστιανικές ηθικές αρχές που του εμφύσησαν οι γονείς του τον συνοδεύουν σ' όλη του τη ζωή. Ο χριστιανισμός του είναι εμπράγματος, δε χάνεται στη σφαίρα της θεωρίας και των αφηρημένων αναζητήσεων. Από πολύ μικρός συνοδεύει τον ιερέα πατέρα του στους ναούς και στα ξωκλήσια, ψέλνει μαζί του, παίρνει μέρος σε κατανυκτικές αγρυπνίες. Η πίστη του στην Ορθοδοξία τον οδηγεί σε ηλικία 21 ετών στο Άγιο Όρος με πρόθεση να γίνει μοναχός. Μυείται στη μοναστική ζωή, διαβάζει πολλά εκκλησιαστικά βιβλία, μαθαίνει βυζαντινή μουσική, μελετά αρχαία ελληνικά κείμενα. Όμως, ύστερα από λίγους μήνες κρίνει ότι δεν του ταιριάζει το μοναστικό σχήμα και εγκαταλείπει. Πολλά σημεία των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο και συχνά εκφράζει την αγάπη του στο πνεύμα και τις αξίες της θρησκευτικής ζωής. Σα διηγήματά του είναι γεμάτα αναμνήσεις από εκκλησιαστικές τελετές και μορφές θρησκευόμενες 2. - καθότι όλοι οι αιγιαλοί και αι θάλασσαι εκείναι εσυχνάζοντο από τους αλιείς, μία βάρκα εφάνη να προβάλλη αντικρύ, προς το ανατολικομεσημβρινόν μέρος, από τον πέρα κάβον, τον σχηματίζοντα το δεξιόν οιονεί κέρας του κολπίσκου. Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει τη κιάθο από κάθε δυνατή πλευρά και με τόσο αναπαραστατικό τρόπο, ώστε είναι σχετικά εύκολο στον αναγνώστη να ταυτίσει το σκηνικό με πραγματικά σκιαθίτικα τοπία. Οι περιγραφές του, τις περισσότερες φορές, αποτελούν πιστές απεικονίσεις της ζωής, της νοοτροπίας, των συνηθειών, των δραστηριοτήτων των ανθρώπων του νησιού του. Σο νησί του αποτελεί το φυσικό πλαίσιο και οι συγχωριανοί του τις μορφές μέσα από τις οποίες εκφράζει την προσήλωσή του στον κόσμο της Ελληνικής Παράδοσης και της Ορθοδοξίας, των ακατάλυτων από τα δυτικά ρεύματα ελληνικών αξιών. "Η καθαρότητα της ψυχής του Παπαδιαμάντη, μεμιάς, αρμόστηκε πάνω στην καθαρότητα του νησιού του. Γερόντοι χαρακωμένοι από τους λεβάντηδες, κοπέλες κρουστές σαν τα βότσαλα. Χρόνια και χρόνια φυλαγμένο στο υποσυνείδητό του, γαλήνευε, καταστάλαζε, 2

λαμπικάριζε όλα της παιδικής ηλικίας τα περιστατικά, μ' έναν τρόπο που θα έδινε το δικαίωμα να υποστηρίξει κανείς πως η ωρίμαση του συγγραφέα γινόταν εν αγνοία του εκεί, σε μια περιοχή που ο άνθρωπος δε διαθέτει την κουτή ευφυΐα να ξεχωρίζει αυτά που βλέπει απ' αυτά που αισθάνεται.» (Ελύτης) 3. - καθότι όλοι οι αιγιαλοί και αι θάλασσαι εκείναι εσυχνάζοντο από τους αλιείς... - Το βύθος του νερού ήτον περί τα δύο αναστήματα. Έφθασα σχεδόν εις τον πυθμένα, ο οποίος ήτο αμμόστρωτος, ελεύθερος βράχων και πετρών... -...όπου εσχηματίζοντο δίναι και κύκλοι συστρεφόμενοι εις τον αφρόν της θαλάσσης, οι οποίοι θα ήσαν ως μνήμα υγρόν και ακαριαίον... «Η σχέση του Παπαδιαμάντη με τη φύση δεν είναι μονάχα αισθητική, αλλά κυρίως ηθική.... Φύση και άνθρωπος αλληλοεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται. Η φύση καθορίζει εν πολλοίς τα δρώμενα.... Ο άνθρωπος όσο μένει μέσα στη φύση κι όσο ανοίγει διάλογο μαζί της, μένει φυσικός, πιο νήπιος, πιο αθώος» Σχολικό Βιβλίο, σελ. 343. το απόσπασμα διακρίνεται η φυσιολατρία και αποκαλύπτεται η προσωπική σχέση του συγγραφέα με τη φύση, ενώ τα γεγονότα της ιστορίας διαδραματίζονται μέσα σε ένα εξιδανικευμένο φυσικό περιβάλλον. Ο Παπαδιαμάντης αξιοποιεί όλη του την παραστατική δύναμη, ώστε να διατηρήσει την άλω γύρω από τις σεπτές εικόνες που δεν είναι -δε θέλει να είναι- απλό φόντο και στεγνές αναμνήσεις, αλλά αισθήματαφορείς ηθικών αξιών, ζωντανό βίωμα. Η θάλασσα, στοιχείο αναπόσπαστο του νησιού του και της ζωής των κατοίκων του, είναι πάντα παρούσα, όχι μόνο συμμετέχει, αλλά συμπάσχει αναλαμβάνοντας ενεργό ρόλο: «στις πλέον γαλήνιες και στις πλέον άγριες στιγμές της είναι κάποιος συγγενής μας, δύστροπος, εχθρικός ίσως, πλην όμως δικός μας.» (Ελύτης). 4. Και εσκεπτόμην λίαν τεταραγμένος αν έπρεπε να ριφθώ εις την θάλασσαν, μάλλον, διά να έλθω εις βοήθειαν της κόρης, ή να τρέξω και να φύγω... - ιδιοτελείς περιπτύξεις, από όλας τας λυκοφιλίας και τους κυνέρωτας του κόσμου - Ποτέ δεν θα εζήτουν αμοιβήν! Ο ηθικός κόσμος του Παπαδιαμάντη δοκιμάζεται από τον κρυφό ερωτισμό του, από τα πάθη του, από τις εισβολές του πονηρού και την πάλη με το κακό, καταδιώκεται από "αμαρτίας φαντάσματα". Η βίωση της αμαρτίας και η πάλη με τους πειρασμούς της ζωής και τα πάθη (οινόπνευμα) τον βασανίζουν καθημερινά. Η ζωή του είναι μια διαρκής αναζήτηση της ηθικής τελειότητας, χωρίς αυτό να σημαίνει αδιαφορία ή περιφρόνηση για τις χαρές της ζωής, καθώς αναζητά με πάθος την ομορφιά και την υμνεί ακατάπαυστα. Παραμένει σε όλη του τη ζωή ένας "κοσμοκαλόγερος", αποφεύγοντας καθετί που θα τον οδηγούσε σε μια συμβατική και εύκολη ζωή. 3

Και οπόσον διέφερεν από όλας τας ιδιοτελείς περιπτύξεις, από όλας τας λυκοφιλίας και τους κυνέρωτας του κόσμου η εκλεκτή, η αιθέριος εκείνη επαφή! - Αλλ εγώ επλήρωσα τα λύτρα διά την ζωήν της. - Και τώρα, όταν ενθυμούμαι το κοντόν εκείνο σχοινίον,... «σχοίνισμα κληρονομίας» δι εμέ,... 5. Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...» Με μεγάλη ποιητική ένταση συμβολοποιείται η αντίθεση ανάμεσα στο θλιβερό παρόν του ήρωα-αφηγητή στην πόλη και το ευτυχισμένο νεανικό παρελθόν του στο βουνό. Ο νεαρός βοσκός, με όπλα την ελευθερία μέσα τη φύση, την αθωότητα, το συναίσθημα, την απλότητα, την αυτάρκεια, την ανιδιοτέλεια, την έλλειψη φιλοδοξίας, την ισορροπία αντιπαρατίθεται στον ώριμο δικηγόρο, το δέσμιο του δόλου, του άγχους, της ανεπάρκειας, της ανώφελης πολυπραγμοσύνης, του ατομικισμού, της αλαζονείας, της δυστυχίας. Σο πέρασμα από τη μια κατάσταση (ευτυχία / βουνό) στην άλλη (δυστυχία / πόλη) είναι οδυνηρό για τον αφηγητή, ο οποίος προβάλλει τη νοσταλγία για τη φυσική ομορφιά και την τάση φυγής από τα δεινά της ανταγωνιστικής και απάνθρωπης αστικής κοινωνίας. Η παιδικότητα του Παπαδιαμάντη υπήρξε ο καθοριστικότερος παράγοντας που διαμόρφωσε τη στάση ζωής του, με κύρια χαρακτηριστικά την απομόνωση, την αποχή από βιοτικές μέριμνες, τη λαϊκότητα, τη συνεχή ενατένιση του εσωτερικού κόσμου. Ζει στην Αθήνα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, μα δεν μπορεί να προσαρμοστεί στην πρωτεύουσα της αδικίας, της στέρησης και της μοναξιάς. Ζει μια ζωή στο όριο των παρορμήσεων και των ενστίκτων, με άσβεστη τη νοσταλγία για επιστροφή στο νησί και την ηθική ακεραιότητα, νοσταλγία που εκφράζεται από τον ήρωα-αφηγητή του με απόλυτη αμεσότητα στην τελευταία φράση του διηγήματος. Κάθε τόσο αφήνει την Αθήνα και γυρίζει στο νησί του, αποφεύγοντας την κοινωνική ζωή, κάνοντας συντροφιά με τους απλούς νησιώτες. Επιστρέφει στη κιάθο οριστικά προς τα τέλη της ζωής του, λίγο πριν το θάνατό του. Β1. Αφηγηματικές τεχνικές στο απόσπασμα (ενδεικτικά): 1.Πρωτοπρόσωπη Αφήγηση. Σο διήγημα ανήκει στον τύπο της ενδοδιηγητικής ομοδιηγητικής αυτοδιηγητικής αφήγησης. Ο αφηγητής είναι ενδοδιηγητικός, εφόσον βρίσκεται μέσα στην ιστορία και αφηγείται τα γεγονότα, (2 ου βαθμού, εφόσον είναι ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας), ομοδιηγητικός, εφόσον μετέχει στη δράση, αυτοδιηγητικός, εφόσον είναι ο κεντρικός ήρωας-πρωταγωνιστής της δικής του ιστορίας. Αφηγείται σε α' πρόσωπο την προσωπική του ιστορία, δίνοντας στην αφήγηση έναν εξομολογητικό και προσωπικό τόνο. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση υπογραμμίζει τη βιωματικότητα του κειμένου και προσδίδει αληθοφάνεια. το "Όνειρο στο Κύμα", ο αφηγητής υιοθετεί, εκτός από την απλή αφήγηση της εξέλιξης και της έκβασης των 4

γεγονότων, και την αρχική πρόθεση του εαυτού του ως ήρωα που μένει τελικά ανεκτέλεστη. Ο αναγνώστης δεν πληροφορείται μόνο τι έγινε, αλλά κι αυτό που επρόκειτο να γίνει και δεν έγινε. 2. Διπλή Προοπτική: Εσωτερική και Μηδενική Εστίαση το "Όνειρο στο Κύμα", ο Παπαδιαμάντης επιλέγει ΔΤΟ ΣΙΓΜΕ χρονικά απομακρυσμένες μεταξύ τους: η Α αναφέρεται στην εφηβική ηλικία του ήρωα, ενώ η Β δηλώνει το πέρασμα στην ωριμότητα. Οι δυο αυτές πλευρές του Εγώ χωρίζονται μεταξύ τους από ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο διάστημα χρόνου, την αφηγηματική απόσταση. Έτσι, το αφηγηματικό υποκείμενο i) άλλοτε είναι το Εγώ της Ιστορίας, ο εαυτός που βιώνει τα γεγονότα και έχει αντιληπτική οπτική γωνία, "βλέπει" τα γεγονότα: αφήγηση νεαρού βοσκού με εσωτερική εστίαση (γνωρίζει όσα και τα πρόσωπα) και ii) άλλοτε είναι το Εγώ της Αφήγησης, ο εαυτός που αφηγείται τα γεγονότα του παρελθόντος από εννοιολογική οπτική γωνία και δεν περιορίζεται στην απλή αναμετάδοση της όρασης: αφήγηση ώριμου δικηγόρου με μηδενική εστίαση (γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα). Η πρώτη διευκολύνει την καλλιτεχνική απόδοση των έντονων συναισθημάτων, τη διατήρηση της έντασης, τη χωρίς διευθέτηση παρουσίαση των σκέψεων, των αντιφάσεων και διλημμάτων του Εγώ-ήρωα, την πιο παραστατική σκιαγράφηση της βιωμένης εμπειρίας. Η δεύτερη επιτρέπει στον αφηγητή να παρεμβαίνει και να σχολιάζει με συνείδηση, λογική, γνώση και ωριμότητα, επειδή διατηρεί απόσταση από τη βίωση. Η μεγάλη αφηγηματική απόσταση, αφαιρεί από την εμπειρία του παρελθόντος την ένταση αλλά και την αβεβαιότητα του αγνώστου, επειδή ο αφηγούμενος γνωρίζει το τέλος της ιστορίας. Ένας ενδεχόμενος περιορισμός στην προοπτική του ήρωα και μόνο, θα αφαιρούσε τη σκιά του παρόντος και θα το μετέδιδε μονοδιάστατα. Με την εναλλαγή της εστίασης υπογραμμίζεται η τραγικότητα του ήρωα. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ i) Δεν ηξεύρω αν η κόρη λουομένη εις την θάλασσαν... ii) Επί πόσον ακόμη θα το ενθυμούμαι εκείνο το αβρόν, το απαλόν σώμα... 3. Εναλλαγή χρονικών επιπέδων: παρελθόν παρόν το "Όνειρο στο Κύμα", η αφήγηση δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά χαρακτηρίζεται από τη διαπλοκή των χρονικών επιπέδων, ξεκινώντας με αναδρομή στο παρελθόν από την οπτική γωνία της ώριμης ηλικίας. (Είναι κοινός τόπος ότι οι αναδρομικές αφηγήσεις, παρουσιάζονται από την προοπτική του Εγώ της Αφήγησης, ιδιαίτερα όταν υπάρχει αφηγητήςπρωταγωνιστής που «βλέπει» πίσω στο χρόνο.). 5

το απόσπασμα η συνεχής εναλλαγή παρελθόντος - παρόντος, με κυρίαρχη την αναδρομή, υπογραμμίζει τη σημασία της παρελθοντικής εμπειρίας στο παρόν του ήρωα, επισημαίνει τη συνειδητοποίηση του Εγώ της Αφήγησης που συνέβη εντωμεταξύ, τονίζει τη νοσταλγία και, κατά κάποιο τρόπο, καταργεί την αίσθηση της χρονικότητας. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ i) Δεν ηξεύρω αν η κόρη λουομένη εις την θάλασσαν... ii) Επί πόσον ακόμη θα το ενθυμούμαι εκείνο το αβρόν, το απαλόν σώμα... 4. Επιτάχυνση αφηγηματικού χρόνου Η ύνοψη(i) και η Παράλειψη(ii) (paralipsis) αποτελούν αφηγηματικές τεχνικές επιτάχυνσης χρόνου. Ένα μεγάλο χρονικό διάστημα συμπυκνώνεται με σύντομη αφήγηση ή παραλείπεται, είτε επειδή δε θεωρείται σημαντικό είτε επειδή ο συγγραφέας δε θέλει να κουράσει τον αναγνώστη με λεπτομέρειες ήσσονος σημασίας που μπορεί να τον αποπροσανατολίσουν. «Οι παραλείψεις εφοδιάζουν τον αναγνώστη με λιγότερες πληροφορίες απ' όσες αρχικά υποπτεύεται, περιορίζοντας τον αφηγητή στα όρια του εαυτού του ως ήρωα. Έτσι, εγείρουν αγωνία, και δημιουργούν μυστήριο. Αυτό οφείλεται αφενός στην ανισότητα ήρωα-αφηγητή και αφετέρου στην ανισότητα μεταξύ της πληροφορίας που δίνεται από τον ήρωα και της ερμηνείας που προσφέρει ο αναγνώστης.» ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (Φαρίνου-Μαλαματάρη) (i) Η Μοσχούλα έζησε, δεν απέθανε. Αφού επέρασα από από δύο ιερατικάς σχολάς, ήτον επόμενον! (ii)... από όλας τας ιδιοτελείς περιπτύξεις, από όλας τας λυκοφιλίας και τους κυνέρωτας του κόσμου Β2. Ο αφηγηματικός τρόπος της περιγραφής συναντάται πολύ συχνά στον Παπαδιαμάντη. Αποτελεί επιρροή κυρίως του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού ως προς τη λυρικότητα, την ποιητική πνοή, τον έντονο συμβολισμό και τον προέχοντα ρόλο της φύσης, αλλά και του Ρεαλισμού ως προς τη λεπτομερειακή παράθεση πληροφοριών, οι οποίες, εκτός από τις σκηνοθετικές ανάγκες, υπηρετούν και το νόημα. «Με τις περιγραφές, ο αφηγητής μπορεί να θεωρηθεί ως πληροφοριοδότης που, με βάση την αφηγηματική απόσταση, παρουσιάζει συγκαλυμμένα αυτό που ξέρει και αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του. Ταυτόχρονα, όμως, η αφήγηση κατοχυρώνει την αθωότητα που θα δοκιμαστεί από την αντιμετώπιση των διλημμάτων.» (Φαρίνου-Μαλαματάρη) το απόσπασμα εντοπίζεται η αφηγηματική τεχνική της παράληψης [(paralepsis) < παραλαμβάνω], η οποία συνιστά επιβράδυνση. Η λειτουργία της είναι να εφοδιάσει τον αναγνώστη με περισσότερες πληροφορίες απ' όσες αρχικά υποπτεύεται, "απ' ό,τι επιτρέπεται 6

κανονικά στον κώδικα της εστίασης που κυβερνά το σύνολο" (Φαρίνου-Μαλαματάρη). Ο χρόνος αφήγησης επιμηκύνεται σε τρεις παραγράφους: αφηγηματικός χρόνος ιστορικός χρόνος (Η βάρκα... και ανήλθον.). Ο ήρωας-αφηγητής, αριθμώντας ρεαλιστικές λεπτομέρειεςπληροφορίες (είκοσιν οργυιάς), αναστέλλει τη δράση και κορυφώνει την ένταση στο πιο καίριο σημείο της αφήγησης. Η εναλλαγή της περιγραφής με την αφήγηση (Πάραυτα, όπως ήμην, ερρίφθην εις την θάλασσαν / Έφθασα σχεδόν εις τον πυθμένα / Πάραυτα ανέδυν και ανήλθον...) αποδίδουν με παραστατικό τρόπο την αγωνία του ήρωα, η οποία είχε ήδη σκιαγραφηθεί με την αυθόρμητη συμπαράθεση αντιδράσεων που είναι ασύμβατες μεταξύ τους. ε συνδυασμό με το δραματικό απρόοπτο της εμφάνισης της βάρκας που μόλις είχε προηγηθεί, προσδίδουν αληθοφάνεια στο βίωμα του ήρωα, δείχνοντας την αμηχανία του και τον κλιμακούμενο φόβο του, και δίνοντας την αφορμή για μια φιλοσοφική ενατένιση της ζωής, υπογραμμίζοντας την περιπλοκότητα και αντιφατικότητα των ανθρώπινων επιλογών. Οι σκέψεις του ήρωα-αφηγητή προοιωνούν αρνητική εξέλιξη (μνήμα υγρόν και ακαριαίον διά την ατυχή παιδίσκην) και, με τη δημιουργία εικόνων «παπαδιαμαντικής γραφής», διαμορφώνουν μια γοητευτική ατμόσφαιρα που επενδύει την αφήγηση με λυρισμό και εσωτερικότητα. Παράλληλα, αισθητοποιούν καλλιτεχνικά το θανάσιμο κίνδυνο που επίκειται και προσδίδουν δραματικότητα στη σκηνή της διάσωσης της Μοσχούλας που ακολουθεί, οδηγώντας στην «κάθαρση» (η επιβεβαίωση της λύσης δίνεται στην αρχή της επιλογικής ενότητας: Η Μοσχούλα έζησε, δεν απέθανε.). Ιδιαίτερα λειτουργικός είναι ο ρόλος της παρομοίωσης (ως μνήμα υγρόν και ακαριαίον), των επιθέτων (αμμόστρωτος), των μετοχών (συστρεφόμενοι, αγωνιών), των ρημάτων (ερρίφθην, ανέδυν, ανήλθον). Γ. Η άποψη του πατέρα ισώη (μέτρου ζωής για τον ήρωα) για τη διαπαιδαγώγηση και εξέλιξη του ήρωα-αφηγητή απηχεί και τις αντιλήψεις του δεύτερου για την κοσμική μόρφωση. Ο ίδιος, αξιολογώντας τη μέχρι τώρα διαδρομή του, απορρίπτει την κοσμική μόρφωση και τη συνδέει με την αφύσικη, ένοχη, «περιορισμένη κι ανεπιτήδεια", με στενότητα αντίληψης ζωή, την αλλοτρίωση, την υποταγή στις συμβάσεις του αστικού πολιτισμού, θεωρώντας ότι την εφηύρε ο άνθρωπος στη μάταιη προσπάθειά του να καλύψει το κενό της απώλειας της σχέσης του με τη φύση. Η συμβατική και αμφίβολη γνώση, περνώντας τον από την "ανωριμότητα της ευτυχίας" στην "ωριμότητα της δυστυχίας", τον αποπροσανατόλισε τελικά και τον έκανε δέσμιο του άμεσου βιοπορισμού και της ευτελούς καθημερινότητας. Η εσωτερική μόρφωση/καλλιέργεια φωτίζει τον κόσμο του πνεύματος πέρα από τη διανόηση, πίσω από τα φαινόμενα, αποκαλύπτει τις βαθύτερες, αληθινές σχέσεις των πραγμάτων, ουσιαστικο-ποιεί την επικοινωνία με το συνάνθρωπο και τη φύση, 7

διασφαλίζει την ηθική ακεραιότητα και την εσωτερική ισορροπία και οδηγεί στην ολοκλήρωση. ε ένα δεύτερο επίπεδο, το παραπάνω απόσπασμα μπορεί να διαβαστεί και ως αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από τον Παράδεισο, από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή. "Κατά φύσιν άνθρωπος" στη χριστιανική ορολογία σημαίνει προπτωπικός άνθρωπος, με κύριο χαρακτηριστικό τη δυναμική ενότητα ανάμεσα στον υλικό κόσμο και το σώμα του, το σώμα του και την ψυχή του, την ψυχή του και το Θεό. Ο καρπός της γνώσης, ο έρωτας, γίνεται το αίτιο της διάλυσης της δυναμικής αυτής ενότητας. Η αγάπη προς το ποίμνιο (Μοσχούλα-κατσίκα) αποδεικνύεται ατελέσφορη μπροστά στο μυστήριο του έρωτα (Μοσχούλα-κοπέλα). Ο νεαρός βοσκός θυσιάζει το ποίμνιό του προς χάριν της κοπέλας και χάνει την αθωότητά του. Ακόμη περισσότερο, "η ονειρώδης εκείνη ανάμνησις της λουομένης κόρης" τον ακολουθεί διά βίου και γίνεται το αίτιο της οριστικής απώλειας του εδεμικού παραδείσου αποκλείοντας την ένταξή του στο μοναχισμό. Δ. Κοινός τόπος και στα δύο αποσπάσματα είναι το Όνειρο που παίρνει τη μορφή μιας γυναίκας, επιδρώντας καταλυτικά στη μετέπειτα ζωή των ηρώων, συντηρώντας ατομικές μνήμες, κινητοποιώντας βαθιά αισθήματα. Και στις δύο περιπτώσεις η ομορφιά τους περιγράφεται με λυρικό τρόπο, εξιδανικεύονται και παραπέμπουν σε αιθέριες υπάρξεις. Σο όνειρο αποβαίνει βασανιστικό και καταδιώκει τη ζωή τους, συγκλονίζοντας την ψυχή τους, αναστατώνοντας το «είναι» τους και οδηγώντας στην απαξίωση της παρόντος τους. το τέλος και οι δυο ήρωες μένουν μόνοι, αναμοχλεύουν τις αναμνήσεις ή τα οράματά τους, ανατρέχουν συνειδητά στο παρελθόν, προσδοκώντας να αναβιώσουν το αίσθημα και να δραπετεύσουν από τη ζοφερή πραγματικότητα. Όνειρο στο κύμα - η κόρη λουομένη - εύμορφον σώμα/ το πλάσμα/ το αβρόν, το απαλόν σώμα - Ήτον όνειρον, πλάνη, γοητεία. Οπτική απάτη - Κατατρύχονταν από μια μορφή γυναίκας - Μ αστραπές στα μάτια και στα δόντια - Σύμβολο της άυλης παντοτινά γυναίκας - Κι ήταν μόνος πάλι και ξεφύλλιζε/ Παλιές πολύ παλιές φωτογραφίες. - Αλλ εγώ επλήρωσα τα λύτρα διά την ζωήν της. - Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...» 8

τον Παπαδιαμάντη η λέξη «όνειρο» αποδίδει την έκσταση του ήρωα, ενώ στον Κύρου αφορά μάλλον μια ονειρική κατάσταση. Η θέαση του γυμνού σώματος και η απόπειρα διάσωσης της Μοσχούλας οδηγεί το νεαρό βοσκό στην εφήμερη έστω βίωση του ερωτικού πάθους, του οποίου την ανάμνηση αναβιώνει, ενώ για τον ήρωα του ποιήματος αποτελεί μια ψευδαίσθηση, μια πλάνη, όπως υποστηρίζεται και από τους αντίστοιχους τίτλους. Άλλωστε η Μοσχούλα αποτελεί υπαρκτό πρόσωπο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εξιδανικεύεται, ενώ στο ποίημα σκιαγραφείται αόριστα μια εξιδανικευμένη μορφή γυναίκας χωρίς πραγματική υπόσταση (άυλη). Ο ώριμος δικηγόρος απαξιώνει την ώριμη Μοσχούλα, ενώ ο ήρωας του ποιήματος την αναγάγει σε διαχρονικό σύμβολο. Σέλος, στον Παπαδιαμάντη, συγγραφέα ανοιχτού χώρου, τα πάντα διαδραματίζονται στη θάλασσα, ενώ στον Κύρου στο σκοτεινό δωμάτιο. Όνειρο στο κύμα - Ήμην ο άνθρωπος, όστις κατόρθωσε να συλλάβη προς στιγμήν... το ίδιον όνειρόν του - Ησθάνθην ότι προσεκολλάτο το πλάσμα επάνω μου/ η αιθέριος εκείνη επαφή/ το φορτίον το ευάγκαλον - Μοσχούλα Οπτική απάτη - Την έβλεπε στον ύπνο του/ - Τους παράγοντες της οφθαλμαπάτης/ όταν πια κατάλαβε/ Έτσι νόμιζε - μια μορφή γυναίκας/ άυλης παντοτινά γυναίκας - θάλασσα - τώρα, είναι απλή θυγάτηρ της Εύας όπως όλαι. - μισοσκότεινο δωμάτιο - Σύμβολο της άυλης παντοτινά γυναίκας 9