ΗΛΙΟΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ

ΗΛΙΟΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ Αειφoρική χρήση χημικών υποκαπνιστικών απολυμαντικών εδάφους για την αντιμετώπιση εδαφογενών παθογόνων στα οπωροκηπευτικά Η επιμέλεια και η εκτύπωση του φυλλαδίου έχει γίνει με τη συμβολή του Προγράμματος LIFE+ SustUse Fumigants, το οποίο χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση www.sustainablefumigation.eu Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας Τηλ. +30 210 529 4505 Fax +30 210 529 4513 E-mail: ect@aua.gr Agroinnova Department of Plant Pathology, Agricultural University of Athens (AUA) JWC Projects Research Institute of Horticulture - InHort Dow AgroSciences Italia

ΗΛΙΟΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ Αειφoρική χρήση χημικών υποκαπνιστικών απολυμαντικών εδάφους για την αντιμετώπιση εδαφογενών παθογόνων στα οπωροκηπευτικά Πολύμνια Αντωνίου, ημήτριος Τσιτσιγιάννης, Σωτήριος Τζάμος, Σοφία Κουντούρη, Επαμεινώνδας Παπλωματάς και Ελευθέριος Τζάμος Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Η επιμέλεια και η εκτύπωση του φυλλαδίου έχει γίνει με τη συμβολή του Προγράμματος LIFE+ SustUse Fumigants, το οποίο χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση Αθήνα 2013

μολύσματα των περισσοτέρων εδαφογενών παθογόνων είναι ευάλωτα στην εξασκούμενη θερμότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την καταπολέμηση των εδαφογενών παθογόνων είτε άμεσα από τη θερμότητα, ή με χημικές ή βιοχημικές διεργασίες που αναπτύσσονται στο θερμαινόμενο έδαφος. Πράγματι, η απελευθέρωση των ιχνοστοιχείων ή στοιχείων του εδάφους μετά την ηλιοαπολύμανση έχει ευεργετικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη των φυτών, ενώ πτητικά αέρια διευκολύνουν την καταστροφή των μολυσμάτων των παθογόνων που έχουν εξασθενήσει και αποδυναμωθεί λόγω της θερμότητας. επίσης στο φαινόμενο της μακράς διάρκειας επίδρασης της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους που οδηγεί σε παρατεταμένη αντιμετώπιση των ασθενειών για περισσότερο από μια καλλιεργητικές περιόδους. Εισαγωγή Η ηλιοαπολύμανση είναι μια μη χημική μέθοδος απολύμανσης του εδάφους ικανή να εκμεταλλεύεται την ηλιακή ενέργεια για τη θέρμανση του εδάφους, που επηρεάζει κυρίως το δυναμικό του μολύσματος των εδαφογενών παθογόνων, αλλά και εξασκεί πολλές άλλες ευεργετικές επιδράσεις. Η ηλιοαπολύμανση βασίζεται στον εγκλωβισμό της ηλιακής ακτινοβολίας με ερμητική κάλυψη υγρού ή ξηρού εδάφους (ακολουθεί αναγκαστικά πότισμα) για ένα μήνα ή περισσότερο, με διαφανές πολυαιθυλένιο ή σήμερα με αδιαπέραστο πλαστικό φύλλο. Η ηλιοαπολύμανση θεωρείται, μόνη ή σε συνδυασμό με μειωμένες δόσεις ορισμένων υποκαπνιστικών απολυμαντικών ουσιών, ως περιβαλλοντικά αποδεκτή και ισάξια ή υπέρτερη του βρωμιούχου μεθυλίου στις εύκρατες περιοχές. 1. Η ηλιοαπολύμανση είναι μία υγροχημική και βιολογική διεργασία και προκαλεί: 1.1. Φυσικοχημικές αλλαγές Οι πιο εμφανείς αλλαγές περιλαμβάνουν την αύξηση της μέγιστης θερμοκρασίας του εδάφους κατά 10-15 C πάνω από την θερμοκρασία του ακάλυπτου εδάφους, ανάλογα με το βάθος του εδάφους, μέχρι το σημείο όπου τα 1.2. Βιολογικές αλλαγές Σημαντικές είναι επίσης οι βιολογικές μεταβολές στη σύνθεση της μικροχλωρίδας του εδάφους, που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια και ακόμη και μετά την απομάκρυνση των πλαστικών από τα ηλιοαπολυμανθέντα εδάφη. Οι βιολογικές διεργασίες που εμπλέκονται στην ηλιοαπολύμανση περιλαμβάνουν την εξασθένηση των μολυσμάτων του παθογόνου ως αποτέλεσμα δράσης υποθανατηφόρων θερμοκρασιών και την επικράτηση πληθυσμών των ενδημικών παραγόντων βιολογικής καταπολέμησης όπως οι μύκητες Trichoderma, Talaromyces, Aspergillus, σαπροφυτικών Fusarium spp. και τα βακτήρια Actinomyces, Bacillus και Pseudomonas κλπ. στο έδαφος. Οι μεταβολές στη σύνθεση της μικροχλωρίδας εμπλέκονται 4 5

Υπό κατάλληλες καιρικές και εδαφολογικές συνθήκες η ηλιοαπολύμανση του εδάφους αντιμετωπίζει μια μεγάλη ποικιλία παθογόνων μικροοργανισμών, ζιζανίων και παρασίτων αρθροπόδων, όπως παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα. ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΗΛΙΟΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ 2. Εφαρμογή: πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τα πλεονεκτήματα της ηλιοαπολύμανσης περιλαμβάνουν την ευκολία εφαρμογής της από τον παραγωγό, το συγκριτικά χαμηλό κόστος επέμβασης, χωρίς κινδύνους για τον καλλιεργητή, τους εργάτες ή τους καταναλωτές και την φιλικότητα στο αστικό και στο αγροτικό περιβάλλον. Η ηλιοαπολύμανση είναι αποτελεσματική μέθοδος στην αντιμετώπιση πολλών εδαφογενών παθογόνων και είναι αποδεκτή για εφαρμογές στη βιολογική γεωργία. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους είναι επίσης μια αποτελεσματική επιλογή για την καταπολέμηση διαφόρων ζιζανίων σε βιολογικές καλλιέργειες. Η ηλιοαπολύμανση έχει εισαχθεί με επιτυχία σε πολλές εύκρατες, υποτροπικές και τροπικές περιοχές του κόσμου, όπου χιλιάδες εκτάρια ηλιοαπολυμαίνονται κάθε χρόνο. Επίσης, υπάρχουν οικονομικά πλεονεκτήματα στη χρήση της ηλιοαπολύμανσης. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα το κόστος της χρήσης της ηλιοαπολύμανσης (πλήρης εφαrμογή) ανέρχεται σε 150 /στρέμμα (οικονομικά δεδομένα 2012), πολύ φθηνότερα από ότι με υποκαπνισμό με τα απολυμαντικά χλωροπικρίνη και Condor (1,3 dichloropropene) (800 /στρέμμα). Παθογόνα, Παράσιτα ή Ζιζάνια που δεν αντιμετωπίζονται Θερμοανθεκτικοί μύκητες Monosporascus sp. Macrophomina phaseoli Ζιζάνια Melilotus sulcatus Παθογόνα, Παράσιτα ή Ζιζάνια που αντιμετωπίζονται μερικώς Κομβονηματώδεις Meloidogyne spp. Ζιζάνια Cyperus rotundus Παθογόνα, Παράσιτα ή Ζιζάνια που αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά Μύκητες που προκαλούν αδρομυκώσεις Verticillium dahliae Ειδικές μορφές του Fusarium oxysporum Ωομύκητες Pythium spp. Phytophthora spp. Μύκητες που σχηματίζουν σκληρώτια Sclerotinia sclerotiorum S. minor Sclerotium rolfsii S. cepivorum Φυτοπαθογόνα βακτήρια Agrobacterium tumefacsiens Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis Streptomyces scabies Παθογόνα σηψηρριζιών Pyrenochaeta lycopersici, Rhizoctonia solani ιάφοροι Κομβονηματώδεις Αρκετά Ζιζάνια 6 7

Παρά το γεγονός ότι σήμερα η εφαρμογή της μεθόδου είναι ευρέως διαδεδομένη, υπάρχουν ακόμα μερικά σημαντικά εμπόδια στην εφαρμογή της. Οι κύριοι περιορισμοί είναι οι : Η εξάρτηση της αποτελεσματικότητας της μεθόδου από τις καιρικές συνθήκες και την κατάληψη του εδάφους για αρκετές εβδομάδες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, καθώς και τη διατήρηση του πλαστικών στη θέση τους. Επιπλέον, υπάρχει περιορισμένη επάρκεια ειδικών συμβούλων- εμπειρογνωμόνων που σήμερα διατίθεται κυρίως μέσω των εργοστασίων παραγωγής πλαστικών (σε αντίθεση με τους εκπροσώπους εταιρειών χημικών φυτοφαρμάκων). Εδώ τίθεται το ερώτημα: είναι οι περιορισμοί αυτοί οι κύριοι λόγοι για τους αγρότες που συχνά είναι απρόθυμοι να υιοθετήσουν σε μεγάλη έκταση την εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης ή αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ηλιοαπολύμανση δεν υποστηρίζεται άμεσα από εμπορικές εταιρείες, και ως εκ τούτου η αποδοχή και η εφαρμογή από τους αγρότες είναι μια διαδικασία μακροπρόθεσμη; Φαίνεται να είναι ένας συνδυασμός των δύο αιτίων. Σήμερα, μετά την απαγόρευση του βρωμιούχου μεθυλίου, το ενδιαφέρον για την ηλιοαπολύμανση έχει αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό σε περιοχές όπου η εφαρμογή είναι εφικτή και κερδοφόρα κυρίως για καλλιέργειες υψηλής αξίας. Επιπλέον, αυτή τη στιγμή υπάρχουν διάφοροι τρόποι για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της ηλιοαπολύμανσης. Ορισμένες υποσχόμενες προσεγγίσεις αναφέρονται παρακάτω. 3. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους και μειωμένη δοσολογία των καπνογόνων Μέχρι να ανακαλυφθούν και να δοκιμασθούν νέα υποκαπνιστικά που θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν το βρωμιούχο μεθύλιο, φαίνεται ότι η κύρια προσπάθεια για τη βελτίωση της ηλιοαπολύμανσης παγκοσμίως επικεντρώνεται στο συνδυασμό της με μειωμένες δοσολογίες των υποκαπνιστικών. Πιστεύεται σήμερα ότι η ηλιοαπολύμανση 3-4 εβδομάδων μόνη ή σε συνδυασμό με μειωμένη δόση των υποκαπνιστικών μπορούσε να είναι αποτελεσματική κατά ενός ευρέως φάσματος εδαφογενών παθογόνων ιδιαίτερα αν εφαρμοστεί κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου. Ο συνδυασμός της ηλιοαπολύμανσης με χημικά απολυμαντικά, όπως metam sodium αποτελεί μια ελκυστική και χαμηλού κόστους επιλογή για τους επαγγελματίες παραγωγούς. 4. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους και η βιοαπολύμανση Η ηλιοαπολύμανση σε συνδυασμό με οργανικές ύλες που παράγουν πτητικές ουσίες που συσσωρεύονται κάτω από τα πλαστικά φύλλα, ονομάζεται βιοαπολύμανση και θεωρείται ως ένας πολλά υποσχόμενος συνδυασμός. Πράγματι ηλιοαπολύμανση με κοπριά σε αναλογία 1 kg/m 2 με πολυαιθυλένιο (PE) ή σχεδόν αδιαπέραστα πλαστικά (VIF) πέτυχαν πλήρη καταστροφή των σκληρωτίων του μύκητα Sclerotium cepivorum. Επίσης συνδυασμός ηλιοαπολύμανσης με οργανικές ύλες, οι οποίες παράγουν πτητικές ουσίες που συσσωρεύονται κάτω από το πλαστικό φύλλο, είναι πολύ αποτελεσματική μέθοδος. Τα σταυρανθή είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά, αλλά και άλλες οργανικές ύλες, όπως η φθηνή κοπριά πουλερικών και τα τοπικά υπολείμματα ή οργανικά απόβλητα από τη βιομηχανία τροφίμων. 5. Αξιοποίηση του δυναμικού της βιολογικής δράσης της ηλιοαπολύμανσης Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους όχι μόνο δεν προκαλεί διαταραχές στη βιολογική ισορροπία της μικροχλωρίδας του εδάφους, που παρατηρείται με τα απολυμαντικά εδάφους ή τον ατμό, αλλά ευνοεί την επιβίωση και αύξηση αρκετών θερμοανεκτικών μικροοργανισμών με δυνατότητα να δράσουν ως ανταγωνιστές εναντίον εδαφογενών παθογόνων. 8 9

Οι μύκητες όπως Talaromyces flavus και Aspergillus terreus θεωρούνται ως πιθανοί ανταγωνιστές του V. dahliae σε ερευνητικό επίπεδο. Η ηλιοαπολύμανση ευνοεί την εγκατάσταση προστεθέντων ανταγωνιστών, όπως Trichoderma spp, Fusarium spp. και Talaromyces flavus. Επιπλέον ευνοεί την επιβίωση των θερμόφιλων γενών των βακτηρίων Bacillus, Paenibacillus και Actinomyces καθώς και τη συσσώρευση φθοριζουσών ψευδομονάδων και άλλους πληθυσμών βακτηρίων της ριζόσφαιρας. 6. Τρέχουσα επιτυχημένη και εκτεταμένη εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους στην Ελλάδα Μηχανικές ή χειρωνακτικές εφαρμογές της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους για την αντιμετώπιση εδαφογενών παθογόνων σε θερμοκήπια ή υπαίθριες καλλιέργειες στην Ελλάδα, έδειξαν ότι η ηλιοαπολύμανση είναι αποτελεσματική στην καταπολέμηση των αδρομυκώσεων της καρπουζιάς (Fusarium και Verticillium). Πράγματι, τα καρπούζια που φυτεύτηκαν σε χωράφια που προηγουμένως είχαν καλλιεργηθεί με πατάτες ή βαμβάκι (φυτά πολύ ευαίσθητα στη Βερτισιλλίωση) είχαν προσβληθεί, παρά τη χρήση ανθεκτικών στο Fusarium υποκειμένων. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους εφαρμόστηκε μηχανικά σε λωρίδες κάλυψης πλάτους δύο μέτρων σε 100 στρέμματα αμμοπηλώδους εδάφους που προηγουμένως είχε καλλιεργηθεί) με πατάτες (μήνες Ιούλιο και Αύγουστο). Αδιαπέραστο διαφανές πλαστικό φύλλο, 2,80 m πλάτους, χρησιμοποιήθηκε για να καλύψει μηχανικά απότιστο χώμα. Ένας διάδρομος πλάτους 1,50 m μεταξύ των περιοχών που ηλιοαπολυμαίνονται είχε μείνει ακάλυπτο. Με μια ειδική ρύθμιση σε τρακτέρ έγινε η κάλυψη σε στεγνό έδαφος, ενώ οι σωλήνες άρδευσης τοποθετήθηκαν κατά τη διάρκεια της κάλυψης για να ακολουθήσει πότισμα. Η καταμέτρηση των μολυσμάτων του F. oxysporum σε ηλιοαπολυμανθέντα ή ακάλυπτα σημεία του αγρού απέδειξε ότι δύο μήνες ηλιοαπολύμανση του εδάφους κατέστρεψε σχεδόν όλα τα μολύσματα του F. oxysporum. Έως 60% των φυτών στις λωρίδες-μάρτυρες, παρουσίασαν έντονα συμπτώματα αδρομύκωσης που οφείλονταν στο μύκητα Verticillium dahliae, ενώ οι εργαστηριακές αναλύσεις αποκάλυψαν ότι σχεδόν το 80% των συμπτωματικών φυτών μολύνθηκαν με αυτό το παθογόνο. Αντιθέτως, ούτε συμπτώματα αδρομύκωσης ούτε V. dahliae απομονώθηκε από φυτά καρπουζιού που καλλιεργούνταν σε λωρίδες ηλιοαπολύμανσης. ιαπιστώθηκε επίσης μια σημαντική διαφορά ως προς το μέγεθος και το βάρος των καρπών που δικαιολόγησε την εκτεταμένη, χαμηλού κόστους, μηχανική εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους στην περιοχή της Ηλείας στην Ελλάδα (κόστος εφαρμογής 75 /στρέμμα, οικονομικά δεδομένα 2013). Εκτεταμένη εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους γίνεται τα τελευταία 3-4 χρόνια στη δυτική Πελοπόννησο (Αχαΐα, Ηλεία, Μεσσηνία). Ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα ηλιοαπολύμανσης πραγματοποιήθηκε σε 500 στρέμματα πλαστικών θερμοκηπίων για την αντιμετώπιση εδαφογενών παθογόνων της φράουλας. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους εφαρμόζεται το καλοκαίρι επί δύο μήνες πριν από τη φύτευση φράουλας που πραγματοποιείται το Σεπτέμβριο. Θερμοκηπιακές και εργαστηριακές παρατηρήσεις έδειξαν ότι η ανάπτυξη των φυτών σε ηλιοαπολυμανθέντα εδάφη ήταν άριστη, ενώ η εμφάνιση συμπτωμάτων προσβολής από τους μύκητες Fusarium oxysporum f.sp. fragariae, Rhizoctonia solani και Phytophthora sp. είχαν μειωθεί δραστικά. Ένα άλλο πολύ εντυπωσιακό παράδειγμα εφαρμογής της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους πραγματοποιήθηκε στην περιοχή Λεχαινών Ηλείας όπου κάθε χρόνο ηλιοαπολυμαίνονται 1000 στρέμματα πλαστικών θερμοκηπίων. ιαδοχικές καλλιέργειες φυτεύονται σε αυτά τα θερμοκήπια μετά την ηλιοαπολύμανση. Ένα μήνα μετά την ηλιοαπολύμανση φυτεύεται καλλιέργεια μαρουλιού και ακολουθείται από μία δεύτερη καλλιέργεια μαρουλιού. Μια τρίτη φυτεία καρπουζιών εγκαθίσταται στα ίδια θερμοκήπια μετά την απομάκρυνση του μαρουλιού τον Μάρτιο. Ασθένειες που προκαλούνται από το Rhizoctonia solani, Pythium sp. Sclerotinia minor και Sclerotinia sclerotiorum είχαν αντιμετωπισθεί πολύ αποτελεσματικά. 10 11

Επίσης δεν παρατηρήθηκαν συμπτώματα αδρομύκωσης σε φυτά καρπουζιάς λόγω Fusarium oxysporum f.sp. niveum. Όσον αφορά την καλλιέργεια της καρπουζιάς σήμερα οι παραγωγοί πειραματίζονται με την εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης και τη φύτευση νέων ποικιλιών χωρίς τον εμβολιασμό σε ανθεκτικά στη αδροφουζαρίωση υποκείμενα για να ανακτήσουμε τη χαμένη εξαιρετική γεύση των καρπουζιών λόγω εμβολιασμού σε υποκείμενα κολοκυθιάς. 7. Εκπαίδευση και αποδεικτικές εφαρμογές Πέρα από την ανάγκη για καλύτερη οργάνωση των υπηρεσιών γεωργικών εφαρμογών, η ηλιοαπολύμανση θα μπορούσε να υποστηρίζεται από εμπορικές επιχειρήσεις που παράγουν πλαστικά, από αυτούς που εμπορεύονται εναλλακτικές λύσεις βρωμιούχου μεθυλίου και εκείνων που εμπλέκονται με τη βιοαπολύμανση ή με τους βιολογικούς παράγοντες. Αυτό σίγουρα θα συμβάλει στη συνδυασμένη εφαρμογή διαφόρων μεθόδων και στην υιοθέτησή τους από τους γεωργούς. Τέλος, ως προς την αναγκαιότητα αποδεικτικών εφαρμογών θεωρείται ότι ημερίδες από εξειδικευμένους ερευνητές ειδικά για καλλιεργητές, πρέπει να πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια εφαρμογών της ηλιοαπολύμανσης, ενώ οπτικοακουστικό υλικό για την ηλιοαπολύμανση θα μπορούσε να παραχθεί από τα Πανεπιστήμια σε συνεργασία με τη ιεύθυνση Γεωργικών Εφαρμογών των Υπουργείων Γεωργίας. 8. Πρακτικές οδηγίες επιτυχούς εφαρμογής της ηλιοαπολύμανσης 1. Η διάρκεια κάλυψης του εδάφους κατά την εφαρμογή της ηλιοαπολύμανσης πρέπει να είναι μεταξύ 4-6 εβδομάδες τη θερμή περίοδο του έτους (το καλοκαίρι). 2. Το έδαφος που πρόκειται να απολυμανθεί θα πρέπει να καλλιεργηθεί, να φρεζαρισθεί και να ψιλοχωματισθεί, έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι προεξοχές όπως συσσωματώματα και πέτρες για να αποτραπεί το σχίσιμο του πλαστικού φύλλου. 3. Όταν υπάρχει δυνατότητα άρδευσης με αρδευτικούς σωλήνες μετά από την ερμητική κάλυψη με το πλαστικό τότε η ηλιοαπολύμανση εφαρμόζεται σε απότιστο έδαφος με άρδευση που ακολουθεί της εδαφοκάλυψης. 4. Για την ηλιοαπολύμανση χρησιμοποιούνται διαφανή και όχι μαύρα ή έγχρωμα φύλλα πολυαιθυλενίου ή αδιαπέραστα πλαστικά, πάχους 25 έως 100 μm. Τα διαφανή φύλλα είναι πιο αποτελεσματικά στην παγίδευση της ηλιακής θερμότητας, αλλά το πάχος θα πρέπει να σταθμιστεί σε σχέση με την αντοχή. Το πλάτος των φύλλων πρέπει να είναι τουλάχιστον 3 μέτρα, κατά προτίμηση χωρίς οποιαδήποτε ένωση. 5. Το πλαστικό φύλλο πρέπει να εφαρμοστεί αμέσως μετά την άρδευση. Είναι καλύτερο να εφαρμοστεί την αυγή, όταν δεν πνέουν δυνατοί άνεμοι. 6. Τα δύο άκρα του πλαστικού θα πρέπει να τοποθετηθούν σε αυλάκια. Το αρχικό άκρο πρέπει να ταφεί ερμητικά ενώ το άλλο τοποθετείται στο αυλάκι μαζί με το επόμενο φύλλο που θα εφαρμοσθεί δίπλα του, όπως οι σελίδες ενός βιβλίου και θα καλυφθεί με χώμα. Η διαδικασία μπορεί να επαναληφθεί, με την τοποθέτηση νέου φύλλου με ελεύθερο άκρο, θάβοντας τις άκρες και το άνοιγμα των φύλλων, έως ότου ο απαιτούμενος χώρος καλύπτεται με φύλλα. Όλα τα ελεύθερα άκρα πρέπει να ταφούν και το έδαφος γύρω τους να συμπιέζεται έτσι ώστε να αποτρέπεται η διαφυγή του θερμού αέρα ή της υγρασίας του εδάφους. 7. Είναι αναγκαίο να αφήνεται μια ουδέτερη ζώνη τουλάχιστον 0,5 m, αλλά κατά προτίμηση >1 m, γύρω από τις άκρες της καλυμμένης περιοχής λόγω της διαφυγής της θερμότητας κοντά στα άκρα. Επαρκής χώρος θα πρέπει να επιτρέπεται μεταξύ των καλυμμένων περιοχών για να διευκολύνονται διάφορες εργασίες και να είναι ελεύθερα τα κανάλια αποστράγγισης. 8. Οι τρύπες που εμφανίζονται στα πλαστικά καλύμματα θα πρέπει να σφραγίζονται με την πρώτη ευκαιρία. Σφραγιστικό σιλικόνης (Dow Corning No. 790, ΗΠΑ) είναι αποτελεσματικό. Η παρουσία οπών μπορεί εύκολα να αναγνωρισθεί από την απουσία συμπυκνωμένης υγρασίας στην εσωτερική επιφάνεια του φύλλου κάλυψης. 12 13

9. Είσοδος σε καλυμμένο έδαφος θα πρέπει να αποφεύγεται στο μέτρο του δυνατού. Αν η είσοδος είναι απαραίτητη, όπως για σφράγιση διαρροών, τα γυμνά πόδια ή παπούτσια με λεία σόλα είναι προτιμότερα. 10. Για να αποφευχθεί χτύπημα και σκίσιμο του πλαστικού από τον άνεμο μετά από απώλεια υγρασίας κάτω από το φύλλο, συνιστάται να τοποθετούνται βάρη πάνω στα φύλλα. Τα βάρη δεν πρέπει να έχουν αιχμηρές άκρες και προτιμώνται πλαστικές σακούλες γεμάτες με χώμα. 11. Η προσθήκη του αχώνευτης οργανικής ύλης σε καλυμμένο με τα πλαστικά φύλλα έδαφος μπορεί ενισχύσει αποτελεσματικά την ηλιοαπολύμανση, μέσω της παραγωγής των πτητικών οργανικών ενώσεων που είναι τοξικές για τους παθογόνους οργανισμούς. Ωστόσο, αυτές οι ενώσεις θα μπορούσαν επίσης να είναι φυτοτοξικές οπότε συνιστάται να ελέγχεται δοκιμαστικά σε μικρή κλίμακα για κάθε συγκεκριμένο συνδυασμό ηλιοαπολύμανσης και οργανικής ύλης αν δημιουργούνται προβλήματα τοξικότητας στα καλλιεργούμενα φυτά. 12. Μετά την ηλιοαπολύμανση και πριν ή κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των καλλιεργειών, το νερό άρδευσης δεν πρέπει να επιτρέπεται να ρέει από τις περιοχές που ενδέχεται να έχουν μολυνθεί με παθογόνα σε ηλιοαπολυμανθέντα εδάφη. Συνιστάται στην περίπτωση αυτή χρήση άρδευσης με καταιονισμό ή μέσω διάτρητων σωλήνων. Βιβλιογραφία Antoniou P. P. and Tjamos E.C., 2000. Control of Fusarium oxysporum f. sp. cucumerinum of cucumbers by soil solarization with impermeable plastics and / or reduced doses of methyl bromide. Bulletin OEPP/EPPO 30, pp. 165-167. Antoniou, P.P., Tjamos, E.C. and Panagopoulos, C.G., 1995. Soil solarization for control of Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis in tomatoes. Plant Pathol. 44, pp. 438 447. Antoniou P. P., Tjamos E.C. and Panagopoulos C.G., 2005. Effect of soil solarization on controlling Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis, the bacterial canker of tomatoes in plastic houses in Greece. In Soil Solarization and Integrated Management of Soilborne Pests. Edited by James J. Stapleton, James E. DeVay and Clyde L. Elmore, Daya, 657 p. Antoniou, P.P., Tjamos S.E. and Tjamos E. C., 2009. Mechanical or manual applications of soil solarization for the control of soilborne pathogens in plastic house or in field crops in Greece. Proceedings of the 7 th International Symposium on Chemical and non- Chemical Soil and Substrate Disinfestation, Leuven, Belgium, Abstract p. 30. Elena, K., Tjamos, E.C., 1992. Evaluation of soil solarization singly or in combination with fungal or bacterial biocontrol agents to control Fusarium wilt of carnation. In: Tjamos, Papavizas, Cook (Eds.), Biological Control of Plant Diseases: Progress and Challenges for the Future Athens, Plenum Press, New York, pp. 75 78. Katan J., Greenberger A., Alon H. and Grinstein A., 1976. Solar heating by polyethylene mulching for the control of diseases caused by soil-borne pathogens. Phytopathology 66, pp. 683 688. Tjamos, E.C., 1983. Control of Pyrenochaeta lycopersici by combined soil solarization and low dosage of methyl bromide. Acta Horticulturae 152, pp. 252 258. Tjamos, E.C., 1992. Selective elimination of soilborne plant pathogens and enhancement of antagonists by solarization, sublethal fumigation, and steaming. In: Tjamos, Papavizas, Cook (Eds.) Biological Control of Plant Diseases: Progress and Challenges for the Future. Athens, Plenum Press, New York, pp. 1 15. Tjamos, E.C., 1998. Solarization an alternative to MB in South European countries. In: Gonzalez B., Arias, Rodriguez-Kabana (Eds.), Proceedings of the International Workshop on Alternatives to Methyl Bromide for the Southern European Countries. pp. 127 150. 14 15

Βιβλιογραφία Tjamos, E.C., 2000. Strategies in developing methods and applying techniques for the biological control of Verticillium dahliae.. In: Tjamos E.C., Rowe, R., Heale, J., Fravel, D. (Eds.), Recent Advances in Verticillium Research and Disease Management. pp 227-231. APS Press, St. Paul, MN. 89-109. Tjamos, E. C. and Antoniou P.P., 2008. Modern applications of soil solarization for the control of soilborne pathogens in plastic house or in field crops in Greece. Technical leaflet pp. 8 (in Greek). Tjamos, E.C., Antoniou P. P. and Fravel D., 1997. Longevity of soil solarization and effects of sublethal heating. In Proceedings of the Second International Conference on Soil solarization and integrated Management of Soilborne Pests, p 12, and also In FAO Plant Production and Protection, J.J. Stapleton, J.E. DeVay and C.L. Elmore Editors, Paper 147, pp Tjamos E.C., Antoniou P. P. and Fravel D., 2005. Longevity of soil solarization and effects of sublethal heating. In Soil Solarization and Integrated Management of Soilborne Pests. Edited by James J. Stapleton, James E. DeVay and Clyde L. Elmore, Daya, 657 p. Tjamos, E.C., Antoniou, P.P., Panagopoulos, C.G., 1992. Control of Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis after application of soil solarization in tomato plastic houses. Phytopathology 82, Abstract p. 1076. Tjamos, E.C., Antoniou P.P. and Souka A., 2008. Mechanical application of soil solarization for the control of Verticillium wilt of watermelon. Agriculture and Animal Husbandry 5, pp 42-44 (in Greek). Tjamos E.C., Antoniou, P.P., Tjamos, S.E., 2000. Implementation of soil solarization in Greece: conclusions and suggestions. Crop Protection 19, pp 843-846. Tjamos, E.C., Antoniou P.P., Tjamos, S.E., Fatouros N.P. and Giannakou J., 2002. Alternatives to methyl bromide for vegetable production in Greece Alternatives to methyl bromide. In the Proceedings of the International Conference on Alternatives to Methyl Bromide, Seville Spain, pp 183-186. Tjamos, E.C., Biris, D.A. and Paplomatas, E.J., 1991. Recovery of Verticillium wilted olive trees following individual application of soil solarization in established olive orchards. Plant Disease 75, pp. 557 562. Tjamos, E.C., Faridis, A., 1980. Control of soil-borne pathogens by solar heating in plastic houses in Greece. In: Proceedings of the Fifth Congress of the Mediterranean Phytopathological Union. Patras, Greece, pp. 82 84. Tjamos, E.C. and Fravel, D.R., 1995. Detrimental effects of sublethal heating and Talaromyces flavus on microsclerotia of Verticillium dahliae. Phytopathology 85, pp. 388 392. Tams, E.C., Karapapa, V. and Bardas, D., 1989. Low cost application of soil solarization in covered plastic houses for the control of Verticillium wilt of tomatoes in Greece. Acta Horticulturae 255, pp. 139 150. Tjamos, E.C. and Paplomatas, E.J., 1987. Effect of soil solarization on the survival of fungal antagonists of Verticillium dahliae. EPPO Bull. 17, pp. 645 653. Tjamos, E.C. and Paplomatas, E.J., 1988. Long-term effect of soil solarization in controlling Verticillium wilt of globe artichokes in Greece. Plant Pathology 37, pp. 507 515. Tjamos S.E., Antoniou P. P., Paraskeuopoulos A., Fatouros N.P. and Tjamos E.C., 2001. Soil solarization singly or in combination with soil fumigants in controlling soilborne pathogens. Reduced duration of application with impermeable plastics. Agriculture and Animal Husbandry 4, pp 31-35 (in Greek). CONTACTS The Soil Solarization Home: http://www.agri.huji.ac.il/~k atan/ http://www.fao.org/docrep/t0455e/t0455 E00.htm http://solar.uckac.edu/ http://www.minagric.gr/greek/6.6.10.shtml http://www.nagrefcha.gr/eldocs/pathology.html 16 17