Ο χώρος και ο χρόνος στη φιλοσοφία του Kant Η επίδραση του οικοδομήματος της κλασσικής φυσικής

Ο χώρος και ο χρόνος στη φιλοσοφία του Kant Η επίδραση του οικοδομήματος της κλασσικής φυσικής Του Μεταπτυχιακού φοιτητή Μαρκάτου Κωνσταντίνου, Α.Μ.: 011/08 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας Μάθημα: Νεώτερη Φιλοσοφία Διδάσκων- Επιβλέπων: Χατζημωυσής Αντώνιος, Επ. Καθηγητής ΑΘΗΝΑ 2010

Εισαγωγή- Πρόλογος Σκοπός αυτής της εργασίας είναι μια σύντομη παρουσίαση και ερμηνεία της θέσης του χώρου και του χρόνου στο φιλοσοφικό σύστημα του Kant. Πέρα από την παρουσίαση αυτή θα γίνει προσπάθεια να ανιχνευθούν οι επιδράσεις που δέχθηκε ο Kant στο σχηματισμό των θέσεων του από προγενέστερους συγγραφείς. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στις επιδράσεις που δέχθηκε από συγγραφείς του κλασσικού φυσικού οικοδομήματος όπως ο Leibniz και κυρίως ο Newton. Στην ανίχνευση των θέσεων, το βάρος θα δοθεί στον τρόπο που τοποθετούνται οι έννοιες του χώρου και του χρόνου στο γενικότερο φιλοσοφικό σύστημα και η σχέση του με την Υπερβατολογική Αισθητική. Για την ερμηνεία των θέσεων του Kant, το έργο του που θεωρείται το πιο αναλυτικό και πλήρες είναι η Κριτική του Καθαρού Λόγου. Οι θέσεις που παρατίθενται σε αυτό το έργο θα 2

θεωρηθούν οι κύριες θέσεις του φιλοσόφου για το χώρο και το χρόνο και θα είναι το κύριο υπόβαθρο για την αντιπαράθεση με τις θέσεις της κλασσικής φυσικής. Όσον αφορά την κλασσική φυσική οι θέσεις που αφορούν το χώρο και το χρόνο πηγάζουν κυρίως από το Newton και το Philosophiae Naturalis Principia Mathematica και των σημαντικότερων σχολιαστών του. Ακόμα καθοριστικό ρόλο στις θέσεις του Kant έπαιξαν οι θέσεις του Leibnitz όπως θα φανεί από τη σύγκριση. Λόγω της μεγάλης βιβλιογραφίας που υπάρχει πάνω στο θέμα και το βάθος της ανάλυσης που απαιτείται, θα δοθεί έμφαση στη δομή των επιχειρημάτων του Kant και στη δομή αυτών και θα αναζητηθεί η συσχέτιση τους με τα σημαντικότερα θεμελιώδη έργα της κλασσικής φυσικής και των σχολιαστών του οικοδομήματος σε ότι αφορά τις θέσεις για το χώρο και το χρόνο. Θα επιχειρηθεί να δειχθεί η συγγένεια των εν λόγω θέσεων και να δειχθεί ότι η φιλοσοφία του Kant ως προς αυτά τα θέματα πηγάζει από την φυσική επιστήμη της εποχής και να δειχθεί ο τρόπος που αυτή επηρέασε την ανάπτυξη του 3

οικοδομήματος αλλά και γενικότερα των θέσεων του Διαφωτισμού (1). 4

Η κλασσική φυσική και οι αρχές της για το χώρο και το χρόνο Το εννοιολογικό σχήμα του Newton αποτέλεσε τη βάση της κλασσικής φυσικής και, ως εκ τούτου, το αντικείμενο εμβριθούς ανάλυσης. Σε αυτό το σχήμα, εκτός του χώρου και του χρόνου, οι θεμελιώδεις έννοιες είναι η δύναμη και η μάζα. Στο Newton η «δύναμη» δεν έχει το εκλεπτυσμένο νόημα της σύγχρονης φυσικής. Δεν είναι μια μαθηματική αφαίρεση αλλά μια απόλυτα δεδομένη οντότητα, μια πραγματική φυσική ύπαρξη. Η μάζα θεωρείται η πιο ουσιαστική ιδιότητα της ύλης σε ευθυγράμμιση με την παράδοση του Galileo. Η έννοια του υλικού σημείου καταδεικνύει το χάσμα που χωρίζει τη νευτώνια έννοια της μάζας από την καρτεσιανή έννοια της χωρικής έκτασης (7). Αφού η μηχανική μελετά την κίνηση, ο χώρος ως συσχετιζόμενος με το υλικό σημείο θα πρέπει να εισαχθεί στα πρώτα στάδια διαμόρφωσης του συστήματος. Στα Pricipia βρίσκεται το σχόλιο που αφορά την έννοια του χώρου: «Ο απόλυτος χώρος, από την ίδια του τη φύση, χωρίς συσχέτιση με οτιδήποτε εξωτερικό, παραμένει πάντοτε ίδιος και αμετακίνητος. Ο 5

σχετικός χώρος είναι κάποια κινητή διάσταση ή μέτρο των απόλυτων χώρων. Δεν ορίζω το χρόνο, το χώρο, τη θέση και την κίνηση, αφού είναι πασίγνωστα. Μόνο που πρέπει να παρατηρήσω ότι οι κοινοί άνθρωποι δεν συλλαμβάνουν αυτά τα μεγέθη παρά από τη σχέση που έχουν προς τα αισθητά αντικείμενα. Και σε αυτό οφείλονται ορισμένες προκαταλήψεις, για την εξάλειψη των οποίων είναι σκόπιμο να τα διακρίνουμε σε απόλυτα και σχετικά, αληθινά και φαινομενικά, μαθηματικά και κοινά: 1) Ο απόλυτος, αληθινός και μαθηματικός χρόνος, αφ εαυτού και από τη φύση του, ρέει σταθερά χωρίς εξάρτηση από τίποτε το εξωτερικό, και ένα άλλο του όνομα είναι η διάρκεια. Ο σχετικός, φαινομενικός και κοινός χρόνος είναι κάποιο αισθητό και εξωτερικό (είτε ακριβές είτε ασταθές) μέτρο της διάρκειας μέσο της κίνησης. 2) Ο απόλυτος χώρος, από την ίδια του τη φύση, χωρίς εξάρτηση από τίποτε το εξωτερικό, παραμένει πάντα ίδιος και ακίνητος. Ο σχετικός χώρος είναι κάποια κινητή διάσταση ή μέτρο των απόλυτων χώρων.» (7,10) Για το Newton, ο χώρος αποτελεί μια έννοια γνωστή σε όλους και δεν αισθάνεται αυτός την ανάγκη να δώσει έναν ακριβή ορισμό αυτού του όρου. Επιπλέον ο απόλυτος χώρος αποτελεί μια λογική και οντολογική αναγκαιότητα που, αν μη τι άλλο, είναι απαραίτητη για την ισχύ των 6

νόμων της κίνησης. Επιπλέον η κατάσταση της ηρεμίας προϋποθέτει έναν τέτοιο απόλυτο χώρο (7). Επιπλέον ο μαθηματικός ρεαλισμός του Newton, τον οδήγησε να αποδώσει σε αυτή την έννοια, που μέχρι τότε δεν ήταν παρά μόνο μια μαθηματική κατασκευή, μια αυτόνομη οντολογική ύπαρξη. Η νευτώνια μηχανική είναι αναλλοίωτη κάτω από ένα μετασχηματισμό μετατόπισης με σταθερή ταχύτητα, δηλαδή κάτω από ένα γαλιλαϊκό μετασχηματισμό. Στο κοσμολογικό επίπεδο, για το Newton το κέντρό του κόσμου είναι το κέντρο βάρους του συστήματος που αποτελείται από τον Ήλιο, τη Γη και τους πλανήτες και αυτό το κέντρο βρίσκεται σε ηρεμία (7). Ομοίως οι θέσεις του Newton για το χρόνο βασίζονται στην αρχή ότι ο χρόνος είναι απόλυτος και ίδιος για όλους τους παρατηρητές. Μάλιστα, όπως επισημαίνει ο Reichenbach, o χρόνος στη νευτώνια μηχανική δεν παρουσιάζει τα εγγενή προβλήματα του χώρου όπως η πολυδιαστατικότητα και η επίδραση από τη γεωμετρία με όποια προβλήματα μπορεί αυτή να δημιουργεί στην κατανόηση. Ο Newton και πάλι εισάγει την έννοια του χρόνου ως απόλυτο και σταθερό σημείο για όλους τους παρατηρητές με διάθεση όχι να τον εξηγήσει αλλά να τον χρησιμοποιήσει στο σύστημά του. Υπολογίζοντας τις απειροστές μεταβολές των μεγεθών της ταχύτητας εισάγει την επιτάχυνση και με τις απειροστές μεταβολές της ορμής σε ελάχιστα χρονικά διαστήματα την έννοια της δύναμης. Έτσι κάνει μέσω της έννοιας του χρόνου τη 7

μαθηματική περιγραφή της φύσης και εγκαινιάζει τον κλάδο του Απειροστικού Λογισμού στη Φυσική (7). Συνολικά φαίνεται ότι οι έννοιες του χώρου και του χρόνου στην κλασσική φυσική, στο βαθμό που επηρεάζονται από το Newton, θεωρούνται a priori και εισάγονται αξιωματικά ως έννοιες κατανοητές σε όλους από την εμπειρία (5). Στο σύστημα του Newton, όπου δεν αποκλείεται η θεϊκή ύπαρξη, ο χώρος και ο χρόνος προσδιορίζονται ως κατηγορούμενα του Θεού. Ο Θεός δεν είναι η αιωνιότητα και η απειρία, αλλά είναι αιώνιος και άπειρος και συνιστά τη διάρκεια και το χώρο. Οι μερικοί χώροι και χρόνοι στο Newton είναι απλά τμήματα του απολύτου χώρου και χρόνου αντίστοιχα (5,7). Στο σύστημα αυτό του Newton ασκεί κριτική ο Leibnitz εξηγώντας ότι η σχέση της θέσης αποτελεί μια απολύτως επαρκή συνθήκη για την έννοια του χώρου. Εισηγείται μια εικόνα για το χώρο ως ένα σύστημα σχέσεων και τη γνωστή του «principium identitatis indiscernibilium». Αυτά είναι τα δυο θεμέλια από τα οποία εξαπολύει την κριτική του στη νευτώνια έννοια του απολύτου χώρου και της απόλυτης κίνησης (7). Στο Leibnitz η έννοια της κίνησης έχει διπλό νόημα. Από τη μια πλευρά μπορεί να δηλώνει την καθαρά χωρική μεταβολή της θέσης, πράγμα που διασώζει την άποψη του για την εννοιολογική δομή του χώρου. Από την 8

άλλη πλευρά, μπορεί να σημαίνει μια δυναμική διαδικασία, εντελώς ασυσχέτιστη με το χώρο ως τέτοιο (7). Η ουσία όμως της κριτικής του επισκιάστηκε από τη μεγάλη επιτυχία του οικοδομήματος της κλασσικής μηχανικής και σε μεγάλο βαθμό αγνοήθηκε από τους σύγχρονους του. Σήμερα από μια διαφορετική σκοπιά είναι εντυπωσιακό το πόσο οι θέσεις του πλησιάζουν στα συμπεράσματα του Mach, του κύκλου της Βιέννης και των αρχών του Poincare για το χώρο και το χρόνο. Πόσο εύκολο είναι να εντοπίσουμε αναδρομικά τα δύο μειονεκτήματα της δομής της κλασσικής φυσικής, το ένα μεταφυσικό και συνδεμένο με το νευτώνιο δόγμα για το χώρο, το άλλο φυσικολογικό και αποτέλεσμα της κατάχρησης της σωματιδιακής μηχανοκρατίας. Θυμίζουμε με πόση ψυχραιμία ο Newton είχε ενσωματώσει το κενό των ατομιστών στη δομή της κλασσικής φυσικής. Το κενό είναι αυτό που κάνει αντιληπτή την αδρανειακή κίνηση και η εισαγωγή του είναι το τέχνασμα με το οποίο ο Newton συμβίβασε την ασυνέχεια της ύλης με το συνεχές του χώρου. Άλλά το κενό του Newton μόνο στη λειτουργία του είναι επικούρειο. Στη μορφή του είναι ευκλείδιο. Δεν είναι απλώς ένας στίβος, αλλά ένα σύστημα συντεταγμένων για κινήσεις των οποίων οι εξισώσεις γράφονται στην αναλυτική γεωμετρία. Το βασικό σημείο της κλασσικής, της γαλιλαϊκής κινηματικής ήταν η μετατροπή της κίνησης από μεταφυσική αλλαγή σε σχετική κατάσταση. Η κίνηση των σωμάτων δεν 9

είναι κάποιας εγγενούς ουσίας, αλλά γίνεται σε σχέση με άλλα σώματα. Στην κινηματική αυτή ο Newton εισήγαγε τη διάκριση ανάμεσα στη σχετική και την απόλυτη κίνηση και έκανε το κενό του χώρου σύστημα αναφοράς, ως προς το οποίο γίνεται η απόλυτη κίνηση. Σε αυτή τη θέση ο Leibnitz αντέτεινε ότι ο εποικοδομητικός ρόλος του κενού προϋποθέτει την ύπαρξη του μηδενός. Αντί να ορίσει το χώρο ως ουσία που αποτελείται από κενό, ο Leibnitz προτίμησε να τον θεωρήσει ως σχέση ανάμεσα σε ταυτόχρονα συμβάντα. Όλες αυτές οι αντιρρήσεις αγνοήθηκαν, εξαιτίας της περιφρονητικής στάσης της κλασσικής επιστήμης απέναντι σε κάθε μορφή μεταφυσικής, και θάφτηκαν κάτω από τον όλο και μεγαλύτερο σωρό των νευτώνιων επιτυχιών. Θάφτηκαν όμως ζωντανές. Γιατί, όπως συχνά πιο πριν στην ιστορία της σκέψης, έμελλε να αποδειχτεί ότι η μεταφυσική έχει τον τρόπο της να εκδικείται (5,7). Στο μεταξύ, ο Newton γέμισε το χώρο με τον αιθέρα, μια αβαρή ελαστική, δονητή ουσία, που χρησίμευε ως μέσο για τη μετάδοση της δύναμης της βαρύτητας. Αλλά σε ολόκληρο το 18 ο αιώνα ο αιθέρας δεν προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον (6). Αντίθετα με το χώρο, ήταν μάλλον μια λέξη παρά ένα λειτουργικό εξάρτημα της φυσικής. Μόνο στο 19 ο αιώνα ήλθε στο προσκήνιο, ως όλο και σημαντικότερο αντιστάθμισμα για τις ανεπάρκειες μιας μηχανικής που το συνιστούσαν μόνο δυνάμεις, οριζόμενες από την κίνηση και τη σύγκρουση μεμονωμένων σωμάτων (3,5,6). 10

Οι αντιλήψεις του Kant για το χώρο και το χρόνο και η θέση τους στο φιλοσοφικό του σύστημα Στην καντιανή φιλοσοφία, μια από τις βασικές και θεμελιώδεις θέσεις είναι η άποψη του χώρου και του χρόνου σαν a priori έννοιες και μορφές εξωτερικής και εσωτερικής αντίληψης αντίστοιχα. Στο πρώτο μέρος της Κριτικής του Καθαρού Λόγου, που αφορά την Υπερβατολογική Αισθητική, πραγματεύεται εξαρχής και δια παντός αυτές τις δυο αξιωματικές έννοιες και τις θεωρεί δεδομένες στη συνέχεια στην Υπερβατολογική Διαλεκτική(8). Στην Αισθητική, διατυπώνεται ρητά η θέση ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι a priori διαισθήσεις. Η γνώση λέγεται a priori όταν είναι ανεξάρτητη από την εμπειρία και ακόμα από όλες τις εντυπώσεις των αισθήσεων. Η διάκριση μεταξύ του a priori και του a posteriori κατέχει κεντρική θέση στο εγχείρημα του Kant. Η a priori γνώση είναι ανεξάρτητη από την εμπειρία. Όλη μας η γνώση στην πραγματικότητα αρχίζει από την εμπειρία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι απορρέει από την εμπειρία. Η a priori γνώση μπορεί να είναι καθαρή ή μη καθαρή. Το ότι 11

γνωρίζουμε πως κάθε μεταβολή έχει μια αιτία είναι γνώση a priori, όμως δεν είναι καθαρή a priori γνώση, διότι ενέχει μια έννοια που προέρχεται από την εμπειρία, τη «μεταβολή». Εκτός από την a priori γνώση υπάρχει και η εμπειρική γνώση, η γνώση δηλαδή που απορρέει από την εμπειρία, την οποία ο Kant ονομάζει a posteriori γνώση. Στην καντιανή φιλοσοφία τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της a priori γνώσης είναι η αναγκαιότητα και η καθολικότητα (1,2,8). Εκτός από τη διάκριση a priori και a posteriori κρίσης, ο Kant χρησιμοποιεί τη διάκριση αναλυτικών και συνθετικών κρίσεων. Την παρουσιάζει ως εξής: «Σε κάθε κρίση στην οποία νοείται η σχέση του υποκειμένου προς το κατηγόρημα Β ανήκει στο υποκείμενο Α, ως κάτι που περιέχεται (συγκεκαλυμμένα) σε αυτήν την έννοια Α ή το Β βρίσκεται έξω από την έννοια Α, παρόλο που στην πραγματικότητα συνδέεται με αυτήν. Στην πρώτη περίπτωση τιτλοδοτώ την κρίση αναλυτική, στη δεύτερη συνθετική.» (4,8) Η διάκριση με τον τρόπο που διαγράφεται δεν είναι απολύτως σαφής όπως υφίσταται. Ο Kant την εννοεί σαφώς ως καθολικώς εφαρμόσιμη σε προτάσεις. Ωστόσο, όπως τη διατυπώνει, αυτή εφαρμόζεται μόνο σε 12

προτάσεις της μορφής υποκείμενο-κατηγόρημα, και δεν είναι όλες οι προτάσεις τόσο απλά δομημένες (1,8). Όπως διατυπώνουν αμφότεροι Kant και Frege τους ορισμούς τους, μια κρίση δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα και αναλυτική και a posteriori. Όμως αμφότεροι αφήνουν ανοικτό το ενδεχόμενο μια πρόταση να είναι συνθετική και a priori. Στο σύστημα του Kant μάλιστα το βασίλειο του συνθετικού a priori είναι ευρύ και σημαντικό. Τα Μαθηματικά στο σύνολο τους, κατά τον Kant ανήκουν στο συγκεκριμένο βασίλειο: η Αριθμητική και η Γεωμετρία είναι συνθετικές, καθώς εκτείνουν τη γνώση μας πολύ πιο πέρα από την καθαρή λογική, αλλά είναι και a priori, γιατί απορρέουν όχι από την εμπειρία, αλλά από την εποπτεία. Ο Kant όσον αφορά την ανθρώπινη γνώση, τη διαχωρίζει σε αισθητικότητα και νόηση, οι οποίες ίσως έχουν κοινή, άγνωστη ωστόσο σε εμάς, ρίζα. Οι λειτουργίες της αισθητικότητας και της νόησης είναι συνυφασμένες με ιδιαίτερο τρόπο. Ενώ η σύσταση των αισθητηρίων οργάνων καθορίζει το περιεχόμενο της εμπειρίας, η σύσταση της νόησης καθορίζει τη μορφή της, δηλαδή την a priori δομή της (8). Στο σύστημα του Kant, το μέρος της πραγματείας που ασχολείται με τις αναγκαίες συνθήκες για την ανθρώπινη αισθητικότητα ονομάζεται Υπερβατολογική Αισθητική. Θεωρεί ότι η αισθητικότητα καθ εαυτήν είναι μια παθητική δύναμη λήψης παραστάσεων. Ωστόσο, στην εμπειρία κάνει τη διάκριση μεταξύ ύλης και μορφής: η ύλη είναι ό,τι απορρέει 13

απευθείας από την αίσθηση, η μορφή είναι ό,τι επιτρέπει στην πολλαπλότητα των φαινομένων να μπει σε τάξη. Ο Kant στην Υπερβατολογική Αισθητική ενδιαφέρεται μόνο για τη μορφή της αισθητής εποπτείας, η οποία είναι a priori (8). Στην εμπειρία κάθε αντικείμενο αισθητικότητας είναι και αντικείμενο σκέψης. Ό,τι βιώνεται στην εμπειρία ταξινομείται και κωδικοποιείται, υπάγεται από τη νόηση σε μια ή περισσότερες έννοιες. Σκοπός της αισθητικής είναι να απομονώσει την εμπειρική εποπτεία και να διευκρινίσει ποια είναι η καθαρή εποπτεία και η a priori μορφή της. Έτσι διαχωρίζει δύο καθαρές μορφές αισθητής εποπτείας, που χρησιμεύουν ως αρχές μιας a priori γνώσης, δηλαδή το χώρο και το χρόνο. Ο χώρος είναι η μορφή της εξωτερικής αίσθησης για την αναπαράσταση αντικειμένων. Ο χρόνος είναι η μορφή της εσωτερικής αίσθησης δια της οποίας ο νους εποπτεύει τις δικές του εσωτερικές καταστάσεις (8,4,2). Ο Kant, για να διευκρινίσει την υφή του χώρου και του χρόνου, διακρίνει μεταξύ της μεταφυσικής και της Υπερβατολογικής έκθεσης μιας a priori έννοιας. Σύμφωνα με τη μεταφυσική έκθεση του χώρου και του χρόνου, αυτοί προϋποτίθενται, δεν απορρέουν, από την εμπειρία. Μπορούμε να φανταστούμε χώρο και χρόνο χωρίς αντικείμενα, αλλά όχι αντικείμενα χωρίς χώρο και χρόνο. Τέλος, υπάρχει ένας μόνο χώρος και ένας μόνο χρόνος και είναι άπειροι (1). 14

Η Υπερβατολογική έκθεση των εννοιών του χώρου και του χρόνου αναλαμβάνει να δείξει πως είναι δυνατόν να γνωρίζουμε αλήθειες για το χώρο και το χρόνο που βασίζονται στην εποπτεία (επειδή δεν είναι αναλυτικές), και ωστόσο είναι a priori (επειδή προηγούνται κάθε εμπειρίας). Αυτή η γνώση των συνθετικών a priori αληθειών για το χώρο και το χρόνο μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν υπάρχουν a priori μορφές αισθητικότητας (8). Ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι ούτε απόλυτες ούτε σχετικές ιδιότητες των πραγμάτων καθ εαυτά. Μήπως αυτό σημαίνει ότι ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι πραγματικοί; Ο Kant απαντά ότι είναι εμπειρικά πραγματικοί, αλλά υπερβατολογικά ιδανικοί. Αν απομακρυνθεί το υποκείμενο, ο χώρος και ο χρόνος εξαφανίζονται. Ως φαινόμενα δεν μπορούν να υπάρχουν καθ εαυτά, μόνο εντός μας. Η φύση των πραγμάτων καθ εαυτά μας είναι άγνωστη (1). Νωρίς στην καριέρα του, οι θέσεις του Kant για το χώρο και το χρόνο ήταν σχετικιστικές και κατ εξοχή Λαϊμπνιτζιανές. Αυτό ήταν αναμενόμενο από την επίδραση του Christian Wolff στη γερμανική φιλοσοφία που βασίστηκε στη φιλοσοφία του Leibnitz. Όμως ο Kant επηρεάστηκε από την αρχή από το Newton και δεν υπήρξε ποτέ ορθόδοξος Βολφιανός. Το 1768 στο Περιοχές του Χώρου διατυπώνει πρώτη φορά τα επιχειρήματα ότι ο χώρος είναι a priori και ότι είναι μια διαίσθηση: 15

Α) Το πρώτο επιχείρημα λέει ότι ο χώρος δεν είναι εμπειρική έννοια που συνάγεται από τις αισθήσεις Β) Το δεύτερο επιχείρημα ισχυρίζεται ότι ο χώρος είναι προ των φαινομένων και των δεδομένων της εμπειρίας Γ) Το τρίτο και το τέταρτο επιχείρημα προσπαθούν να δείξουν ότι ο χώρος είναι διαίσθηση. Το τρίτο επιχείρημα τονίζει ότι η παρουσίαση του χώρου και η αντίληψη του είναι μονήρης και ενιαία. Το τέταρτο επιχείρημα επισημαίνει ότι η αντίληψη του χώρου ως ολότητας προηγείται της αντίληψης τμημάτων αυτού (ως πολλαπλότητας). Όσον αφορά το χρόνο, το επιχείρημα του Kant έχει να κάνει με τη συσχέτιση του χρόνου με την εμπειρία και την αιτιότητα που απαιτούν μια εσωτερική έννοια για να οργανωθούν ως μέρη του ίδιου συνεχούς. Το βασικό επιχείρημα του Kant για το χρόνο είναι ότι είναι έννοια a priori αλλά και εσωτερική, μπορεί να επιμερίζεται σε μικρά μέρη διακριτά μεταξύ τους που όμως αυτά είναι μέρος ενός συνεχούς. Έτσι φαίνεται ότι ο χρόνος είναι μια έννοια a priori αλλά προαπαιτείται από εσωτερικούς λόγους για την αντίληψη του κόσμου (1,4). Όσον αφορά την υφή του χώρου και του χρόνου, ο Kant φαίνεται ότι επηρεάζεται πολύ από τη φιλοσοφία του Leibnitz και απομακρύνεται από το σχετικά άδειο χώρο του Newton. Έτσι συνάγει την ύπαρξη του αιθέρα βασιζόμενος στα εξής επιχειρήματα: 16

Α) Όλος ο χώρος και ο χρόνος συνιστούν ένα ενιαίο αντικείμενο της εμπειρίας, κάτι που είναι δυνατό μόνο αν ένα υποκείμενο τους διαπερνά και ενώνει τα τμήματα τους σε μια δυναμική ολότητα Β) Δεν είναι δυνατό να συλλάβει κανείς άδειες περιοχές του χώρου και του χρόνου και πρέπει συνεπώς να είναι γεμάτα με κάποιο είδος ύλης Γ) Τίποτε δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό χωρίς την επίδραση μιας δύναμης και συνεπώς πρέπει να υπάρχει παντού ένα μέσο που να είναι φορέας και να μεταβιβάζει αυτή τη δύναμη Δ) Δεν μπορεί να υπάρχει εξωτερικός παράγοντας για την έναρξη της κίνησης για όλο το χώρο και το χρόνο, άρα πρέπει να υπάρχει μια γενεσιουργός δύναμη μέσα στο σύστημα, που είναι ο αυτοκινούμενος και διαπερνών τα πάντα αιθέρας (1,4). Όμως η υπόθεση του αιθέρα χρησιμοποιήθηκε από τους φυσικούς φιλοσόφους της εποχής για να εξηγήσει τη μεταφορά των δυνάμεων. Ενώ στο σύστημα του Newton η βαρυτική δύναμη μεταβιβάζεται ακαριαία από απόσταση και από αυτήν συνάγεται η έννοια του απολύτου χώρου και χρόνου, η υπόθεση του αιθέρα ως μέσου εισάγει σε κάθε σύστημα για τη φύση την αναγκαιότητα του μέσου και τη μεταφορά και την κίνηση ως προς αυτό. Συνεπώς υπάρχει έμφυτο σε αυτήν τη βοηθητική υπόθεση για το χώρο και το χρόνο ένα στοιχείο σχετικισμού που αποτελεί μια αντινομία ως προς τις βασικές αρχές του νευτώνιου οικοδομήματος. Έτσι μπορεί κανείς να πει ότι ο Kant, ασπαζόμενος την ύπαρξη του αιθέρα 17

εισάγεις το σύστημα του ένα στοιχείο σχετικότητας ως προς την υφή του χώρου και του χρόνου (6). 18

Η αποτίμηση των θέσεων του Kant σε σχέση με το Newton και το Leibnitz 1.Η κριτική του Kant στο Leibniz Γιατί ο Kant χαρακτηρίζει το Leibniz ως υπερβατολογικό ρεαλιστή ταυτόχρονα με το Newton? Αυτό δε γίνεται μόνο γιατί ο Leibniz θεωρεί το χώρο να είναι το σύνολο των δυνατών σχέσεων ανάμεσα στα αντικείμενα και συνεπώς εξαρτημένο από τα αντικείμενα και τις σχέσεις. Το κάνει κυρίως γιατί υιοθετεί την πρώιμη σύγχρονη θέση ότι οι σχέσεις είναι ιδανικές και καταστάσεις της νόησης. Έτσι αν ο χώρος εξαρτάται από τις σχέσεις εξαρτάται και από τη νόηση. Ο Leibniz φαίνεται να αρνείται ότι ο χώρος είναι πραγματικός με την καντιανή έννοια του όρου. Η άρνηση της πραγματικότητας του χώρου ισοδυναμεί με την άρνηση του Απολύτου Χώρου. Στην εκτενή του ανάλυση των θέσεων του Leibnitz στην Αμφιβολία, ο Kant ισχυρίζεται ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι φαινόμενα καλά θεμελιωμένα. Ο χώρος είναι η ακολουθία των πραγματικών και δυνατών σχέσεων των αντικειμένων. Αφού τα αντικείμενα αντανακλούν την ακολουθία των ουσιών, ο χώρος αντανακλά την ακολουθία των ουσιών. Η σχέση του χώρου με τα 19

αντικείμενα και ο τρόπος καθορισμού της είναι σημαντική με δύο τρόπους: μπορεί να ειπωθεί ότι ο χώρος είναι ανεξάρτητος από την ενόραση γιατί υπερβαίνει την ακολουθία των ουσιών (θέση Leibnitz) ή μπορεί να ειπωθεί ότι είναι ανεξάρτητος της ενόρασης βασιζόμενος στην ανεξάρτητη ύπαρξη του (θέση Newton). Επιστρέφοντας στη θέση του Kant για τη θεμελιώδη έννοια της απεικόνισης, κατά την οποία η αίσθηση είναι μια απεικόνιση της κατάστασης του υποκειμένου και η διαίσθηση είναι μια αντικειμενική απεικόνιση, η κριτική στάση του Kant critical προς το Leibniz αφορά την αποτυχημένη ταύτιση της αίσθησης με τη διαίσθηση. Ο Leibniz αποτυγχάνει να αναγνωρίσει ότι η διαίσθηση είναι είδος αντικειμενικής απεικόνισης μάλλον παρά ένα είδος συγκεχυμένης απεικόνισης (2,9). 2. Η κριτική του Kant στο Newton Ο Kant εστιάζει περισσότερο την κριτική του ματιά στην Αισθητική στο Leibniz. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι ο Leibniz είχε καλά ανεπτυγμένες θέσεις σχετικά με το χώρο και το χρόνο και την απεικόνιση τους. Ο Newton δεν είχε εκτενείς απόψεις για το χώρο και το χρόνο, αν και είχε μια ελάχιστη προοπτική αυτών των θεμάτων. Μπορεί επίσης να αντανακλά το γεγονός ότι ο Kant είχε διάφορες τέτοιες θέσεις στην προκριτική περίοδο του και αποκόπηκε μάλλον απότομα και βίαια από αυτές το 1770. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι ο Kant εστίασε αποκλειστικά 20

στο Leibniz και τους ακολούθους του στην Αισθητική. Παρουσιάζει επίσης και δύο ευρείες κριτικές προς το Newton. Κάνει κριτική στο Newton γιατί είχε μια θέση υπερβατολογικά ρεαλιστική σχετικά με το χώρο και το χρόνο. Ισχυρίζεται επίσης ότι η προοπτική των νευτώνιων θέσεων, σε αντίθεση με αυτές του Leibniz, παρουσιάζει μια σειρά σοβαρών μεταφυσικών προβλημάτων. Όταν συζητά τη νευτώνια θέση, ο Kant δίνει έμφαση συχνά σε αυτά τα προβλήματα. Στην 7 η παράγραφο της Αισθητικής (στην έκδοση Β του 1787), ο Kant περιγράφει την Υπερβατολογική ιδεαλιστική αντίληψη για το χώρο και το χρόνο και μετά χαρακτηρίζει τη σχετική αντίθεση ως εξής: Αυτοί που βεβαιώνουν την απόλυτη πραγματικότητα του χώρου και του χρόνου, είτε θεωρούν ότι υπονοείται είτε ότι είναι έμφυτη των θέσεων, πρέπει να έρθουν αναγκαστικά σε σύγκρουση με τις αρχές της εμπειρίας. Γιατί αν αποφανθούν υπέρ της πρώτης θέσης (η οποία γενικά είναι αυτή των μαθηματικών ερευνητών της φύσης), πρέπει να υποθέσουν δύο αιώνιες και άπειρες αυτοϋπάρχουσες μη-οντότητες (το χώρο και το χρόνο), που υπάρχουν (και παρόλα αυτά χωρίς να είναι κάτι πραγματικό) μόνο για να συμπεριλάβουν όλη την πραγματικότητα μέσα τους. (A39/B56-A40/B57) (4) 21

Ο Kant ισχυρίζεται ότι ο Newton αντιλαμβάνεται το χώρο σαν μερικό αντικείμενο. Φαίνεται να επιστρέφει έτσι στην κλασσική συζήτηση για την οντολογία του χώρου που αναφέρεται στην Κριτική του Καθαρού Λόγου. Τονίζει ότι από τη νευτώνια άποψη ο χώρος και ο χρόνος είναι συνδεδεμένοι στην ουσία των πραγμάτων στο ότι είναι ανεξάρτητοι από όλα τα αντικείμενα και τις σχέσεις από τη μια μεριά και ανεξάρτητα από το Νου και τη διαίσθηση από την άλλη, και παρόλα αυτά δεν έχουν αιτιακές σχέσεις. Είναι ακόμα ασύλληπτοι και, στην περίπτωση του χώρου, άπειροι. Έτσι, για τον Kant, η άποψη του Newton για το χώρο είναι ότι αποτελεί μια άπειρη οντότητα με χαρακτηριστικά ουσίας που είναι ασύλληπτη και αιτιακά αδρανής, μια άποψη που στο καντιανό σύστημα είναι παράλογη σε γενικά μεταφυσικά πλαίσια. Ο Kant προσθέτει ότι η νευτώνια άποψη φαίνεται να αντιφάσκει με αυτό που ονομάζει «αρχές της εμπειρίας». Ίσως η ιδέα πίσω από αυτήν την κριτική προέρχεται από τα σχόλια του Kant αλλού στην Κριτική και στα Μεταφυσικά Θεμέλια της Φυσικής Επιστήμης. Σε αυτά τα κείμενα, ο Kant σημειώνει ότι ο απόλυτος χώρος δεν είναι αντικείμενο της δυνατής εμπειρίας και ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη του με επίκληση στην εμπειρία. Κατ αυτόν τον τρόπο, η κριτική του Kant στη νευτώνια θέση φαίνεται να βασίζεται σε πολύ γενικές μεταφυσικές και επιστημονικές αντιλήψεις. Φαίνεται ότι απέχουν πολύ από τις 22

συγκεκριμένες απόψεις της διαίσθησης και της απεικόνισης που έπαιξαν ουσιώδη ρόλο στην κριτική του Kant στο Leibniz (2). 23

Αντί επιλόγου Συμπέρασμα Από την παραπάνω ανάλυση φαίνεται ότι η θέση του Kant για το χώρο και το χρόνο εμπεριέχει στοιχεία από το σύστημα του Newton αλλά και από αυτό του Leibniz. Ωστόσο μπορεί να είναι συγκερασμός των δύο συστημάτων, αλλά λόγω των μεταξύ του αντιθέσεων, παρουσιάζει διαφορές, αποστασιοποίηση και διαφοροποιήσεις και από τα δύο ασκώντας τελικά κριτική σε βασικές θέσεις και των δύο προαναφερόμενων. Ιστορικά ο Kant μπορεί να άρχισε στη βάση της παράδοσης του Leibniz, επηρεαζόμενος από το Wolff, στη συνέχεια όμως και μετά από την κριτική του στροφή ασπάζεται θέσεις από το οικοδόμημα του Newton. Όμως πρέπει να λάβει υπόψη κανείς ότι ακμάζει φιλοσοφικά 100 περίπου χρόνια μετά και από τους δύο προαναφερόμενους σε μια εποχή που οι ιδέες της κλασσικής φυσικής είναι πιο κατασταλαγμένες μετά την Επιστημονική Επανάσταση και η πάλη των ιδεών έχει ξεκαθαρίσει πολλά αδιευκρίνιστα σημεία προηγουμένως. Ο Kant έχει το προνόμιο κάτω από το πρίσμα του Διαφωτισμού να ασπάζεται κάποιες βασικές θέσεις της κλασσικής φυσικής για το χώρο και το χρόνο αλλά ταυτόχρονα να ασκεί κριτική σε κάποιες άλλες. Αν το 24

σύστημα του Kant θεωρηθεί το αποκορύφωμα της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού τότε εξηγείται αυτή η φαινομενική αντίφαση: της αποδοχής της κλασσικής φυσικής αλλά και η κριτική της θεώρηση που είναι ο προάγγελος κατοπινών εξελίξεων και το πέρασμα στη σύγχρονη επιστήμη και τη φιλοσοφία του χώρου και του χρόνου. 25

Βιβλιογραφία 1) Guyer, P.: Kant s System of Nature and Freedom: Selected Essays, Oxford 2005 2) Guyer, P.: The Cambridge Companion to Kant, Cambridge University Press 1992 3) Burt, E.A.: The Metaphyical Foundations of Modern Science, Dover books 2003 4) Kant, I.: Critique of Pure Reason, Penguin Books 2007 5) Reichenbach, H.: The Philosophy of Space and Time, Dover books 1957 6) Gillispie, C.C.: Στην κόψη της αλήθειας, ΜΙΕΤ 1994 7) Jammer, M.: Έννοιες του χώρου, ΠΕΚ 2001 8) Kenny, A: Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Νεφέλη 2005 9) Μπαλτάς, Α. και συν: Σημειώσεις μαθήματος «Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας», Διαπανεπιστημιακό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα ΙΦΕΤ 26

10) Newton, I: Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, The Motte Translation revised by Cajori, University of California Press 1962 27