ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ, ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ, ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΦΑΣΗ B' - ΣΤΑΔΙΟ B1 ΕΙΔΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΤΟΠΙΟ Απρίλιος 2015

ΥΠΕΚΑ, Μελέτη Αξιολόγησης, Αναθεώρησης & Εξειδίκευσης ΠΠΧΣΑΑ Δυτικής Μακεδονίας ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα... i Πρόλογος... ii 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 3 3. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ, ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ... 6 3.1. Πολιτικές, κατευθύνσεις, στόχοι... 6 3.2. Δείκτες χαρακτηριστικών και αξιολόγησης τοπίου... 8 4. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΟΥ... 9 4.1. Βιοφυσικά συστήματα - Αναγνώριση και αξιολόγηση... 9 4.1.1. Δάση μεσαίων και μεγάλων υψομέτρων... 12 4.1.2. Αγροδασικές ζώνες και ζώνες μετάβασης από αγροτική σε ημιφυσική/φυσική βλάστηση... 15 4.1.3. Αγροτικά συστήματα ετησίων και δενδρωδών καλλιεργειών... 17 4.1.4. Υδάτινες και παρυδάτιες ζώνες - υδρογραφία... 19 4.1.5. Ιδιαίτεροι γεωλογικοί σχηματισμοί - γεώτοποι... 22 4.1.6. Περιοχές οικολογικής και φυσικής αξίας με ρυθμίσεις προστασίας και διαχείρισης... 24 4.2. Ανθρωπογενή συστήματα - Αναγνώριση και αξιολόγηση... 27 4.2.1. Ιστορικές διαχρονικές διαστάσεις... 27 4.2.2. Τυπολογία σχέσεων οικισμών και φυσικού περιβάλλοντος... 30 4.2.3. Αξιόλογοι και παραδοσιακοί οικισμοί... 35 4.2.4. Αρχαιολογικοί χώροι-μνημεία-ιστορικοί τόποι... 40 5. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΞΙΑΣ... 44 5.1 Σύστημα Λιμνών Πρεσπών (Εθνικό Πάρκο Πρεσπών)... 44 5.2 Δυτική ορεινή ζώνη Γρεβενών (Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου)... 48 6. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΞΙΑΣ... 52 6.1 Ζώνη Βόρα - Βεγορίτιδας... 52 6.2 Ζώνη Βιτσίου - Χειμαδίτιδας... 56 6.3 Σύμπλεγμα Όρους Γράμμου... 60 6.4 Σύμπλεγμα Όρους Βούρινου... 62 6.5 Στενά Αλιάκμονα - Πιέρια... 66 6.6 Περιοχή Καστοριάς... 69 7. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΞΙΑΣ... 73 7.1. Σύμπλεγμα ορεινών οικισμών Μαστοροχωρίων Βοΐου... 73 8. ΖΩΝΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΝ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΜΕΝΩΝ ΤΟΠΙΩΝ... 77 8.1. Ευρεία ζώνη εξόρυξης λιγνίτη... 77 9. ΠΡΟΤΥΠΟ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗΣ ΤΟΠΙΩΝ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΔΙΚΤΥΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ... 80 10. ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΙΣ ΛΟΙΠΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΠΠΧΣΑΑ... 81 i

ΥΠΕΚΑ, Μελέτη Αξιολόγησης, Αναθεώρησης & Εξειδίκευσης ΠΠΧΣΑΑ Δυτικής Μακεδονίας ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Μελέτη Αξιολόγησης Αναθεώρησης και Εξειδίκευσης Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας ανατέθηκε με βάση την υπ αριθμ. Γ.Γ. 276/1.2.2012 απόφαση της Γενικής Γραμματείας Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος - Διεύθυνση Χωροταξίας του ΥΠΕΚΑ και την από 26.4.2012 Σύμβαση ανάμεσα στο ΥΠΕΚΑ και τους Αναδόχους Μελετητές. Μελετητές είναι οι: Δρ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ ΑΘΗΝΑ, Αρχιτέκτων Μηχανικός, Χωροτάκτης-Πολεοδόμος Δρ. ΜΟΥΤΣΙΑΚΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ, Περιβαλλοντολόγος Ειδικοί Επιστήμονες είναι οι: ΦΟΥΤΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, Οικονομολόγος Περιφερειολόγος ΡΟΝΤΗΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Πολιτικός Μηχανικός - Συγκοινωνιολόγος Δρ. ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ, Δικηγόρος Επιστημονικοί Συνεργάτες της Ειδικής Ενότητας για το Τοπίο είναι οι: ΓΕΩΧΩΡΟΣ Ε.Π.Ε., Τεχνική Εταιρεία Μελετών ΕΠΠΑΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Μηχ. Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης ΖΕΚΑ ΔΗΜΗΤΡΑ, Μηχ. Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης ΑΓΓΕΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Διευθύνουσα Υπηρεσία της Μελέτης είναι η Γενική Γραμματεία Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος - Διεύθυνση Χωροταξίας του ΥΠΕΚΑ. Διευθυντής & Προϊστάμενος της Διευθύνουσας Υπηρεσίας : ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΙΔΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ, Αρχιτέκτων Μηχανικός Επιβλέποντες της μελέτης, σύμφωνα με το υπ αριθμ. 56455/4.12.2014 έγγραφο της Γενικής Γραμματείας Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος - Διεύθυνση Χωροταξικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΚΑ, είναι οι: ΣΚΑΛΤΣΑ ΜΟΝΙΚΑ, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΑΛΙΜΠΕΡΤΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ, Τοπογράφος Μηχανικός Σύνδεσμος με την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας ήταν μέχρι και τον Δεκέμβριο του 2014 ο: ΓΚΑΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Γενικός Διευθυντής Ανάπτυξης Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας Το παρόν τεύχος αποτελεί την Ειδική Ενότητα για το Τοπίο. Η Ειδική Ενότητα για το Τοπίο συντάσσεται σύμφωνα με τις εγκεκριμένες προδιαγραφές (Παράρτημα Ι, Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο της υπ αριθμ. 10106/3.3.2011 Υ.Α.: «Έγκριση προδιαγραφών για τη σύνταξη των Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης» (ΦΕΚ 45ΑΑΠ/ 17.3.2011)) και λαμβάνοντας υπόψη τις διευκρινήσεις της Επιτροπής Συντονισμού των Περιφερειακών Πλαισίων που δόθηκαν με το υπ αριθμ. 2548/17.1.2014 έγγραφό της. ii

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ H αναθεώρηση των Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης αποτελεί ένα πρώτο βήμα εισαγωγής της θεώρησης για το τοπίο και της σύνδεσής του με το χωρικό σχεδιασμό που υιοθετείται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο και την κύρωσή της στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο (Ν. 3827/2010). Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο εγκρίθηκε στη Φλωρεντία το 2000, με στόχο την προώθηση της προστασίας των τοπίων, τη διαχείριση και το σχεδιασμό τους και την οργάνωση της ευρωπαϊκής συνεργασίας σε ζητήματα τοπίων. Στο προοίμιο της Σύμβασης αναγνωρίζεται η σημασία του τοπίου και αναφέρονται τα ακόλουθα: Το τοπίο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο δημοσίου συμφέροντος από άποψη πολιτισμική, οικολογική, περιβαλλοντική και κοινωνική και συνιστά πόρο ευνοϊκό για την οικονομική δραστηριότητα, του οποίου η προστασία, η διαχείριση και ο σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Το τοπίο συμβάλλει στη διαμόρφωση της τοπικής κουλτούρας και αποτελεί ένα βασικό συστατικό στοιχείο της Ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, συνεισφέροντας στην ανθρώπινη ευημερία και παγίωση της Ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το τοπίο αποτελεί σημαντικό μέρος της ποιότητας ζωής των ανθρώπων οπουδήποτε, σε αστικές περιοχές και στην ύπαιθρο, σε υποβαθμισμένες περιοχές, όπως και σε περιοχές υψηλής ποιότητας, σε περιοχές αναγνωρισμένες ως εξαιρετικού φυσικού κάλλους, όπως και σε περιοχές χωρίς ιδιαιτερότητες. Το τοπίο αποτελεί σημείο κλειδί για την ατομική και κοινωνική ευημερία, ενώ η προστασία, η διαχείριση και ο σχεδιασμός του συνεπάγονται δικαιώματα και ευθύνες για τον καθένα. Οι εξελίξεις στη γεωργία, δασοκομία, στις τεχνικές βιομηχανικής και εξορυκτικής παραγωγής, καθώς και στον περιφερειακό σχεδιασμό, στο σχεδιασμό πόλεων, στις συγκοινωνίες, στις υποδομές, στον τουρισμό και στην αναψυχή και, σε ένα γενικότερο επίπεδο, οι μεταβολές στην παγκόσμια οικονομία, σε πολλές περιπτώσεις επιταχύνουν το μετασχηματισμό των τοπίων. Η ποιότητα και η ποικιλία των Ευρωπαϊκών τοπίων συνιστά κοινό πόρο και επομένως, είναι σημαντική η συνεργασία των κρατών-μελών προς την κατεύθυνση της προστασίας, της διαχείρισης και του σχεδιασμού τους. Στο άρθρο 1 της Σύμβασης δίνονται οι ακόλουθοι ορισμοί: «Τοπίο»: μια περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή των ανθρώπινων παραγόντων. «Πολιτική τοπίων»: μια έκφραση, από τις αρμόδιες αρχές, γενικών αρχών, στρατηγικών και οδηγιών που επιτρέπουν τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων με σκοπό την προστασία, τη διαχείριση και το σχεδιασμό των τοπίων. «Στόχοι ποιότητας τοπίων»: για ένα συγκεκριμένο τοπίο, η διαμόρφωση από τις αρμόδιες δημόσιες αρχές των προσδοκιών του κοινού όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του τοπίου και του περιβάλλοντός του. «Προστασία τοπίων»: δράσεις για να συντηρηθούν και να διατηρηθούν τα σημαντικά ή ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός τοπίου που δικαιολογούνται από την αξία του ως κληρονομιάς, η οποία πηγάζει από τη φυσική του διαμόρφωση και/ή από την ανθρώπινη δραστηριότητα. «ιαχείριση τοπίων»: δράση, από την προοπτική της βιώσιμης ανάπτυξης, για να διασφαλιστεί η σε τακτική βάση συντήρηση ενός τοπίου, ώστε να κατευθύνονται και να 1

εναρμονίζονται μεταβολές που προκαλούνται από κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές διαδικασίες. «Σχεδιασμός τοπίων»: δυναμική δράση με μακροπρόθεσμη προοπτική, για να ενισχύονται, αποκαθίστανται ή να δημιουργούνται τοπία. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο εφαρμόζεται σε ολόκληρη την επικράτεια των συμβαλλόμενων Μερών και καλύπτει φυσικές, αγροτικές, αστικές και περιαστικές περιοχές. Συμπεριλαμβάνει γη, εσωτερικά ύδατα και θαλάσσιες περιοχές και αφορά τοπία που θα μπορούσαν να θεωρηθούν εξαιρετικά, όπως και τοπία χωρίς ιδιαιτερότητα καθώς και υποβαθμισμένα τοπία (άρθρο 2). Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες της ΕΕ για την εφαρμογή της παραπάνω Ευρωπαϊκής Σύμβασης, το τοπίο ως έννοια περικλείει τόσο φυσικά-οικολογικά όσο και πολιτιστικά οικονομικά στοιχεία, ενώ σημαντική παράμετρο αποτελεί και η αισθητική του χώρου. Η μελέτη του τοπίου προϋποθέτει την ταυτόχρονη εξέταση των φυσικών και των πολιτισμικών διαδικασιών και διεργασιών μέσα στο χώρο και το χρόνο. Ο χωροταξικός σχεδιασμός που λαμβάνει υπόψη του το τοπίο εξασφαλίζει τη βέλτιστη διαχείριση των αλλαγών σε αυτό, έτσι ώστε οι ανθρώπινες δραστηριότητες να εναρμονίζονται με τις περιβαλλοντικές διεργασίες. Η παρούσα Έκθεση καλύπτει την Ειδική Ενότητα για το Τοπίο της Μελέτης Αναθεώρησης του Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης υτικής Μακεδονίας. Συντάσσεται με βάση την υπ αριθμ. 10106/3.3.2011 Υπουργική Απόφαση: «Έγκριση προδιαγραφών για τη σύνταξη των Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (προδιαγραφές αξιολόγησης αναθεώρησης εξειδίκευσης Περιφερειακών Πλαισίων)», Παράρτημα Ι (ΦΕΚ 45ΑΑΠ/17.3.2011) και ακολουθεί τη δομή αυτής της Ειδικής Ενότητας, όπως προτείνεται στο Παράρτημα Ι των προδιαγραφών. 2

2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Για τη διαμόρφωση μιας περιφερειακής πολιτικής για το τοπίο και τον ορισμό ζωνών τοπίων ιδιαίτερης αξίας ή/και υποβαθμισμένων τοπίων, η παρούσα μελέτη βασίζεται στην έρευνα πεδίου, στην επεξεργασία δευτερογενών πηγών, στη χρήση βασικών τυπολογικών εργαλείων και βάσει όλων αυτών, στην αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης. Η έρευνα πεδίου περιλαμβάνει: Όλα τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για τη Μελέτη Αξιολόγησης, Αναθεώρησης & Εξειδίκευσης του ΠΠΧΣΑΑ υτικής Μακεδονίας και ειδικότερα τα δεδομένα των Κεφαλαίων (στα οποία γίνεται αναλυτική αναφορά των πηγών): o Α.1.1.β.2 o Α.1.1.β.5 o Α.1.1.β.6 o Α.1.1.β.7 o Α.1.1.β.10 Επιτόπια αυτοψία, η οποία πραγματοποιήθηκε σε δύο επίπεδα: o Μια γενική και περισσότερο αδρομερής αυτοψία με σκοπό την κατανόηση των βασικών χαρακτηριστικών του φυσικού και ανθρωπογενούς χώρου, στο πλαίσιο των επισκέψεων της Ομάδας Μελέτης στην Περιφέρεια υτικής Μακεδονίας. o Μια διεξοδικότερη αυτοψία εντοπισμένη σε βασικά σημεία και διαδρομές φυσικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Οι δευτερογενείς πηγές στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τη Μελέτη Αξιολόγησης, Αναθεώρησης & Εξειδίκευσης του ΠΠΧΣΑΑ υτικής Μακεδονίας και ειδικότερα οι πηγές των Κεφαλαίων (στα οποία γίνεται αναλυτική αναφορά τους): o Α.1.1.β.2 o Α.1.1.β.5 o Α.1.1.β.6 o Α.1.1.β.7 o Α.1.1.β.10 o Επιπλέον βιβλιογραφικές πηγές οι οποίες αναφέρονται στο παρόν κείμενο. Για την αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης εξετάστηκαν όλα τα ζητούμενα στοιχεία των εγκεκριμένων Προδιαγραφών (Στάδιο 1, Παράρτημα Ι, Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο της υπ αριθμ. 10106/3.3.2011 Υ.Α.: «Έγκριση προδιαγραφών για τη σύνταξη των Περιφερειακών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (προδιαγραφές αξιολόγησης αναθεώρησης εξειδίκευσης Περιφερειακών Πλαισίων)» (ΦΕΚ 45ΑΑΠ/ 17.3.2011). Πρόκειται για τα ακόλουθα στοιχεία: Περιοχές NATURA 2000 και ιδιαίτερα περιοχές στις οποίες έχουν εγκριθεί Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες άση και ιδιαίτερα Αισθητικά άση Μνημεία και ιστορικοί τόποι (φυσικά, γεώτοποι, πολιτισμικά, θρησκευτικά κλπ.) Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ) Αρχαιολογικοί χώροι Παραδοσιακοί οικισμοί Γεωργικές γαίες υψηλής παραγωγικότητας και λοιπή αγροτική γη ιαδρομές φυσικού ή και πολιτισμικού ενδιαφέροντος Τοπόσημα τουριστικού ενδιαφέροντος ιεθνούς, Εθνικής και Περιφερειακής εμβέλειας 3

Παράκτιες περιοχές ή άλλες περιοχές υψηλής επισκεψιμότητας, με ισχυρή οικιστική ή άλλη ανάπτυξη και με μεγάλης κλίμακας ανατροπή του φυσικού τοπίου Εκτεταμένες περιοχές επιφανειακής εξόρυξης Ανάγλυφο του εδάφους, κορυφογραμμές και υδάτινες ζώνες. Για να την καλύτερη κατανόηση του τοπίου και την αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης η Ομάδα Μελέτης προχώρησε σε μια καταρχήν ανάλυση/τυπολογία κρίσιμων βιοφυσικών και ανθρωπογενών χαρακτηριστικών και σχέσεων. Ως βασικό βοήθημα για την τυπολογία αυτή χρησιμοποιήθηκε η Τελική Έκθεση του Προγράμματος European Landscape Character Areas 1. Σύμφωνα με την Έκθεση αυτή, η Αξιολόγηση Χαρακτηριστικών Τοπίου είναι μια τεχνική που στοχεύει στην περιγραφή του χαρακτήρα του τοπίου και περιλαμβάνει τη χρήση επιστημονικών εργαλείων για την ταξινόμηση των τύπων τοπίων και τη χαρτογράφηση των περιοχών που σχετίζονται με τους τύπους τοπίου. Οι παράγοντες που χρησιμοποιούνται στις διάφορες Χώρες για την ταξινόμηση και την χαρτογράφηση της Αξιολόγησης Χαρακτηριστικών Τοπίου ταξινομούνται από την παραπάνω αναφερόμενη Έκθεση σε 4 διαστάσεις: βιοφυσική διάσταση (μορφή και λειτουργία του τοπίου), κοινωνικο-οικονομικήτεχνική διάσταση (ανθρώπινη επίδραση στη μορφή του τοπίου), ανθρώπινη-αισθητική διάσταση (ανθρώπινη εμπειρία του τοπίου), πολιτική διάσταση (απόψεις και δικαιώματα των ενδιαφερομένων μερών). Στην παρούσα μελέτη επιχειρείται η τυπολόγηση δύο ομάδων παραγόντων που καλύπτουν τις ακόλουθες δύο κρίσιμες διαστάσεις του τοπίου: Βιοφυσική διάσταση (μορφή και λειτουργία του τοπίου) o γεωλογία, τοπογραφία, μορφολογία γης o κλίμα o έδαφος o βλάστηση o κάλυψης γης o άγρια ζωή και βιοποικιλότητα Ανθρωπογενής διάσταση (ανθρώπινη επίδραση στη μορφή του τοπίου) o χρήσεις γης o ιστορικές, "βάθος-χρόνου" πτυχές o χωρικό πρότυπο των οικισμών o κληρονομιά που σχετίζονται με παράγοντες, όπως τα κτήρια, αρχαιολογικοί χώροι Μια τρίτη διάσταση, η ανθρώπινη αισθητική διάσταση, λαμβάνεται εδώ υπόψη εμπειρικά και όχι αναλυτικά, ενώ η πολιτική διάσταση, όπως και πολλοί από τους παράγοντες των άλλων διαστάσεων δεν τυπολογούνται εδώ και λαμβάνονται υπόψη στις προτεινόμενες από την παρούσα Έκθεση πολιτικές. Βάσει της ανάλυσης και της αξιολόγησης της υφιστάμενης κατάστασης και των συμπερασμάτων που προέκυψαν από την επιτόπια αυτοψία καθορίστηκαν οι ακόλουθες περιοχές: Ζώνες Τοπίου ιεθνούς Αξίας Ζώνες Τοπίου Εθνικής Αξίας Ζώνες Τοπίου Περιφερειακής Αξίας Ζώνες Ιδιαίτερα Υποβαθμισμένων Τοπίων 1 Wascher D.M. (ed.) (2005), European Landscape Character Areas: Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes. Final Project Report as deliverable from the EU s Accompanying Measure project European Landscape Character Assessment Initiative (ELCAI), funded under the 5th Framework Programme on Energy, Environment and Sustainable Development. 4

Η ιεράρχηση των τοπίων σε ιεθνούς, Εθνικής και Περιφερειακής Αξίας έλαβε υπόψη τα κριτήρια που προτάθηκαν και στο υπ αριθμ. 2548/17.1.2014 έγγραφο της Επιτροπής Συντονισμού των Περιφερειακών Πλαισίων και είναι τα ακόλουθα: Αισθητικό και φυσικό κάλλος Αντιπροσωπευτικότητα Αναγνωρισιμότητα Αναλλοίωτος χαρακτήρας-αξιόλογη ποιότητα Ήδη αναγνωρισμένα προστατευόμενα στοιχεία Μοναδικότητα-Σπανιότητα Η αξία του τοπίου ως φυσικού πόρου Η οριοθέτηση των κατηγοριών Ζώνες Τοπίου ιεθνούς Αξίας και Ζώνες Τοπίου Εθνικής Αξίας ακολουθεί, ως επί το πλείστον, κάποιου είδους θεσμοθετημένα όρια φυσικών περιοχών όπως ορίζονται σε σχετικές ρυθμίσεις προστασίας. Οι Ζώνες Τοπίου Περιφερειακής Αξίας οριοθετήθηκαν με βάση την έρευνα πεδίου σε περιοχές που παρατηρείται σημαντική παρουσία παραδοσιακών και αξιόλογων οικισμών σε έναν ιδιαίτερα μάλιστα ενδιαφέροντα φυσικό χώρο. Οι Ζώνες Ιδιαίτερα Υποβαθμισμένων Τοπίων οριοθετήθηκαν με βάση την έρευνα πεδίου σε περιοχές που παρατηρείται σημαντική και ιδιαίτερη υποβάθμιση. Ειδικότερα: Ως Ζώνες Τοπίου ιεθνούς Αξίας ορίστηκαν οι δύο περιοχές των Εθνικών Πάρκων (Πρεσπών και Βόρειας Πίνδου) που πληρούν σε υψηλό βαθμό όλα τα παραπάνω κριτήρια και ταυτόχρονα τα ακόλουθα: Η μία από αυτές (Εθνικό Πάρκο Πρεσπών) αποτελεί ουσιαστικά Ζώνη που εκτείνεται στο διασυνοριακό χώρο τριών χωρών (Ελλάδα, ΠΓ Μ, Αλβανία) και η δεύτερη (Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου) αποτελεί ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα του είδους του στον Ευρωπαϊκό χώρο. Ως Ζώνες Τοπίου Εθνικής Αξίας ορίστηκαν όλες οι υπόλοιπες ζώνες που έχουν κάποιου είδους θεσμοθετημένα όρια φυσικών περιοχών, όπως ορίζονται σε σχετικές ρυθμίσεις προστασίας, οι περισσότερα μάλιστα από τις οποίες αποτελούν τμήματα ευρύτερων περιοχών του διαπεριφερειακού εθνικού χώρου. Ως Ζώνη Τοπίου Περιφερειακής Αξίας ορίστηκε μία περιοχή που χαρακτηρίζεται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά διάδρασης φυσικού/ορεινού χώρου και ανθρωπογενούς χώρου, χωρίς αυτός ο φυσικός χώρος να διέπεται από καθεστώς προστασίας. Ως Ζώνη Ιδιαίτερα Υποβαθμισμένων Τοπίων ορίστηκε η περιοχή εξόρυξης λιγνίτη Εορδαίας, η οποία είναι εξαιρετικά διαφοροποιημένη σε σχέση με την αρχική της κατάσταση, λόγω της εκτεταμένης δραστηριότητας της εξόρυξης, έχοντας αποκτήσει πλέον εικόνα βιομηχανικού, καθώς και υποβαθμισμένου τοπίου. Για τις παραπάνω Ζώνες ταξινομούνται και καταγράφονται, ανά επιμέρους Ζώνη, τα ακόλουθα στοιχεία: Περιγραφή Ενδεικτική οριοθέτηση Τύποι τοπίων που απαρτίζουν τη ζώνη Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Αξίες-Αιτιολόγηση Απειλές Πολιτικές και διαχειριστικά μέτρα για την ανάδειξη, προστασία και αειφορική διαχείριση ιαδρομές, μονοπάτια και άλλα σημαντικά σημεία αξιόλογης θέας Σύνδεση με άλλα αξιόλογα τοπία Κατευθύνσεις για τα υποκείμενα επίπεδα σχεδιασμού (ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ και ΜΠΕ) Άλλες κατευθύνσεις και περιορισμοί Φωτογραφική τεκμηρίωση 5

3. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ, ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΕΙΚΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑ ΕΙΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ 3.1. Πολιτικές, κατευθύνσεις, στόχοι Το τοπίο συνιστά έναν περιβαλλοντικό και αναπτυξιακό πόρο και με την έννοια αυτή αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα τόσο της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας όσο και της Χώρας. Για τη διαμόρφωση της περιφερειακής πολιτικής λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι το τοπίο δεν κρίνεται με όρους ασχήμιας ή ομορφιάς, αλλά είναι πρωτίστως ένα στοιχείο της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς της Περιφέρειας. Στο προοίμιο του Γενικού Πλαισίου Χωρικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΓΠΧΣΑΑ) γίνεται η διαπίστωση ότι παρά τον πλούτο και την ποικιλομορφία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που αποτελεί σημαντικό προνόμιο της Χώρας, υπάρχει σημαντική έλλειψη ολοκληρωμένου χωρικού σχεδιασμού, η οποία οδηγεί σε υποβάθμιση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της. Φύση, τοπία και παραδοσιακοί οικισμοί δεν προστατεύονται με επάρκεια στην πράξη, λόγω κυρίως των έντονων τάσεων οικιστικής ανάπτυξης και των συγκρούσεων με οικονομικά συμφέροντα που επενδύουν σε ακίνητα. Επίσης, γίνεται η εκτίμηση ότι με κατάλληλη ενημέρωση και εκπαίδευση, θεσμική θωράκιση της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς και προώθηση των αναγκαίων επενδύσεων για την προστασία και ανάδειξή της είναι δυνατή η αλλαγή νοοτροπίας, στο άμεσο και το απώτερο μέλλον και η συνειδητοποίηση ότι η ικανοποιητική διαχείριση και προστασία του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου αποτελεί προϋπόθεση για σταθερή, βιώσιμη και ποιοτική ανάπτυξη της Χώρας. Στο ΓΠΧΣΑΑ δίνεται η κατεύθυνση να ληφθεί ιδιαίτερη μέριμνα για το «τοπίο», ώστε να αποτελέσει σημαντική συνιστώσα των πολιτικών χωροταξίας, πολεοδομίας, περιβάλλοντος, πολιτισμού και αγροτικής οικονομίας. Οι γενικές πολιτικές, κατευθύνσεις και στόχοι για το τοπίο συνολικά της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας στηρίζονται στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο. Με βάση αυτές τις πολιτικές, ειδικότερα για την Περιφέρεια υτικής Μακεδονίας προτείνονται τα ακόλουθα: Τα τοπία της υτικής Μακεδονίας αναγνωρίζονται θεσμικά ως συστατικό στοιχείο του ανθρώπινου περιβάλλοντος, ως έκφραση της ποικιλίας, της κοινής πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της και ως θεμέλιο της ταυτότητάς της. Υιοθετούνται και εφαρμόζονται πολιτικές τοπίου που αποσκοπούν στην προστασία, διαχείριση και σχεδιασμό τους με την υιοθέτηση συγκεκριμένων μέτρων. Καθιερώνονται διαδικασίες συμμετοχής του κοινού, των τοπικών και περιφερειακών αρχών καθώς και όλων των ενδιαφερόμενων μερών για τον ορισμό και την εφαρμογή των πολιτικών τοπίου. Η Αναθεώρηση του ΠΠΧΣΑΑ εντάσσει το τοπίο ως βασική συνισταμένη χωρικής ανάπτυξης και σχεδιασμού Οι περιφερειακοί και τοπικοί φορείς εντάσσουν το τοπίο στις πολιτιστικές, περιβαλλοντικές, αγροτικές, κοινωνικές, οικονομικές και άλλες πολιτικές τους. Λαμβάνοντας υπόψη την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο, βασικά μέτρα που προωθούν την προστασία του και την καλύτερη σύνδεσή του με τις πολιτικές είναι τα ακόλουθα: Αύξηση ευαισθητοποίησης: Ευαισθητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών, των ιδιωτικών οργανισμών και των δημοσίων αρχών σχετικά με την αξία των τοπίων της υτικής 6

Μακεδονίας, το ρόλο τους στην αειφόρο ανάπτυξή της και τις μεταβολές που συμβαίνουν σε αυτά. Κατάρτιση και Εκπαίδευση: Εφαρμογή πολυτομεακών εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην πολιτική των τοπίων, στην προστασία, στη διαχείριση και στο σχεδιασμό, για επαγγελματίες στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα και για ενδιαφερόμενους οργανισμούς. Αναγνώριση και εκτίμηση: Συνεχής αναγνώριση των τοπίων σε ολόκληρη την Περιφέρεια, ανάλυση των χαρακτηριστικών τους και των δυνάμεων και πιέσεων που τα μετασχηματίζουν. Συνεχής εκτίμηση των συγκεκριμένων αξιών που τους έχουν αποδοθεί από τις ενδιαφερόμενες πλευρές και τον πληθυσμό που αφορούν. Ανταλλαγές εμπειριών και μεθοδολογίας με άλλες Περιφέρειες σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Στόχοι ποιότητας τοπίων: Καθορισμός των στόχων ποιότητας τοπίων για τα τοπία που έχουν αναγνωριστεί και εκτιμηθεί, έπειτα από δημόσια διαβούλευση. Εφαρμογή: Υιοθέτηση εργαλείων που αποσκοπούν στην προστασία, στη διαχείριση και /ή στο σχεδιασμό του τοπίου. Από θεσμική άποψη η έννοια της προστασίας του τοπίου είναι ενσωματωμένη στην ελληνική νομοθεσία με τους παρακάτω βασικούς νόμους, με βάση τους οποίους έχουν ήδη καθοριστεί ειδικές ζώνες τοπίου και στην Περιφέρεια υτική Μακεδονίας: Ν. 1469/1950: το πρώτο θεσμικό εργαλείο για την αναγνώριση και προστασία περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, Ν.. 996/1971: εισήγαγε την έννοια του αισθητικού δάσους, Ν. 1650/1986: διεύρυνε την έννοια του προστατευόμενου τοπίου ώστε να περιλάβει περιοχές με ιδιαίτερα φυσικά ή ανθρωπογενή χαρακτηριστικά. Ν. 2831/2000 και Ν.4067/2012 (διατάξεις ΓΟΚ): εντάσσουν στο πλαίσιο προστασίας των παραδοσιακών οικισμών και των διατηρητέων κτηρίων (πολιτιστική αρχιτεκτονική κληρονομιά) το ευρύτερο φυσικό τους περιβάλλον (φυσική κληρονομιά), Ν. 3028/2002 (αρχαιολογικός νόμος): αντιμετωπίζει ενιαία τα μνημεία και το φυσικό χώρο που τα περιβάλλει. Με βάση την παραπάνω νομοθεσία, καθώς και άλλη περιβαλλοντική νομοθεσία (περιοχές δικτύου Natura 2000, άλλες προστατευόμενες περιοχές), την αρχαιολογική και πολεοδομική νομοθεσία (αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, παραδοσιακοί οικισμοί, διατηρητέα κλπ.), είναι ήδη χαρακτηρισμένες και στην Περιφέρεια υτική Μακεδονίας αρκετές περιοχές ως «προστατευόμενα τοπία» με την ευρεία έννοια. Όλες αυτές οι περιοχές ήδη διέπονται από συγκεκριμένες κατευθύνσεις και περιορισμούς που καταγράφονται στην παρουσίαση των επιμέρους Ζωνών στα Κεφάλαια που ακολουθούν. Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω θεσμικό πλαίσιο και το ΓΠΧΣΑΑ για την αποτελεσματική και ολοκληρωμένη διαχείριση του τοπίου απαιτούνται, επιπλέον, οι ακόλουθες κατευθύνσεις: Ολοκλήρωση των ειδικών περιβαλλοντικών μελετών που βρίσκονται σε εκκρεμότητα ώστε να οριστικοποιηθεί το διαχειριστικό πλαίσιο των φυσικών περιοχών. Εξασφάλιση διαδρόμων φυσικής συνέχειας μεταξύ όμορων περιοχών προστασίας. Ενσωμάτωση σε όλα τα διαχειριστικά σχέδια των προστατευόμενων περιοχών, ειδικών μέτρων για την αντιμετώπιση τυχόν επιπτώσεων στα οικοσυστήματα και τα είδη της αντίστοιχης περιοχής από τις κλιματικές αλλαγές. Ανάδειξη και προστασία των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την αξιοποίησή τους ως πόλοι έλξης επισκεπτών με την κατάλληλη υποδομή πρόσβασης, τη λειτουργική σύνδεσή τους με τον περιβάλλοντα χώρο τους και τη σύνδεση των μνημείων μεταξύ τους ανά χωρική ενότητα. Προώθηση της δημιουργίας ενιαίων δικτύων φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, οργάνωση χώρων και διαδρομών και εν γένει ανάδειξη και αξιοποίησή τους με συνεργασία των αρμόδιων αρχών. 7

Εμπλουτισμός των προτάσεων χωρικής οργάνωσης, βάσει των ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ, με προβλέψεις προστασίας και ανάδειξης των ειδικών χαρακτηριστικών τοπίου. Εξειδίκευση περιβαλλοντικών όρων με προβλέψεις κατά τη διαδικασία αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων. 3.2. είκτες χαρακτηριστικών και αξιολόγησης τοπίου Στο στάδιο αυτό προτείνονται οι παρακάτω θεματικές ομάδες δεικτών για την εκτίμηση των χαρακτηριστικών και την αξιολόγηση και παρακολούθηση του τοπίου, κάθε μία από τις οποίες περιλαμβάνει ορισμένα παραδείγματα δεικτών: Χωρική δομή του τοπίου Έκταση κάθε τύπου Κατάτμηση των διαφορετικών τύπων Μέσο μέγεθος ενοτήτων με συνοχή Ποικιλότητα τοπίου βάσει συγκεκριμένων μοντέλων Έκταση διαφορετικών καλύψεων γης εντός συγκεκριμένων buffer zones Έκταση διαφορετικών χρήσεων γης εντός συγκεκριμένων buffer zones όμηση εντός συγκεκριμένων buffer zones Βιοποικιλότητα Ποικιλότητα ενδιαιτημάτων Αριθμός ειδών και μονάδων ειγματοληπτικά ποσοστά επιλεγμένων ειδών σε διάφορες περιοχές Πολιτιστική κληρονομιά Αριθμός αξιόλογων οικισμών / οικισμών με καθεστώς προστασίας Αριθμός ιστορικών χώρων /μνημείων Αριθμός/έκταση περιοχών με συγκέντρωση στοιχείων πολιτιστικής κληρονομιάς Χρήσεις γης γύρω από περιοχές διαφόρων τύπων πολιτιστικής κληρονομιάς Προσβασιμότητα Τύποι συνδεσιμότητας Μήκος προσβάσιμου οδικού δικτύου Έκταση προσβάσιμων περιοχών ιατάραξη και αποκοπή τοπίου από το οδικό δίκτυο και τις δομημένες περιοχές Επιπρόσθετα, προτείνεται η κατηγοριοποίηση των ανωτέρω στις ακόλουθες δύο κλάσεις: είκτες κατάστασης: Με τους δείκτες κατάστασης επιχειρείται η διάγνωση της τρέχουσας δυναμικής είκτες επιπτώσεων: με τους δείκτες επιπτώσεων επιχειρείται η διάγνωση παραγόντων που ενδεχομένως να διαμορφώνουν συνθήκες διατάραξης η ενίσχυσης της αξίας τους Η παρακολούθηση και η εν γένει εκτίμηση της δυναμικής και των απειλών των τοπίων ιδιαίτερης αξίας εκτιμάται ότι μπορεί να αποδώσει πληρέστερες εισροές και κατανοήσεις για το πλαίσιο προστασίας και ανάδειξής τους. 8

4. Ι ΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΟΥ Η αξιολόγηση, τεκμηρίωση και προβολή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τοπίου της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας αφορά στην εξέταση του συνόλου του βιοφυσικού και ανθρωπογενούς αποθέματος με κεντρικό άξονα, την οριζόντια θεώρηση των ιδιαίτερων και κυρίαρχων στοιχείων αυτού, τα οποία καθώς επαναλαμβάνονται δημιουργούν εξέχουσες χωρικές - τοπιολογικές και αισθητικές αξίες. Η ανάλυση τέτοιων εδαφικών συνεχειών προσδίδει ένα στέρεο αξιολογικό περίγραμμα, το οποίο αποτελεί βασική εισροή για τη διακρίβωση ζωνών τοπίου αξίας ή ζωνών τοπίου σε διατάραξη. Σε αυτή τη μεθοδολογική βάση, αναγνωρίζονται καταρχήν ευρείες ζώνες βιοφυσικών και ανθρωπογενών συστημάτων, τα οποία διαμορφώνουν τοπία με συνεκτικότητα και συνέχεια ως προς τη δομική και λειτουργική τους συγκρότηση. Για παράδειγμα, στοιχεία που εξετάζονται και εμπίπτουν στην βιοφυσική ανάλυση του χώρου της Περιφέρειας αφορούν στα υδατικά συστήματα, στα πρότυπα φυσικής και ανθρωπογενούς φυτοκάλυψης, σε στοιχεία γεωλογικών διαμορφώσεων, στην μορφολογική κλιμάκωση του αναγλύφου, σε ρυθμίσεις προστασίας του φυσικού πλούτου κλπ. Από την άλλη πλευρά, στοιχεία που εξετάζονται και αφορούν στην ανθρωπογενή ανάλυση του χώρου της Περιφέρειας αφορούν στις χρήσεις γης, στις ιστορικές πτυχές, στο χωρικό πρότυπο των οικισμών και στην πολιτιστική κληρονομιά, η οποία σχετίζεται με παράγοντες, όπως τα κτήρια, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα μνημεία κλπ. Αναλυτικά, η καταγραφή και αξιολόγηση των ανωτέρω παρουσιάζεται στις ακόλουθες παραγράφους. 4.1. Βιοφυσικά συστήματα - Αναγνώριση και αξιολόγηση Η υτική Μακεδονία είναι μια κατεξοχήν ορεινή περιοχή. Σε σχέση με τις υψομετρικές ζώνες, περίπου το 3% της έκτασης βρίσκεται σε υψόμετρο κάτω από τα 400 μέτρα, το 45% της έκτασης βρίσκεται μεταξύ 400 και 800 μέτρων ενώ το υπόλοιπο 52% της έκτασης βρίσκεται σε υψόμετρο πάνω από τα 800 μέτρα. Σημειώνεται ότι δεν υπάρχει περιοχή στην Περιφέρεια που να βρίσκεται κάτω από την ισοϋψή των 200 μέτρων. Η Περιφέρεια προσδιορίζεται γεωμορφολογικά κυρίως από τους μεγάλους ορεινούς όγκους που την διατρέχουν: την οροσειρά της Πίνδου που κατέχει δεσπόζουσα θέση στο δυτικό τμήμα της Περιφέρειας, τον όγκο του Βόρα στα σύνορα με τα Σκόπια, το Βέρμιο που τη χωρίζει από τη Κεντρική Μακεδονία, τα Πιέρια στα νοτιοανατολικά, τα Καμβούνια στα νότια. Μια άλλη ενδιαφέρουσα επιμήκης οροσειρά που κόβει στη μέση τη υτική Μακεδονία με κατεύθυνση Β -ΝΑ, αρχίζει από το Βαρνούντα και καταλήγει στο όρος Βούρινο. Στα μεσαία και υψηλότερα υψόμετρα του ορεινού χώρου εντοπίζονται εκτεταμένες δασικές διαπλάσεις δρυός, οξιάς και κωνοφόρων ενώ σε ρεματιές και σημεία νερού εντοπίζονται πλατύφυλλα. Στις χαμηλότερες υψομετρικά ζώνες εντοπίζονται εκτεταμένοι θαμνώνες καθώς και χέρσες εκτάσεις και εκτάσεις με χαμηλή βλάστηση. Μεγάλο μέρος του δασικού πλούτου εμπίπτει σε ρυθμίσεις προστασίας (Natura, καταφύγια άγριας ζωής κλπ.) ενώ η διάδραση βλάστησης, ανάγλυφου, γεωλογίας και ανθρωπογενών παρεμβάσεων διαμορφώνει περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Στις χαμηλότερες υψομετρικά ζώνες κυριαρχούν οι αγροτικές χρήσεις ετησίων και δενδρωδών καλλιεργειών, όπου ιδιαίτερη παραγωγική και πολιτισμική αξία έχουν εκμεταλλεύσεις με παράδοση και τοπική εξειδίκευση. Το σύνολο της αγροτικής περιοχής, παρότι ανθρωπογενούς προέλευσης, συγκροτεί τοπιολογικές συνέχειες με διακριτότητα και δεδομένη πλέον λειτουργική και αισθητική αξία. 9

Εξαιρετικά σημαντικό είναι το υδατικό δυναμικό της Περιφέρειας με δεδομένο ότι εντός των ορίων της εντοπίζεται μεγάλο μέρος των επιφανειακών υδάτων της Χώρας. Από εδώ (όρος Γράμμος) πηγάζει ο μεγαλύτερος ποταμός της Ελλάδας, ο Αλιάκμονας, με μήκος 297 km, ο οποίος εκβάλει στο Θερμαϊκό διασχίζοντας το σύνολο σχεδόν της Περιφέρειας. Ο Αλιάκμονας και το πλήθος των φυσικών και τεχνητών λιμνών της Περιφέρειας διαμορφώνουν σημαντικά την μορφολογική της εικόνα. Στην Περιφέρεια εντοπίζονται επτά φυσικές λίμνες: η Βεγορίτιδα, των Πετρών, η Ζάζαρη, η Χειμαδίτιδα, της Καστοριάς, η Μικρή και η Μεγάλη Πρέσπα. Ιδιαίτερη αξία έχουν επίσης μικρές ορεινές λίμνες στις περιοχές του Γράμμου και της Βάλια Κάλντα. Στην περιοχή της Κοζάνης, στη λεκάνη των Σερβίων, από τα νερά του Αλιάκμονα σχηματίζεται η τεχνητή λίμνη του υδροηλεκτρικού φράγματος Πολυφύτου. Επίσης στα όρια Κοζάνης - Γρεβενών επί του Αλιάκμονα εντοπίζεται η τεχνητή λίμνη του Ιλαρίωνα. Άλλες τεχνητές λίμνες είναι αυτές του Πραμόριτσα και του Παπαδιά. Σχέδιο 4.1. Χαρακτηριστικές ζώνες τοπίου - βιοφυσικά συστήματα Το ανατολικό τμήμα της Περιφέρειας συγκεντρώνει τους πλούσιους υδροφορείς, τα αποδοτικότερα εδάφη, αλλά και τα λιγνιτοφόρα πεδία. Στην περιοχή των λιγνιτωρυχείων το ανάγλυφο μεταβάλλεται διαρκώς εξαιτίας της κίνησης του μετώπου εξόρυξης και των αποθέσεων των στείρων, το έδαφος υποβαθμίζεται ποιοτικά και ο υδροφορέας ταπεινώνεται, αφού για την εξόρυξη είναι απαραίτητη η άντληση των υδάτων που βρίσκονται σε μικρότερο βάθος από το κοίτασμα. Το δυτικό τμήμα εμφανίζεται φτωχότερο σε υπόγεια ύδατα, με εντονότερο ανάγλυφο και αποτελεί μαζί με την κεντρική οροσειρά την "αγροτική ενότητα" της Περιφέρειας, η οποία 10

όμως είναι γνωστή για τα πλούσια και σπάνια οικοσυστήματά της. Είναι χαρακτηριστικό ότι δύο από τους δέκα συνολικά χαρακτηρισμένους Εθνικούς ρυμούς της Χώρας βρίσκονται μέσα στα όρια της Περιφέρειας και μάλιστα στο δυτικό της τμήμα (Βάλια Κάλντα και Πρέσπες). Η αλληλεπίδραση των φυσικών χαρακτηριστικών και αποθεμάτων (ανάγλυφο, φυτοκάλυψη, υδατικοί πόροι, γεωλογία κλπ.) με τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις χρήσης και ρύθμισης του χώρου (αγροτικές ζώνες, εξορύξεις, προστατευτικό πλαίσιο) διαμορφώνουν πλέον διακριτά βιοφυσικά συστήματα, τα οποία προβάλουν και τεκμηριώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου της Περιφέρειας. Πιο συγκεκριμένα και με βάση αυτό το αξιολογικό περίγραμμα, αναγνωρίζονται και καταγράφονται τα ακόλουθα συστήματα βιοφυσικού τοπίου: άση μεσαίων και μεγάλων υψομέτρων Αγροδασικές ζώνες και ζώνες μετάβασης από αγροτική σε ημιφυσική/φυσική βλάστηση Αγροτικά συστήματα ετήσιων και δενδρωδών καλλιεργειών Υδάτινες και παρυδάτιες ζώνες - υδρογραφία Ιδιαίτεροι γεωλογικοί σχηματισμοί - γεώτοποι Περιοχές οικολογικής και φυσικής σημασίας με ρυθμίσεις προστασίας και διαχείρισης. Η ανάλυση και τεκμηρίωση αυτών παρουσιάζεται στις ακόλουθες παραγράφους. 11

4.1.1. άση μεσαίων και μεγάλων υψομέτρων Περιγραφή Κάλυψη Αξίες - αιτιολόγηση Τα συστήματα δασών της Περιφέρειας καταλαμβάνουν κυρίως τα μεσαία και υψηλότερα υψόμετρα και εντοπίζονται σε όλους τους ορεινούς όγκους. Περιλαμβάνουν αμιγώς δασώδεις εκτάσεις αλλά και εκτάσεις με θαμνώδη ή διάσπαρτη βλάστηση. Στα υψηλότερα υψόμετρα, εντοπίζονται συμπαγή αλλά και μικτά δάση οξιάς, δρυός, μαύρης και λευκόδερμης πεύκης, ελάτης, καστανιάς και σημύδας ενώ παρεμβάλλονται συστήματα χασμοφυτικής βλάστησης και παραποτάμια πλατύφυλλα. Εντοπίζονται επίσης ορεινά και αλπικά λιβάδια. Στις μεσαίες υψομετρικές ζώνες κυριαρχούν τα συστήματα χαμηλών και υψηλών θαμνώνων, όπως αείφυλλοι σκληρόφυλλοι σχηματισμοί, θαμνώνες φυλλοβόλων και μικτοί θαμνώνες αείφυλλων και φυλλοβόλων πλατύφυλλων. Το σύνολο σχεδόν των δασικών οικοσυστημάτων κατατάσσονται στα βιοκλιματικά καθοριζόμενα, καθώς η ισορροπία τους εξαρτάται από την εξέλιξη του εδάφους, της βλάστησης και της πανίδας υπό την επίδραση του βιοκλίματος. Η βλάστηση αυτών των συστημάτων ονομάζεται ζωνική καθώς συνδέεται με συγκεκριμένες κλιματικές ζώνες. Ωστόσο εντοπίζονται θύλακες συστημάτων τα οποία μπορούν να καταταχθούν στα εδαφικά εξαρτώμενα διότι υπόκεινται σε καθορισμό λόγω μορφολογικής ιδιαιτερότητας του εδάφους (π.χ. σημεία συγκέντρωσης ή ροής νερού). Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων Corine2000, οι δασικές εκτάσεις της Περιφέρειας καταλαμβάνουν 516.304 Ha. Σημειώνεται ότι ως δασικές εκτάσεις λαμβάνονται οι κατηγορίες κάλυψης γης που χαρακτηρίζονται ως δάση (κωνοφόρα, πλατύφυλλα και μικτά) και ως συνδυασμοί θαμνώδους - ποώδους βλάστησης (φυσικοί βοσκότοποι, σκλυροφυλλική βλάστηση και μεταβατικές δασώδεις - θαμνώδεις εκτάσεις). Τα δάση της υτικής Μακεδονίας, λόγω της μεγάλης έκτασης και της χωρικής συνέχειάς τους, αποτελούν σημαντικούς βιότοπους ειδών, αλλά και παράγοντες προστασίας του ευρύτερου περιβάλλοντος, μέσω των αντιρρυπαντικών και αντιδιαβρωτικών τους λειτουργιών. Ο Εθνικός ρυμός Βάλια Κάλντα στην ΠΕ Γρεβενών είναι το σημαντικότερο δασικό οικοσύστημα. Η ποικιλία των ειδών χλωρίδας και πανίδας και η σπανιότητά τους το καθιστούν μοναδικό. Άλλα σημαντικά δασικά οικοσυστήματα είναι αυτά του Βιτσίου, του Σινιάτσικου και του Βούρινου (μοναδικό από πλευράς ποικιλίας στην περιοχή του Μεσιανού Νερού), καθώς επίσης και το δάσος των Πιερίων από πλευράς μεγέθους. Σημαντικά τμήματα των δασικών οικοσυστημάτων της Περιφέρειας βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας. Αυτές οι περιοχές χαρακτηρίζονται σημαντικές για τη βιοποικιλότητα της χλωρίδας και τη σπανιότητα - 12

Απειλές Πολιτικές και διαχειριστικά μέτρα Προτεινόμενες δράσεις - προγράμματα μοναδικότητα των φυτικών ειδών. Μάλιστα, το πλήθος των οικοτόπων που αναγνωρίζονται και οριοθετούνται, υποστηρίζει μεγάλη ποικιλία πανιδικών ειδών, από μεγάλα θηλαστικά (αρκούδα, λύκος, αγριόγιδο κλπ) μέχρι σπάνια και απειλούμενα ερπετά και αμφίβια. Πιέσεις διατάραξης των δασικών συστημάτων εντοπίζονται: Στις αγροδασικές πυρκαγιές με την περιοχή της ΠΕ Κοζάνης να εμφανίζει μεγάλη ευπάθεια. Γενικά, στον ορεινό χώρο της Περιφέρειας η δομή των δασικών συστημάτων δεν ευνοεί την εξάπλωση της φωτιάς. Σε κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις εκτατικού χαρακτήρα (υπερβόσκηση) αν και η τάση βαίνει μειούμενη ακριβώς λόγω εγκατάλειψης των παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών. Σε παράνομες υλοτομίες, οι οποίες εμφανίζουν τα τελευταία χρόνια έξαρση λόγω της αύξησης της ζήτησης σε καύσιμη ξυλεία. Στη βελτίωση της προσβασιμότητας του ορεινού χώρου, τόσο με τηn κατασκευή σημαντικών οδικών συνδέσεων όσο και με τη δασική οδοποιία, που ως επακόλουθο έχει την αύξηση της επισκεψημότητας και άρα όχλησης των προστατευόμενων περιοχών, ενώ επίσης βοηθά τη λαθροθηρία. Στη κατασκευή μεγάλων έργων υδρονομίας (φράγματα, ΥΗΣ) που επηρεάζουν τη συνεκτικότητα διαφόρων οικοτόπων, την απώλεια ενδιαιτημάτων, την κινητικότητα της πανίδας (κυρίως ιχθυοπανίδας) και το μικροκλίμα του ορεινού χώρου. Η οικολογική, παραγωγική και αισθητική αξία των δασών διασφαλίζεται από ένα αρκετά ισχυρό διαχειριστικό πλαίσιο το οποίο διαμορφώνεται από νομοθετικές ρυθμίσεις και θεσμικές συγκροτήσεις. Το βασικό πρότυπο της διαχείρισης των δασών είναι συνυφασμένο με το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς. Τα δάση, έχουν ένα ποικίλο ιδιοκτησιακό καθεστώς όπως δημόσια, κοινοτικά, συνιδιόκτητα, ιδιωτικά κλπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η βάση της διαχείρισης είναι η " ιαχειριστική Μελέτη" ενώ εποπτεύον φορέας, ανεξάρτητα ιδιοκτησιακού καθεστώτος είναι οι /νσεις ασών των Περιφερειακών Ενοτήτων. Μέρος της διαχείρισης του δασικού πλούτου αποτελούν οι παρεμβάσεις αναδάσωσης μετά από γεγονότα καταστροφής ή αλλοίωσης του χαρακτήρα των δασικών εκτάσεων. Τέτοια γεγονότα περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων πυρκαγιές, παράνομες υλοτομίες και εκχερσώσεις. Ταυτόχρονα, οι κηρύξεις εκτάσεων ως αναδασωτέες δημιουργούν δεσμεύσεις χώρου όπου, η όποια επιδιωκόμενη παρέμβαση εμπίπτει σε συγκεκριμένο καθεστώς δεσμεύσεων και περιορισμών. Πέρα από το ισχύον διαχειριστικό πλαίσιο των δασικών αποθεμάτων, σημαντική θα είναι η συμβολή στη διασφάλιση της αξίας τους με την ολοκλήρωση του δασολογίου και τη σύνταξη μελετών βοσκοϊκανότητας. Χωρίς να υποβαθμίζεται η απαίτηση της διαρκούς προστασίας του δασικού κεφαλαίου, η συνεχής παραγωγή απαγορευτικών ρυθμίσεων, σωρεύει σταδιακά εκτάσεις που αποτελούν δεσμεύσεις χώρου αλλά και παράγοντας κατάτμησης αυτού, όπου ο σχεδιασμός αναπτυξιακών παρεμβάσεων καθίσταται δυσχερής. Γίνεται έτσι προφανής, η ανάγκη εξορθολογισμού του καθεστώτος κήρυξης και διατήρησης εκτάσεων ως αναδασωτέες. Σημαντική επίσης αναπτυξιακή παρέμβαση με προσδοκώμενα αποτελέσματα, την ουσιαστική προστασίας της αξίας των δασών, αναμένεται να έχουν παρεμβάσεις εξορθολογισμού και απλούστευσης του θεσμικού πλαισίου προστασίας. 13

Κατευθύνσεις για ΓΠΣ - ΣΧΟΟΑΠ Κατευθύνσεις για ΜΠΕ Κατά τις προτάσεις χωρικής οργάνωσης των ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός και η τεκμηρίωση τέτοιων ζωνών και η αντιμετώπισή τους ως περιοχές προστασίας. Οι προτάσεις οργάνωσης και ρύθμισης του χώρου των ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ θα πρέπει να συνεκτιμούν το δασικό χαρακτήρα των περιοχών και να αξιολογούν δεσμεύσεις χώρου που προκύπτουν από τις κηρύξεις των αναδασωτέων-δασωτέων εκτάσεων προς την κατεύθυνση εξορθολογισμού και εξυπηρέτησης των αναγκών του πληθυσμού κατά προτεραιότητα. Το ισχύον αρκετά ισχυρό πλαίσιο προστασίας των δασών με το πλήθος των κανονιστικών διατάξεων ρύθμισης και απαγορεύσεων συνιστά ένα επίπεδο χωρικών δεσμεύσεων με συγκεκριμένο προσανατολισμό αναφορικά με τις επιτρεπόμενες χρήσεις. Το εν λόγω πλαίσιο αποτελεί δεσμευτική εισροή για τις δυνάμενες χωροθετήσεις έργων και δραστηριοτήτων ενώ επίσης διαμορφώνει τους όρους περιβαλλοντικής αδειοδότησης αυτών. 14

4.1.2. Αγροδασικές ζώνες και ζώνες μετάβασης από αγροτική σε ημιφυσική/φυσική βλάστηση Περιγραφή Κάλυψη Αξίες - αιτιολόγηση Απειλές Στις μεσαίες υψομετρικά ζώνες της Περιφέρειας εντοπίζονται αρκετά μεταβατικά συστήματα. Πρόκειται για αγρούς που εγκαταλείφθηκαν και σήμερα βρίσκονται σε φάση επανάκαμψης της φυσικής βλάστησης. Οι εκτάσεις αυτές βρίσκονται σε φάση εποικισμού στα μεσαία στάδια δευτερογενούς διαδοχής (κυρίως θαμνώνες). Τέτοιες περιοχές εντοπίζονται συνήθως κοντά σε ημιορεινούς και ορεινούς οικισμούς και προκύπτουν ως το αποτέλεσμα της εγκατάλειψης του ορεινού χώρου και άρα των παραδοσιακών καλλιεργητικών πρακτικών με αποτέλεσμα τη σταδιακή επανάκαμψη της φυσικής βλάστησης. Χαρακτηριστικά συστήματα αυτού του είδους εντοπίζονται στους όγκους Γράμμου και Βιτσίου και στα δυτικά ορεινά των Γρεβενών. Ανάλογο επίσης λειτουργικό και αισθητικό αποτέλεσμα έχουν οι ζώνες διεπαφής καλλιεργειών και ορίων φυσικής βλάστησης. Το τοπιολογικό αποτέλεσμα είναι ιδιαίτερο καθώς διαμορφώνεται από το συνδυασμό ανθρωπογενών χρήσεων και φυσικών λειτουργιών. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων Corine2000, οι μεταβατικές ζώνες της Περιφέρειας καταλαμβάνουν 154.598 Ha. Σημειώνεται ότι ως μεταβατικές ζώνες λαμβάνονται οι κατηγορίες κάλυψης γης που χαρακτηρίζονται ως ετερογενείς αγροτικές περιοχές. Η αξία αυτών των ζωνών απορρέει τόσο από αισθητικούς όσο και από οικολογικούς - λειτουργικούς λόγους. Η εναλλαγή φυσικής βλάστησης και καλλιεργειών, η μετάπτωση από χαμηλόσωμα σε υψηλόσωμα χλωριδικά είδη, τα φυσικά λιβάδια και οι χέρσες εκτάσεις δημιουργούν ένα αποτέλεσμα με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και διακριτότητα. Σε τέτοιες ζώνες εντοπίζεται μεγάλη ποικιλότητα της πανίδας λόγω της πληθώρας εναλλακτικών θήρευσης που εντοπίζονται. Μάλιστα αυτές ζώνες κατατάσσονται στα πλέον πλούσια και ενδιαφέροντα οικοσυστήματα. Αυτά τα συστήματα είναι το αποτέλεσμα της διάδρασης φυσικών και ανθρωπογενών λειτουργιών και προέρχονται καθαρά από την ανθρώπινη χρήση του χώρου. Λόγω του μεταβατικού τους χαρακτήρα, η δομή και η μορφολογία τους δεν θα παραμείνει σταθερή στο χρόνο. Για το λόγο αυτό δεν έχει αξιολογικό νόημα ο εντοπισμός απειλών. Ενδεικτικά μόνο μπορούν να αναφερθούν οι αγροδασικές πυρκαγιές ως παράγοντας άμεσης καταστροφής τους καθώς και οι γενικευμένες περιπτώσεις 15

Πολιτικές και διαχειριστικά μέτρα Προτεινόμενες δράσεις - προγράμματα Κατευθύνσεις για ΓΠΣ - ΣΧΟΟΑΠ Κατευθύνσεις για ΜΠΕ εγκατάλειψης του ορεινού χώρου, όπου η απομάκρυνση του ανθρώπινου παράγοντα αποτελεί ενδογενές στοιχείο αποσταθεροποίησης. Εντοπιζόμενες πολιτικές διατήρησης και ανάπτυξης αυτών των, ανθρωπογενών κατά βάση, συστημάτων εντοπίζονται σε κατευθύνσεις προγραμματικού επιπέδου σχετικά με την αναζωογόνηση του ορεινού χώρου και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, δράσεις στήριξης της πρωτογενούς παραγωγής και διαφοροποίησης του παραγωγικού προτύπου, με την ενθάρρυνση για παράδειγμα του αγροτουρισμού. Από την άλλη πλευρά, λόγω της αυστηρής δασικής νομοθεσίας, πολλοί αγροί που καταλαμβάνονται από φυσική βλάστηση, τυγχάνουν του χαρακτηρισμού των δασικών εκτάσεων με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανασχετικών παραγόντων για την επανάχρηση αυτών των ζωνών. Η αδιαμφισβήτητη αισθητική και οικολογική αξία αυτών των ζωνών, δημιουργεί μια ιδιαίτερη αναπτυξιακή προοπτική η οποία όμως βρίσκεται εν υπνώσει. Η συνέχιση ένταξης στο προγραμματικό πλαίσιο δράσεων ανάπτυξης του ορεινού - ημιορεινού χώρου μπορεί να συμβάλει στη διατήρηση των ανθρωπογενών συστημάτων εκτατικού προσανατολισμού, με θετική επίπτωση στη διατήρηση του χαρακτήρα και της δομής αυτών των ημιφυσικών ζωνών. Από την άλλη πλευρά, ο εξορθολογισμός της δασικής νομοθεσίας και η ολοκλήρωση του κτηματολογίου μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά της όλης προσπάθειας διατήρησης. Κατά τις προτάσεις χωρικής οργάνωσης των ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός και η τεκμηρίωση τέτοιων ζωνών και η αντιμετώπισή τους ως περιοχές προστασίας. Κυρίαρχο στοιχείο των προτεινόμενων χρήσεων γης δεν θα πρέπει να είναι μόνο οι απαγορεύσεις αλλά η ενθάρρυνση δραστηριοτήτων συγκεκριμένου χαρακτήρα και προσανατολισμού (π.χ. εκτατικές εκμεταλλεύσεις, δραστηριότητες τοπικών εξειδικεύσεων κλπ.). Κατά τη χωροθέτηση έργων και δραστηριοτήτων σε τέτοιες ζώνες θα πρέπει να ζητείται μεγαλύτερη τεκμηρίωση και ανάλυση των σχέσεων ανθρωπογενούς και φυσικού στην προοπτική ενίσχυσης μιας τέτοιας διάδρασης, η οποία αποτελεί και το λόγο ύπαρξης αυτών των ημιφυσικών ζωνών. Η εκτατικότητα για παράδειγμα και το γενικά μικρό μέγεθος των προτεινόμενων έργων και δραστηριοτήτων συνιστά μια αποδεκτή προοπτική, στο πλαίσιο πάντα της διατήρησης του χαρακτήρα αυτών των περιοχών. 16

4.1.3. Αγροτικά συστήματα ετησίων και δενδρωδών καλλιεργειών Περιγραφή Κάλυψη Αξίες - αιτιολόγηση Απειλές Τα αγροτικά συστήματα καταλαμβάνουν τις χαμηλότερες υψομετρικά ζώνες της Περιφέρειας και αφορούν σε εκτάσεις ετησίων και δενδρωδών καλλιεργειών, αρδευόμενες ή μη. Οι εκτάσεις αυτές, σε συνδυασμό με τα ακαλλιέργητα τμήματα, τις χέρσες περιοχές και τα δίκτυα των μικρών και μεγάλων χειμάρρων, συγκροτούν τα αγροτικά οικοσυστήματα, στα οποία καθοριστικό χαρακτήρα δίνουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η συχνή εναλλαγή πεδινών και ημιορεινών περιοχών, καθώς και μικρών υψωμάτων και λόφων, οδηγεί εκ των πραγμάτων σε μία ποικιλία καλλιεργειών, αλλά και σε εναλλαγή μικροενδιαιτημάτων, με αποτέλεσμα την αύξηση της βιοποικιλότητας στα οικοσυστήματα αυτού του τύπου. Επιπρόσθετα, ζωτικό ρόλο στη λειτουργία τους παίζουν τα διάφορα ποτάμια συστήματα, οι ρεματιές, τα δίκτυα άρδευσης και αποστράγγισης καθώς και οι φυσικοί φυτοφράκτες. Η όλη μορφολογική εναλλαγή δημιουργεί τοπία συγκεκριμένης και διακριτής αισθητικής αξίας. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων Corine2000, οι αγροτικές ζώνες της Περιφέρειας καταλαμβάνουν 227.514 Ha. Σημειώνεται ότι ως αγροτικές ζώνες λαμβάνονται οι κατηγορίες κάλυψης γης που χαρακτηρίζονται ως αρόσιμη γη, μόνιμες καλλιέργειες και λιβάδια. Πρόκειται για συστήματα ελεγχόμενης δυναμικής που καθορίζονται από τους ετήσιους κύκλους των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (κυρίως γεωργία). Η πρωτογενής παραγωγικότητα των χλωριδικών ειδών είναι συνυφασμένη με τον κύκλο ζωής των καλλιεργειών. Το πανιδικό απόθεμα έχει προσαρμοστεί στη λειτουργία του συστήματος, αποτελούμενο κυρίως από λαγόμορφα, ερπετά, αμφίβια, στρουθιόμορφα και αρπακτικά (γεράκι των αγρών) και μεγάλα θηλαστικά (αλεπού). Η αξία αυτών των συστημάτων απορρέει και από το ρόλο τους στη διαμόρφωση τοπίων με δεδομένη πλέον αισθητική διακριτότητα. Επίσης, στις ζώνες μετάβασης, τα αγροτικά οικοσυστήματα συμβάλουν στην υποστήριξη της άγριας ζωής λόγω των ευκαιριών τροφοληψίας - θήρευσης που προσφέρουν. Μάλιστα, έχει επισημανθεί η μεγάλη βιοποικιλότητα της πανίδας σε τέτοιες ζώνες. Η διατήρηση της δομής και του χαρακτήρα του αγροτικού τοπίου είναι συνυφασμένη με την ισορροπία των αγροτικών οικοσυστημάτων. Ωστόσο, αυτά είναι γενικά ασταθή, λόγω των ισχυρών εξωτερικών επιδράσεων που δέχονται και που αφορούν στην παρουσία ή απουσία του νερού, στη χρήση φυτοφαρμάκων, στη συχνή άροση, κλπ. Πιέσεις διατάραξης αποτελούν: 17

Η ρύπανση των φυσικών αποδεκτών (ρεμάτων) και του στραγγιστικού δικτύου, τόσο λόγω των γεωργικών αποπλύσεων όσο και των αστικών και βιομηχανικών λυμάτων και Οι καταστροφές των φρακτών φυσικής βλάστησης των αγροτεμαχίων. Πολιτικές και διαχειριστικά μέτρα Προτεινόμενες δράσεις - προγράμματα Κατευθύνσεις για ΓΠΣ - ΣΧΟΟΑΠ Κατευθύνσεις για ΜΠΕ Εντοπιζόμενες πολιτικές διατήρησης και ανάπτυξης αυτών των, ανθρωπογενών κατά βάση, συστημάτων εντοπίζονται σε κατευθύνσεις προγραμματικού επιπέδου σχετικά με τη στήριξη της πρωτογενούς παραγωγής και του αγροτικού εισοδήματος. Κεντρική θέση στην όλη διαδικασία ενίσχυσης και προστασίας των αγροτικών δραστηριοτήτων και άρα του αγροτικού χώρου, έχει η Κοινή Αγροτική Πολιτική της ΕΕ με τους δυο πυλώνες, την ενίσχυση του εισοδήματος και την εν γένει ανάπτυξη της υπαίθρου. Κατευθύνσεις ενίσχυσης της λειτουργικής, τοπιολογικής και παραγωγικής αξίας αυτών των συστημάτων εντοπίζονται σε δράσεις προστασίας και επαρκούς διαθεσιμότητας των φυσικών τους πόρων (έδαφος, νερά), σε δράσεις ενίσχυσης των τοπικών φυτικών - ζωικών ποικιλιών και προϊόντων, στην υποστήριξη παραδοσιακών καλλιεργητικών πρακτικών και στη ρύθμιση ζητημάτων εκτός σχεδίου δόμησης. Κατά τις προτάσεις χωρικής οργάνωσης των ΓΠΣ-ΣΧΟΟΑΠ είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός και η τεκμηρίωση τέτοιων ζωνών και η αντιμετώπισή τους ως περιοχές προστασίας. Έμφαση θα πρέπει να δίνεται στις γεωργικές ζώνες υψηλής παραγωγικότητας καθώς και στην προστασία συγκεκριμένων αγροτικών πυρήνων και πρακτικών με ισχυρή την τοπική παράδοση και εξειδίκευση. Οι όροι δόμησης αυτών των ζωνών θα πρέπει να προσαρμόζονται στις φυσικές και τοπιολογικές τους ιδιαιτερότητες. Κατά τη χωροθέτηση έργων και δραστηριοτήτων σε τέτοιες ζώνες θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερο βάρος σε όρους που αφορούν στη διάθεση λυμάτων, υγρών και στερεών αποβλήτων ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των αποδεκτών και άρα οι φυσικοί πόροι του συστήματος. Επίσης, θα πρέπει να υιοθετούνται συγκεκριμένα και δεσμευτικά μέτρα αισθητικής ένταξης. Το θεσμικό πλαίσιο καθορισμού χρήσεων γης θα πρέπει να αποτελεί βασική εισροή κατά τη διαδικασία χωροθέτησης και έκδοσης περιβαλλοντικών όρων. 18

4.1.4. Υδάτινες και παρυδάτιες ζώνες - υδρογραφία Περιγραφή Κάλυψη Αξίες - αιτιολόγηση Περιλαμβάνουν το σύνολο των επιφανειακών υδάτων της Περιφέρειας καθώς και τις παρόχθιες ζώνες των υδάτινων σωμάτων. Τα επιφανειακά ύδατα αφορούν τόσο στα ρέοντα (ποτάμια, χείμαρροι κλπ) όσο και στα σημεία συλλογής ύδατος (λίμνες, υδατοδεξαμενές κλπ). Υψομετρικά, τέτοια συστήματα εντοπίζονται σε όλο το εύρος της Περιφέρειας και γειτνιάζουν είτε με δασικά, είτε με αγροτικά οικοσυστήματα. Ο σημαντικότερος όγκος υδάτινου δυναμικού είναι συγκεντρωμένος στην Π.Ε. Φλώρινας και ιδιαίτερα στον υδροβιότοπο της περιοχής των Πρεσπών και της λίμνης Βεγορίτιδας. Υπάρχουν επίσης η λίμνη Μικρή Πρέσπα που διαμοιράζεται με την Αλβανία, η λίμνη Μεγάλη Πρέσπα που διαμοιράζεται με την Αλβανία και τα Σκόπια και η Λίμνη της Καστοριάς. Από τη υτική Μακεδονία πηγάζει και ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Χώρας, ο ποταμός Αλιάκμονας. Εντός των ορίων της Περιφέρειας σχηματίζει την τεχνητή λίμνη Πολυφύτου στην Π.Ε. Κοζάνης και πρόσφατα, την τεχνητή λίμνη Ιλαρίωνα μεταξύ των Π.Ε. Κοζάνης και Γρεβενών. Επίσης εντοπίζονται άλλες δυο μικρές τεχνητές λίμνες, αυτές του Πραμόριτσα (Π.Ε. Κοζάνης) και του Παπαδιά (Π.Ε. Φλώρινας). Ιδιαίτερο στοιχείο του υδατικού δυναμικού αποτελούν τα φράγματα. Αυτά συνιστούν παρεμβάσεις εκτροπής των ποταμών και των ρεμάτων ενώ ταυτόχρονα συνιστούν ταμιευτήρες αποθήκευσης του επιφανειακού νερού αλλά και παράγοντες διαφοροποίησης των οικολογικών παραμέτρων των περιοχών όπου κατασκευάζονται. Σε κάθε περίπτωση δημιουργούν μια νέα εικόνα του υδρογραφικού - υδρολογικού συστήματος, συμπληρωματική της φυσικής μορφολογίας. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων Corine2000, τα χερσαία ύδατα της Περιφέρειας καταλαμβάνουν 22.318 Ha. Σημειώνεται ότι ως χερσαία ύδατα λαμβάνονται οι κατηγορίες κάλυψης γης που χαρακτηρίζονται ως υδατορεύματα και επιφάνειες στάσιμου ύδατος. Η οικολογική αξία των υδάτινων ζωνών και παρυδάτιων περιοχών είναι δεδομένη και αναγνωρίζεται από το πλήθος των προστατευτικών ρυθμίσεων που εφαρμόζονται. Οι λιμναίες και παραλίμνιες ζώνες συνιστούν υδροβιότοπους και περιοχές με μεγάλη βιολογική ποικιλότητα, χλωρίδας και πανίδας. Ταυτόχρονα αποκτούν αισθητικό και περιηγητικό ενδιαφέρον. Πέρα από το ρόλο τους στην παραγωγικότητα των παραλίμνιων δραστηριοτήτων (γεωργοκτηνοτροφία κυρίως), συνιστούν φυσικά αποθέματα ικανά να ενισχύσουν και άλλες δραστηριότητες. Συνεπώς η αξία αυτών των περιοχών είναι ταυτόχρονα οικολογική και παραγωγική - οικονομική. Μάλιστα, η εμπειρία δείχνει ότι πολλές λίμνες 19