ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Από τις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του Επίκ. Καθηγητή Θωµά Σ. Μπάκα ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙ- ΤΙΚΗΣ 2.0. Παράγοντες που επηρεάζουν και προσδιορίζουν τους σκοπούς της εκπαίδευσης και την εκπαιδευτική πολιτική Η Εκπαιδευτική Πολιτική απ τους αρχαιότατους χρόνους µέχρι σήµερα καθοριζόταν και καθορίζεται απ το κράτος, ως έκφραση της ιδιότυπης λαϊκής βούλησης, κατά τον α ή β τρόπο, ανάλογα µε το πολιτειακό σύστηµα, στα µεν απολυταρχικά συστήµατα, κατά τρόπο συγκεντρωτικό, στα δε δηµοκρατικά συστήµατα κατά τρόπο πλουραλιστικό. Στα δηµοκρατικά κράτη, οι παράγοντες, που επηρεάζουν τη διαµόρφωση της Εκπαιδευτικής Πολιτικής, είναι οι ακόλουθοι: 2.1. Πολιτειακοί/κρατικοί παράγοντες Η Πολιτεία-το Κράτος ή ο πολιτικός παράγοντας και ο ρόλος του. Με δεδοµένο ότι η εκπαιδευτική πολιτική σχεδιάζεται σκόπιµα και µεθοδικά και στη συνέχεια εφαρµόζεται από την Κυβέρνηση, η συµβολή του πολιτικού παράγοντα στη διαµόρφωση και λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήµατος είναι ολοφάνερη. Για παράδειγµα, η κυβερνητική πολιτική επηρεάζει σε µεγάλο βαθ- µό τα εκπαιδευτικά προγράµµατα και γενικά τη σχολική ζωή σε όλους τους τύπους σχολείων της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Η λειτουργία της παιδείας, λόγω της αξίας και σηµασίας της, θεωρήθηκε α- ναγκαίο να µην αφεθεί έρµαιο της τύχης ή της αυθαιρεσίας ορισµένων προσώπων. Πολλοί φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης αλλά και άλλοι διακήρυξαν ότι η οργάνωση και η ρύθµιση της παιδείας κατά τρόπο συστηµατικό είναι έργο της Πολιτείας. Η επέµβαση της Πολιτείας παρατηρείται σε όλα τα κράτη και σ όλες τις ε- ποχές. Η κυριαρχία αυτή είναι εντονότερη στα απολυταρχικά και ολοκληρωτικά κράτη. Στα δηµοκρατικά κράτη, αν και επιτρέπεται και σε άλλους παράγοντες να προσδιορίσουν και να επηρεάσουν πολλά θέµατα της Παιδείας και να συµβάλουν στη χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής, τελικά η Πολιτεία µε το Σύνταγµα και τους Νόµους της είναι ο κύριος ρυθµιστής της Εκπαίδευσης. Έτσι το πατριδογνωστικό αξίωµα (ιδιαίτερη-ευρύτερη πατρίδα) τα εθνικά βιώµατα, η ιστορία, η εθνική κληρονοµιά και ο εθνικός πολιτισµός επηρεάζουν τις επιδιώξεις της παιδείας, την ύλη και τη µέθοδο διδασκαλίας και κάθε µεταρρύθµιση. Κάθε πολιτεία, όταν µάλιστα αποτελεί την έκφραση της λαϊκής βούλησης, είναι η ενδεδειγµένη να καθορίζει τούς σκοπούς και να κατευθύνει και την παιδεία των πολιτών. Η παιδεία κάθε Χώρας πρέπει να είναι πρώτα απ όλα Εθνική Παιδεία. Η Πολιτεία αποτελεί ένα ισχυρό παράγοντα που κατευθύνει σε µεγάλο βαθ- µό τον προσανατολισµό και το περιεχόµενο της εκπαίδευσης, επειδή αυτή ελέγχει το ανθρώπινο δυναµικό, τους οικονοµικούς πόρους και τα υλικά µέσα. Η Πολιτεία ζητεί µε την εκπαίδευση να δηµιουργήσει τις απαραίτητες ειδικότητες που χρειάζονται για τη διακυβέρνησή της. Επί πλέον η εκπαίδευση θεωρείται σαν το πιο αποτελεσµατικό µέσο για την καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι το εκπαιδευτικό σύστηµα πρέπει να ριζωθεί

14 σταθερά στο Σύνταγµα, επειδή η εκπαίδευση µπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση της εθνικής ενότητας και να εµποδίσει τον εκφυλισµό της Πολιτείας. Στα µη δηµοκρατικά καθεστώτα οι κυβερνήσεις χρησιµοποιούν την εκπαίδευση για να επιτύχουν τον πολιτικό δογµατισµό. Στις αναπτυσσόµενες χώρες οι κυβερνήσεις βλέπουν την εκπαίδευση σαν ένα απαραίτητο χαρακτηριστικό της ανεξαρτησίας τους και σαν το µέσο που θα δηµιουργήσει την εθνική συνείδηση του νέου κράτους. Τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις σ όλο τον κόσµο έχουν αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα της εκπαίδευσης στην οικονοµική ανάπτυξη και γι αυτό έχουν προσανατολίσει τα εκπαιδευτικά τους συστήµατα προς αυτή την κατεύθυνση. Η συνεχώς αυξανόµενη επιθυµία σ όλες τις χώρες του κόσµου για περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση φαίνεται από το γεγονός ότι η δαπάνη γι αυτήν αυξάνεται και τείνει να γίνει το µεγαλύτερο κονδύλιο του εθνικού τους προϋπολογισµού. Εποµένως το ενδιαφέρον των κυβερνήσεων για την εκπαίδευση µπορεί να εξηγηθεί και λόγω της σχέσης της µε την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη. 2.2. Θρησκευτικοί παράγοντες Στα δηµοκρατικά καθεστώτα οι παράγοντες αυτοί συµµετέχουν στα θέµατα παιδείας-εκπαίδευσης κατά τρόπο αξιόλογο. Στην Πατρίδα µας η συµβολή της Εκκλησίας στην οργάνωση της Παιδείας και τη χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής κατά τη Βυζαντινή εποχή και κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας υπήρξε ανυπολόγιστη. Αλλά και σήµερα εξακολουθεί να έχει σηµαντική επιρροή. Ιδιαίτερα η διαµόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής επηρεάζεται και από τη στάση της Eκκλησίας, η οποία ενδιαφέρεται για τη διαιώνιση των θρησκευτικών ιδανικών και δογµάτων και γενικά για την κοινωνική ανάπτυξη. Άλλωστε στις περισσότερες χώρες η ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης είναι ρητοί σκοποί της εκπαίδευσης. 2.2.1. Η θρησκευτική και εθνική συνείδηση του λαού Η 2η παράγραφος του άρθρου 16 του Συντάγµατος ανάµεσα στ' άλλα καθορίζει πως «η Παιδεία έχει ως σκοπό... την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης». Η εθνική και θρησκευτική συνείδηση είναι το βασικό θεµέλιο, πάνω στο οποίο είναι θεµελιωµένα η ιδιαιτερότητα, ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα και η ταυτότητα του ελληνικού λαού. Έχει υποστηριχθεί ότι χωρίς αυτή θα είχαµε, ως έθνος εκφυλιστεί, αφοµοιωθεί και εξαφανιστεί, αφού για πολλά χρόνια οι Έλληνες έζησαν υπόδουλοι σε διάφορους κατακτητές. Αυτήν ακριβώς τη σπουδαιότητα της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης εκτιµώντας η Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων του 1975 θέσπισε ως σκοπό της Εκπαίδευσης και την ανάπτυξη της θρησκευτικής και εθνικής συνείδησης του λαού. Εποµένως η Εκπαιδευτική Πολιτική καθορίζεται και από τον παράγοντα, θρησκευτική και εθνική συνείδηση του λαού και κατά την επιταγή του Συντάγµατος θα στοχεύει, µεταξύ των άλλων και στην ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης. 2.2.2. Ο ρόλος της Θρησκείας Μια ερώτηση που θα µπορούσε να διατυπωθεί είναι γιατί η Εκκλησία ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση.

15 Είναι γνωστό ότι η Εκκλησία ενδιαφέρεται για τη διαιώνιση των θρησκευτικών ιδανικών και δογµάτων, τη διατήρηση της παράδοσης καθώς επίσης και την προσέλευση νέων µελών. Το πιο αποτελεσµατικό µέσο για την επιτυχία αυτών των σκοπών είναι η µετάδοση των θρησκευτικών δοξασιών µέσω της εκπαίδευσης. Επιπλέον σε πολλές περιπτώσεις η Εκκλησία συµµετέχει ενεργά στην κοινωνική ανάπτυξη, η δε εκπαίδευση µπορεί να θεωρηθεί σαν ένα µέσο γι αυτήν. Το δικαίωµα των θρησκευτικών φορέων να αναµειγνύονται στα εκπαιδευτικά πράγµατα πηγάζει ακόµη από το γεγονός ότι σε πολλές χώρες ήταν οι ιδιοκτήτες, οργανωτές και διοικούντες τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, ειδικά κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους. Εποµένως δεν είναι παράδοξο που προσπαθούν να διατηρήσουν το δικαίωµα να έχουν δικά τους σχολεία ακόµη και σήµερα. Η ανάµιξη της Εκκλησίας στην εκπαίδευση παρατηρείται σε όλες τις χώρες, αναπτυγµένες ή αναπτυσσόµενες. Μόνο στις χώρες όπου ίσχυσε το κοµµουνιστικό σύστηµα τα δικαιώµατα της Εκκλησίας στην εκπαίδευση είχαν αφαιρεθεί για διάφορες αιτίες όπως οι παρακάτω: Πρώτον λόγω του δισταγµού της Εκκλησίας για αλλαγή της κοινωνικής δοµής της Πολιτείας, αφού η Εκκλησία. ήταν πάντοτε σύµµαχος της κληρονοµικής αριστοκρατίας και εύτερον λόγω της εµ- µονής της Εκκλησίας µόνο στις πνευµατικές αξίες που µεταδίδει η εκπαίδευση, ενώ η κοµµουνιστική κοινωνία βλέπει την εκπαίδευση σαν το θεµέλιο λίθο της κοινωνικής και οικονοµικής ανάπτυξης. 2.3. Πολιτικοί παράγοντες (Κόµµατα) Στους πολιτικούς παράγοντες περιλαµβάνονται τα πολιτικά κόµµατα, είτε αυτά που συµµετέχουν στην κυβέρνηση, είτε αυτά που βρίσκονται στην αντιπολίτευση. Τα πολιτικά κόµµατα µε τις επιδιώξεις, τις εκδηλώσεις, τις απόψεις και τα πολιτικά προγράµµατα τα οποία εκπονούν δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέµατα της εκπαίδευσης και της πολιτικής η οποία κατά την άποψή τους πρέπει να ε- φαρµοστεί για τη λύση των εκπαιδευτικών προβληµάτων που κάθε φορά παρουσιάζονται. 2.4. Κοινωνιολογικοί παράγοντες Όπως κάθε κοινωνία έτσι και η ελληνική έχει τη δική της δοµή και παράδοση, τα δικά της χαρακτηριστικά, το δικό της πολιτισµό. Για να διατηρηθούν και να ανανεωθούν όλα αυτά τα στοιχεία στα νέα κυρίως µέλη της θα πρέπει να γίνουν αντικείµενα διδασκαλίας και αφοµοίωσης µέσα στα σχολεία. Πρακτικά αυτό σηµαίνει ότι η προσανατολισµένη εκπαιδευτική πολιτική, προς την κοινωνικοποίηση των νέων γενιών και την οµαλή ένταξή τους στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, στη διαµόρφωσή της θα επηρεαστεί αναντίρρητα από τον παραπάνω παράγοντα. Το πρόβληµα της ατοµικής ή κοινωνικής κατεύθυνσης στην παιδεία, η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, οι ηθικές και πνευµατικές αξίες, οι ανάγκες για ισχυρές ηγεσίες κλπ επηρεάζουν την εκπαιδευτική πολιτική.

16 2.5. Επιστηµονικοί-πολιτιστικοί παράγοντες. Η µεταβολή της ζωής και του πολιτισµού και η εξέλιξη των επιστηµών προβάλλουν απαιτήσεις για αναπροσαρµογή των προγραµµάτων της εκπαίδευσης και εισαγωγή των αναπτυσσόµενων ατόµων στις σύγχρονες γνώσεις και πολιτιστικές άξίες. 2.6. Φιλοσοφικοί/ ιδεολογικοί παράγοντες Ο σεβασµός της ανθρώπινης φύσης, οι αντιλήψεις για τη ζωή και τον προορισµό του ανθρώπου, οι ανώτερες άξίες, η αποφυγή δογµατικής διδασκαλίας, η παροχή ίσων ευκαιριών εκπαίδευσης, η δωρεάν παιδεία, το πολίτευµα της χώρας κλπ αποτελούν αξιώµατα κατά τη ρύθµιση θεµάτων εκπαιδευτικής πολιτικής και το φιλοσοφικό προσανατολισµό ή την αναπροσαρµογή της εκπαιδεύσεως. Ιδιαίτερα λαµβάνονται υπόψη κατά το σχεδιασµό της εκπαιδευτικής πολιτικής οι διάφορες φιλοσοφικές ιδέες και πολιτικές ιδεολογίες που επικρατούν στα κυβερνητικά κόµµατα (ανθρωπισµός, σοσιαλισµός, εθνισµός). 2.7. Οικονοµικοί παράγοντες Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζουν τη δοµή και λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήµατος άρα και τη διαµόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής τουλάχιστον από δύο οπτικές: πρώτο τη συσχέτιση της εκπαίδευσης µε την κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη της χώρας οπότε η εκπαίδευση ως επένδυση προσαρµόζεται στα νέα οικονοµικά, κοινωνικά και τεχνολογικά δεδοµένα και δεύτερο τη συσχέτιση της λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήµατος µε τις πιστώσεις που διαθέτει η κυβέρνηση, οπότε µιλάµε για γενναιόδωρη ή µίζερη εκπαιδευτική πολιτική Τα µεγάλα οικονοµικά σχήµατα (επιχειρήσεις και οργανισµοί), η εκβιοµηχάνιση, η οικονοµική ανάπτυξη κλπ δηµιουργούν ανάγκες κατεύθυνσης προς την Τεχνική και Επαγγελµατική εκπαίδευση και οι διάφορες βιοµηχανικές, εµπορικές κ.α. οργανώσεις απαιτούν εξειδικευµένο προσωπικό. Η οικονοµική ανάπτυξη κάθε χώρας συνοδεύεται από εκπαιδευτικές µεταρρυθµίσεις. Αντίθετα οι υποανάπτυκτες χώρες παρουσιάζουν κατώτερη στάθµη παιδείας, έλλειψη κτιρίων, προσωπικού κλπ. 2.7.1. Οι οικονοµικοί πόροι Με τον όρο αυτό εννοούνται οι δαπάνες επενδύσεων, οι τρέχουσες δαπάνες, το εισόδηµα από τα δίδακτρα και οι δωρεές από ιδρύµατα και άτοµα. Οι δαπάνες επενδύσεων για εκπαίδευση περιλαµβάνουν τα κονδύλια για αντικείµενα που διαρκούν περισσότερο από ένα οικονοµικό χρόνο, π.χ. οικόπεδα, κτίρια, έπιπλα, µέσα διδασκαλίας και σχολικά βιβλία. Οι τρέχουσες δαπάνες περιλαµβάνουν όλες τις δαπάνες που καταναλώνονται µέσα στο οικονοµικό έτος. Αυτές είναι: οι µισθοί των εκπαιδευτικών, των Σχολικών Συµβούλων, των Προϊσταµένων Γραφείων Εκπαίδευσης και γενικά όλων των διοικητικών στελεχών, οι δαπάνες για γραφική ύλη, οι δαπάνες για την κοινωνική πρόνοια των φοιτητών, σπουδαστών, µαθητών κλπ.

17 Σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσµου οι µισθοί των εκπαιδευτικών απορροφούν το µεγαλύτερο µέρος του προϋπολογισµού για την εκπαίδευση. Αυτό πρέπει να το λάβουν υπόψη οι ασχολούµενοι µε τον προγραµµατισµό της εκπαίδευσης, όταν σχεδιάζουν οποιαδήποτε αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστηµα. Έχει υποστηριχθεί ότι: «Το κόστος για τους εκπαιδευτικούς είναι συνεχώς κάτω από την επίδραση δυναµικών παραγόντων που λειτουργούν µέσα, αλλά και έξω από το εκπαιδευτικό σύστηµα. Γι αυτό στην πράξη κάθε αλλαγή στην εκπαιδευτική πολιτική, που επηρεάζει το µέγεθος του εκπαιδευτικού συστήµατος, το πρόγραµµα, τις µεθόδους διδασκαλίας, την αναλογία διδασκόντων προς διδασκόµενους είναι σίγουρο ότι θα έχει επίδραση στο κόστος των εκπαιδευτικών». Κάθε πρόβλεψη για το µελλοντικό κόστος των εκπαιδευτικών πρέπει να λάβει υπόψη τα ακόλουθα: Το υπάρχον εκπαιδευτικό προσωπικό, το µέγεθος, τη δοµή και το κόστος του. Μελλοντικές ανάγκες σε εκπαιδευτικό προσωπικό. Μελλοντικό εφοδιασµό του εκπαιδευτικού συστήµατος σε εκπαιδευτικό προσωπικό. Μελλοντική δοµή του εκπαιδευτικού προσωπικού. Μελλοντικές τάσεις στους µισθούς των εκπαιδευτικών Η ανάλυση του κόστους στην εκπαίδευση βοηθάει: Στον έλεγχο της δυνατότητας να καταστούν οικονοµικά βιώσιµα τα εκπαιδευτικά σχέδια. Στη δηµιουργία ενός ακριβούς προγράµµατος δαπανών για την περίοδο του εκπαιδευτικού προγραµµατισµού. Στον υπολογισµό του κόστους, αλλά και των πραγµατικών οικονοµικών συνεπειών ορισµένων σχεδίων. Στη διευκόλυνση της λήψης αποφάσεων, όταν υπάρχουν πολλές εναλλακτικές λύσεις για την ιεράρχηση των δαπανών Η σπουδαιότητα της ανάλυσης του κόστους συνέχεια αναγνωρίζεται επειδή το κόστος της εκπαίδευσης σε όλες τις χώρες του κόσµου αυξήθηκε από πέντε ως δέκα. φορές τις τελευταίες δεκαετίες. 2.8. Ανθρωπολογικοί παράγοντες 2.8.1. Ο παράγοντας παιδί-µαθητής. Με τον όρο «ανθρωποψυχολογικό παράγοντα» εννοούµε την ψυχοπνευµατική και σωµατική κατάσταση των µαθητών σε µια ορισµένη ηλικία. Το παιδί δεν είναι ένα άγραφο χαρτί «Tabula rasa», όπου αποτυπώνονται οι γνώσεις, αλλά είναι µια δυναµική ύπαρξη, που αναπτύσσεται και συνέχεια εξελίσσεται µέσα από συγκεκριµένες φάσεις, βαθµίδες και στάδια. Σε κάθε εξελικτική φάση, σε κάθε ηλικία, το παιδί παρουσιάζει τα ιδιαίτερά του χαρακτηριστικά, όπως π.χ. αντιλαµβάνεται, σκέφτεται συναισθάνεται και µαθαίνει κατά διαφορετικό τρόπο. Ο άνθρωπος, κατά την παιδική του ηλικία, κατά την οποία κυριαρχεί συγκεκρι- µένη σκέψη, αντιλαµβάνεται τον κόσµο δια µέσου των συγκεκριµένων αντικει- µένων. Προσελκύεται απ τον εξωτερικό, τον ορατό κόσµο ενώ, κατά την εφηβική,

18 κατά την οποία κυριαρχεί η αφηρηµένη, διαλεκτική σκέψη, αντιλαµβάνεται τον πνευµατικό κόσµο, τον κόσµο των αξιών αφηρηµένα και κατά τρόπο διαλεκτικό. Άρα, η Εκπαιδευτική Πολιτική κατά την υλοποίησή της θα καθοριστεί και απ τον ανθρωποψυχολογικό παράγοντα των µαθητών. 2. 8. 2. Η Οικογένεια και ο ρόλος των γονέων Από την κλασσική εποχή της αρχαίας Αθήνας και της Ρωµαϊκής εποχής η οικογένεια αποτελούσε τον κύριο φορέα της εκπαιδευτικής πολιτικής. Όµως και σήµερα ακόµη ο οικογενειακός παράγοντας εξακολουθεί να έχει σηµαντική ε- πιρροή στα εκπαιδευτικά ζητήµατα και να συµµετέχει στη ρύθµιση πολλών ζητηµάτων της παιδείας και της εκπαιδευτικής πολιτικής. Οι γονείς σ όλο τον κόσµο ελπίζουν να δουν τα παιδιά τους να κάνουν, αν όχι µια καλύτερη, τουλάχιστο την ίδια δουλειά µ αυτούς. ιαδοχικές µελέτες έ- χουν δείξει πόσο παρορµητικές είναι οι δυνάµεις που ωθούν τους γονείς στην καλύτερη προώθηση των παιδιών τους. Η τάση των γονέων να θεωρούν τα παιδιά τους ικανά και όταν ακόµα δεν είναι, είναι το χαρακτηριστικό γνώρισµα εκατοµµυρίων οικογενειών. Στις αναπτυσσόµενες χώρες η επιθυµία των γονέων για εκπαίδευση των παιδιών τους είναι υπερβολικά ισχυρή. Η εκπαίδευση σ αυτές τις χώρες προσθέτει κύρος, σεβασµό, πλούτο και σε πολλές περιπτώσεις θεωρείται σαν µέσο για ένα καλύτερο γάµο. Σ αυτές τις περιπτώσεις η εκπαίδευση συνδέεται µε το γόητρο της πνευµατικής εργασίας και την έλλειψη τέτοιου γοήτρου για τη χειρωνακτική εργασία. Στις αγροτικές περιοχές η επιθυµία των γονέων για εκπαίδευση των παιδιών τους είναι ακόµα πιο µεγάλη, λόγω του ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι αγροτικές περιοχές είναι οι φτωχότερες στη χώρα. Έτσι ο καθένας προσπαθεί να αποφύγει τη φτώχεια και ένα από τα πιο αποτελεσµατικά µέσα για το σκοπό αυτό είναι η µέσω της εκπαίδευσης ανεύρεση καλύτερης εργασίας σε µια πόλη. 2.8.3. Οι εργαζόµενοι στην εκπαίδευση 2.8.3.1. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών και των στελεχών της εκπαίδευσης Όλοι εκείνοι που υπηρετούν στην εκπαίδευση σαν εκπαιδευτικοί, Σχολικοί Σύµβουλοι και διοικητικοί υπάλληλοι, συµβάλλουν αποφασιστικά στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης. Η ποιοτική στάθµη των εκπαιδευτικών καθορίζεται από την επιστηµονική τους µόρφωση, την παιδαγωγική τους κατάρτιση, την πρακτική εξάσκηση στη διδασκαλία και τη µετεκπαίδευσή τους ενώ βρίσκονται στην υπηρεσία. Ο ρόλος των Σχολικών Συµβούλων εξετάζεται, λόγω της ειδικής βαρύτητάς του στη διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης. Τέλος, µε τον όρο διοικητικοί εννοούνται όλοι εκείνοι οι παράγοντες, που συµµετέχουν στη διοίκηση της εκπαίδευσης από το Υπουργείο Παιδείας µέχρι το διευθυντή της σχολικής µονάδας και συµµετέχουν στο σχεδιασµό και τη χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής και δίνουν µε τον τρόπο αυτό τον προσανατολισµό στο εκπαιδευτικό σύστηµα. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στη διαµόρφωση του περιεχοµένου της εκπαίδευσης είναι εξαιρετικής σηµασίας. Αυτό είναι ιδιαίτερα αντιληπτό στα εκπαιδευτικά συστήµατα, που εφαρµόζουν τη διοικητική αποκέντρωση. Στις περιπτώσεις

19 αυτές οι εξουσίες του ιευθυντή της σχολικής µονάδας και η επαγγελµατική ε- λευθερία του εκπαιδευτικού να καθορίζει αυτός τι θα διδάξει στους µαθητές του αποτελούν τη βάση του εκπαιδευτικού συστήµατος. Ο ιευθυντής του σχολείου στο αποκεντρωτικό σύστηµα ελέγχει σ ένα µεγάλο βαθµό το ανθρώπινο και το φυσικό κεφάλαιο του σχολείου του. Μπορεί π.χ. να ενθαρρύνει ή να αποθαρρύνει το προσωπικό, ελέγχοντας µ αυτό τον τρόπο το πεδίο δράσης του. Έτσι είναι αµφίβολο ότι θα πετύχει µια µεταρρύθµιση χωρίς τη δική του θερ- µή υποστήριξη. Κατά τον ίδιο τρόπο είναι σπουδαίος ο ρόλος των εκπαιδευτικών στον καθορισµό του περιεχοµένου της εκπαίδευσης. Εάν οι διδάσκοντες δεν αναγνωρίσουν την ανάγκη για µεταρρύθµιση και δεν συµφωνήσουν στη διαδικασία και τις µεθόδους εφαρµογής της είναι απίθανο να πετύχει οποιαδήποτε εκπαιδευτική αλλαγή. 2.8.3.2. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών οργανώσεων και οργανισµών Οι συνδικαλιστικές και επιστηµονικές οργανώσεις των δασκάλων, των καθηγητών και γενικότερα τα εκπαιδευτικά σωµατεία, οι διανοούµενοι και οι συγγραφείς, τα πορίσµατα εκπαιδευτικών διεθνών διασκέψεων, οι διάφοροι οργανισµοί (εθνικοί και υπερεθνικοί) κλπ υπεισέρχονται µε διάφορους τρόπους και µέσα στον προσδιορισµό της εκπαιδευτικής πολιτικής. 2.8.3.3. Ο ρόλος των εργοδοτών. Έχει γραφεί ότι η αποδοτικότητα των εργατών έχει στενή σχέση µε την εκπαίδευση. Υποστηρίζεται ότι ένας µορφωµένος άνθρωπος κάνει την ίδια δουλειά καλύτερα, γρηγορότερα και µε λιγότερη επιτήρηση από έναν αµόρφωτο. Επιπλέον είναι απαράδεκτο να πιστεύεται ότι ένας απόφοιτος Γυµνασίου, Λυκείου ή Πανεπιστηµίου αποδίδει κατά µέσον όρο το ίδιο ποσό εργασίας µε έναν απόφοιτο του ηµοτικού Σχολείου της ίδιας ηλικίας και φύλου Αυτοί οι λόγοι κάνουν τους εργοδότες να δείχνουν ενδιαφέρον για την εκπαίδευση. Π.χ. η υποχρεωτική στοιχειώδης εκπαίδευση στη Βρετανία καθιερώθηκε όχι σαν κοινωνική παροχή, αλλά σαν αναγκαιότητα, επειδή οι αναλφάβητοι εργάτες δεν µπορούσαν να εκτελέσουν ικανοποιητικά εργασίες, που δεν ήταν αποκλειστικά χειρωνακτικές, αλλά απαιτούσαν και τη χρήση µηχανηµάτων. Στις βιοµηχανικές χώρες επίσης, η Προσχολική Εκπαίδευση καθιερώθηκε κυρίως λόγω του γεγονότος ότι οι εργοδότες χρειάζονταν τις υπηρεσίες των γυναικών υπαλλήλων. 2.9. Παιδαγωγικοί και Ψυχολογικοί παράγοντες. Κατά τη ρύθµιση των θεµάτων διδακτέας ύλης, µεθόδων διδασκαλίας, επιδιώξεων και στόχων σε κάθε βαθµίδα εκπαίδευσης κλπ λαµβάνονται υπόψη από τους υπεύθυνους σχεδιαστές της εκπαιδευτικής πολιτικής βασικές παιδαγωγικές αρχές όπως οι αρχές, της χρησιµότητας των γνώσεων, της αξίας του µορφωτικού υλικού, του παιδοκεντρισµού, του σεβασµού της παιδικής φύσης και των εξελικτικών σταδίων, της αναγνώρισης της ατοµικότητας κάθε παιδιού καθώς και άλλα σηµαντικά αξιώµατα.

20 2.10. ιεθνείς παράγοντες 2.10.1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.U.) Η οικονοµική επιβίωση, η διατήρηση της Εθνικής φυσιογνωµίας και η ανεξαρτησία της χώρας µας στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.U) στην ο- ποία συµµετέχει δεν εξαρτώνται µόνο από το βαθµό ανταγωνιστικότητας των προϊόντων µας. Ο κοινωνικός µηχανισµός, που µακροπρόθεσµα θα επιτρέψει την επίτευξη των παραπάνω στόχων, είναι το εκπαιδευτικό µας σύστηµα. Γιατί σε τελευταία ανάλυση όλες οι πρωτογενείς και δευτερογενείς διεργασίες (επιστηµονικό δυνα- µικό) για την προετοιµασία του έµψυχου και άψυχου υλικού γίνονται βασικά στο χώρο της Παιδείας ή στηρίζονται στην υποδοµή που αυτή έχει δώσει. Ακόµη περισσότερο από την εκπαίδευση εξαρτάται όχι µόνο το µορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο του λαού, άλλά και το είδος, η ποιότητα του έλληνα πολίτη. Έτσι η Εκπαίδευση, κύριο όπλο για την οικονοµική, πολιτική και γενικά κοινωνική µας επιβίωση στον τεράστιο στίβο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, πρέπει να αποτελεί σήµερα το υπ' αριθ. 1 θέµα του ενδιαφέροντός µας και της κοινωνικής και κρατικής δραστηριότητας. Η ένταξή µας στην Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα µάς δηµιούργησε νέα δικαιώµατα και νέες υποχρεώσεις. Για να ανταποκριθούµε και να αναδειχτούµε στο νέο ευρύτερο ανταγωνιστικό οικονοµικό στίβο, χρειαζόµαστε νέους προσανατολισµούς, νέα νοοτροπία και νέα εφόδια. Όλα αυτά, όµως, εξαρτώνται προπάντων απ την Εκπαίδευση. Η σύγχρονη. λοιπόν, Εκπαιδευτική Πολιτική, για να καλύψει και αυτή τη διάσταση της σύγχρονης ελληνικής ζωής θα πρέπει να λάβει υπόψη της τον παράγοντα αυτό. 2.10.2. Η UNESCO και οι άλλοι διεθνείς οργανισµοί Κατά το σχεδιασµό της εκπαιδευτικής πολιτικής σηµαντική επιρροή ασκούν και οι διάφορες αποφάσεις των διεθνών οργανισµών οι οποίοι ασχολούνται µε θέµατα εκπαίδευσης όπως είναι η UNESCO. 2.11. Το Σύνταγµα της χώρας Είναι γνωστό πως το ισχύον Σύνταγµα του 1975, ως συνοπτική έκφραση και διατύπωση των φιλοσοφικών και πολιτικών ιδεών του έθνους, καθορίζει το φιλοσοφικό και πολιτικό πλαίσιο των επιδιώξεων και δραστηριοτήτων του κράτους και των πολιτών. Σχετικά µε την Εκπαίδευση, ως σκοπό της καθορίζει: «την ηθική, πνευµατική, επαγγελµατική και φυσική αγωγή των Ελλήνων». Έτσι, καθορίζεται ο φιλοσοφικός προσανατολισµός και οι γενικοί σκοποί της Εκπαίδευσης, που, µε τα ανάλογα διατάγµατα και νόµους, συστήµατα, µεθόδους και µέσα, θα επιδιώξει την πραγµατοποίηση των καθορισµένων σκοπών. 2.12 Οι σκοποί της Εκπαίδευσης Οι σκοποί της Εκπαίδευσης καθορίζονται σύµφωνα µε την κοσµοθεωρία µιας κοινωνίας, τους φιλοσοφικούς της οραµατισµούς και τις γενικές συνταγµα-

21 τικές της αρχές. Οι εκπαιδευτικοί σκοποί, ιδιαίτερα, στοχεύουν, απ τη µια, στην ανθρωπιστική µόρφωση, τον εξανθρωπισµό, και απ την άλλη, στην επαγγελ- µατική κατάρτιση. Ο πρώτος στόχος πραγµατοποιείται κυρίως µε την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση του ηµοτικού και του Γυµνασίου και ο δεύτερος µε το Τεχνικό Επαγγελµατικό Λύκειο, τις επαγγελµατικές, τις Ανώτερες και Ανώτατες Σχολές. Έτσι, το νέο µέλος της κοινωνίας, ως πραγµατικά εξανθρωπισµένος άνθρωπος και πλήρως, επαγγελµατικά καταρτισµένος, θα ενταχτεί, οµαλά και θα προσαρµοστεί, κανονικά, στη σύγχρονη κοινωνική πραγµατικότητα, για να εργαστεί σ αυτήν, τόσο για την ατοµική του προκοπή όσο και για την κοινωνική πρόοδο κι ευηµερία. 2.13. Ποιος τελικά πρέπει να διαµορφώνει την εκπαιδευτική πολιτική; Από τότε που η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους, λογικό είναι, η οργάνωση και η εξέλιξή της να εξαρτώνται από το πολιτικό σύστηµα διακυβέρνησης της χώρας. Έτσι, για παράδειγµα, στα ολοκληρωτικά καθεστώτα το πολιτικό κόµµα που κυβερνά τη χώρα είναι ο µοναδικός παράγοντας διατύπωσης και άσκησης της εκπαιδευτικής πολιτικής. Η επικοινωνία της κεντρικής ε- ξουσίας µε τους ενδιαφερόµενους κοινωνικούς παράγοντες γίνεται κατά κανόνα µε την τεχνική «του διαφωτισµού» και το µαθητικό και σπουδαστικό δυναµικό χρησιµοποιείται όχι ως σκοπός αλλά ως µέσο εξυπηρέτησης κοµµατικών συµφερόντων. Από την άλλη πλευρά στις σύγχρονες δηµοκρατικές κοινωνίες, µολονότι η εκάστοτε κυβέρνηση και ιδιαίτερα ο υπουργός Παιδείας θεωρείται ο κυριότερος υπεύθυνος για τη διαµόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής, ωστόσο πολλές άλλες κοινωνικές οµάδες (π.χ. η αντιπολίτευση, οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς, οι µαθητές κ.ά.), που έχουν συµφέροντα στην εκπαίδευση, συντελούν µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στη χάραξη της πολιτικής της εκπαίδευσης. Η πρώτη κυβερνητική συµπεριφορά βασίζεται στην υπόθεση ότι ο µέσος πολίτης είναι από τη φύση του αδιάφορος στους εθνικούς σκοπούς, αντιπαθεί τις ευθύνες και προετοιµάζεται να καθοδηγηθεί. Εποµένως, µια ολοκληρωτική κυβέρνηση θεωρεί ότι είναι καθήκον της να επιβάλλει τις πολιτικές της στο έ- θνος. Η δεύτερη κυβερνητική συµπεριφορά βασίζεται στην υπόθεση ότι το ενδιαφέρον του έθνους θα υπηρετείται πολύ καλύτερα και τα καλύτερα εθνικά αποτελέσµατα θα επιτευχθούν, δουλεύοντας µε ανθρώπους και συνεπώς αντί να µεταβιβάζεται ολόκληρη η διαδικασία της λήψης της απόφασης στις δικές του µονάδες-στους πολιτικούς, στο νοµοθετικό σώµα, και στο υπουργικό συµβούλιο-η κυβέρνηση χρησιµοποιεί όλα τα διαθέσιµα ταλέντα και τους ανθρώπινους πόρους για να βοηθήσει την κοινωνία. Στη χώρα µας, η κάθε κυβέρνηση, που ασκεί κρατική εξουσία ως έκφραση της βούλησης του ελληνικού λαού, είναι υπεύθυνη για τη διαµόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής. Ιδιαίτερα ο κάθε υπουργός Παιδείας, όταν αναλαµβάνει την εξουσία ανακοινώνει στη Βουλή των Ελλήνων τα µέτρα που θα λάβει στον τοµέα της εκπαίδευσης, δηλαδή την εκπαιδευτική πολιτική που θα ακολουθήσει. Τα µέτρα αυτά αφορούν συνήθως τους φορείς των εκπαιδευτικών οργανισµών, τη χρηµατοδότησή τους, τις διατάξεις βάσει των οποίων λειτουργούν και φυσικά τους σκοπούς τους οποίους επιδιώκουν. Με άλλα λόγια οι προγραµµατικές δηλώσεις της Κυβέρνησης και ιδιαίτερα του υπουργού Παιδείας σχετίζονται µε την

22 αναζήτηση της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης που θα απαλλάξει το εκπαιδευτικό µας σύστηµα από τα στοιχεία που εµποδίζουν την οµαλή και αποτελεσµατική λειτουργία του και θα προσαρµόσει την εκπαίδευση στα νέα κοινωνικά, οικονο- µικά και τεχνολογικά δεδοµένα. Σε µια δηµοκρατική κοινωνία, όπως είναι η δική µας, η τελική εκπαιδευτική πολιτική διαµορφώνεται και νοµιµοποιείται, αφού πρώτα ακουσθούν οι απόψεις όλων των ενδιαφεροµένων κοινωνικών οµάδων. Έτσι, εκτός της δηµοκρατικής υφής, η συµµετοχή διαφόρων κοινωνικών µονάδων στη λήψη αποφάσεων για την εκπαίδευση, αποτελεί και βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση της µεγαλύτερης δυνατής κοινωνικής συναίνεσης και κατά προέκταση της υλοποίησης της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης. Η απάντηση, λοιπόν, στο παραπάνω ερώτηµα είναι η εξής: σε µια δηµοκρατική Πολιτεία η χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να είναι προϊόν όλων των κοινωνικών οµάδων (π.χ. Πολιτεία, Τοπική Αυτοδιοίκηση, εκπαιδευτικοί, γονείς κ.ά.), που έχουν συµφέροντα στην εκπαίδευση. Παραπέρα η συµµετοχική λήψη αποφάσεων δικαιολογείται πρώτο γιατί η εκπαίδευση έχει πολλαπλή επίδραση στην κοινωνία και δεύτερο γιατί οι οµαδικές αποφάσεις πλεονεκτούν έναντι των ατοµικών, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για µεγάλης σηµασίας εκπαιδευτικά ζητήµατα, όπως είναι η εισαγωγή ή κατάργηση θεσµών, η χρηµατοδότηση του εκπαιδευτικού συστήµατος κ.ά. Παρόλα αυτά, η κοινωνική συναίνεση σε θέ- µατα παιδείας φαίνεται να απουσιάζει αισθητά από την ελληνική εκπαιδευτική πραγµατικότητα. Κι αυτό γιατί, όπως θα δούµε στη συνέχεια, τα µεταρρυθµιστικά νοµοθετήµατα των τελευταίων ετών προσκρούουν σε παράγοντες που τα υπονοµεύουν και τα ακυρώνουν.