ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ: Οι ναυτικοί στην Ευρώπη - Πραγματικότητα και προοπτικές Copyright 2008 Πανελλήνια Ένωση Πλοιάρχων Εμπορικού Ναυτικού (Πάσης Τάξεως) Κολοκοτρώνη 102-104 185 35 ΠΕΙΡΑΙΑΣ Τηλ.: 210 4133743-4, Fax: 210 4179251 e-mail: info@pepen.gr http://www.pepen.gr ISBN 978 960 87553 1 4 Δεν επιτρέπεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος του βιβλίου με οποιοδήποτε μέσο (φωτοτυπία, εκτύπωση, μικροφίλμ, αποθήκευση σε αρχείο πληροφοριών ή άλλη μηχανική ή ηλεκτρονική μέθοδο) χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.
Οι ναυτικοί στην Ευρώπη Πραγματικότητα και προοπτικές
Περιεχόμενα Εισαγωγή 5 Μεθοδολογία 7 Ανάλυση βιβλιογραφίας 9 Ευρωπαϊκή ιθαγένεια 9 Ενεργή Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια 11 Οι Ναυτικοί στην Ευρώπη: Ενεργή Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια και ο Ναυτιλιακός Τομέας 14 Ευρωπαϊκή Ενεργή Ιθαγένεια και ο ρόλος της στον ναυτιλιακό τομέα 15 Διαπολιτισμικός διάλογος 16 Ευκαιρίες απασχόλησης και απειλές στο ναυτιλιακό τομέα 17 Ίσες ευκαιρίες αναφορικά με το φύλο στο ναυτιλιακό τομέα 19 Αποτελέσματα focus groups 21 Ομαδική συνέντευξη 1 Πειραιάς, Ελλάδα 21 Ευρωπαίοι ενεργοί πολίτες και η πραγματικότητα στον τομέα της ναυτιλίας 21 Διαπολιτισμικός διάλογος στα πλαίσια της Ευρώπης 22 Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας 24 Ισότητα των δύο φύλων στον τομέα της ναυτιλίας 27 Ομαδική συνέντευξη 2 Λεμεσός, Κύπρος 28 Ευρωπαίοι ενεργοί πολίτες και η πραγματικότητα στον τομέα της ναυτιλίας 28 Διαπολιτισμικός διάλογος στα πλαίσια της Ευρώπης 29 Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας 31 Ισότητα των δύο φύλων στον τομέα της ναυτιλίας 34 Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας 35 Ενεργή συμμετοχή των ναυτικών στα Ευρωπαϊκά δρώμενα 55 Διαπολιτισμικός διάλογος 65 Ίσες ευκαιρίες 77 Συμπεράσματα 91 Εμπόδια στην ενεργή συμμετοχή των ναυτικών στα Ευρωπαϊκά δρώμενα 96 Στρατηγικές προτεραιότητες για την προαγωγή της ενεργής συμμετοχής των ναυτικών στα Ευρωπαϊκά δρώμενα 98 Βιβλιογραφία 101
Εισαγωγή Το πρόγραμμα Seafarers in Europe - Action towards Equality (SEA) εντάσσεται στο Europe for Citizens 2007-2013, που έχει ως κύριο στόχο την ενίσχυση της ενεργής συμμετοχής των πολιτών στα Ευρωπαϊκά δρώμενα, της αλληλοκατανόησης ανάμεσα στις διάφορες Ευρωπαϊκές εθνικότητες, καθώς και τη δημιουργία μιας ενιαίας ταυτότητας των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το SEA επιθυμεί να αναλύσει και να διερευνήσει τον τρόπο αλλά και το επίπεδο εφαρμογής αυτών των ζητημάτων στον ιδιαιτέρως σημαντικό τομέα της ναυτιλίας. Στο πλαίσιο του προγράμματος πραγματοποιήθηκε ανάλυση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και οργανώθηκαν 2 ομαδικές συνεντεύξεις (focus groups) στην Ελλάδα και την Κύπρο, με τη συμμετοχή οργανώσεων του τομέα της ναυτιλίας και ναυτεργατών. Επίσης, υλοποιήθηκε σειρά ατομικών συνεντεύξεων και ενέργειες διάδοσης των αποτελεσμάτων. Τα θέματα, που διερευνήθηκαν ήταν τα εξής: Ενεργή συμμετοχή στα Ευρωπαϊκά δρώμενα. Ποια είναι τα εμπόδια, που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί, ώστε να είναι ενεργοί Ευρωπαίοι πολίτες; Δεδομένου ότι περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα στη θάλασσα, μακριά από τα κέντρα λήψεως αποφάσεων, είναι φυσικό να υπάρχουν δυσκολίες και εμπόδια στην ενεργή συμμετοχή τους ως Ευρωπαίοι πολίτες. Πώς μπορούν αυτά τα προβλήματα να επιλυθούν; Διαπολιτισμικός διάλογος. Πώς αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί το πολυεθνικό περιβάλλον της εργασίας τους; Πώς μπορεί το παράδειγμα της επιτυχούς διαπολιτισμικής συνύπαρξης στα καράβια να βοηθήσει στη δημιουργία μιας κοινής Ευρωπαϊκής κουλτούρας και ταυτότητας; Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας. Πώς συμβάλλουν οι Ευρωπαϊκές πολιτικές στη δημιουργία ενός ασφαλούς, δίκαιου και διασφαλισμένου μέλλοντος της εργασίας στον τομέα της ναυτιλίας; Ποιο είναι το επίπεδο της γνώσης αυτών των πολιτικών και ποιο το επίπεδο της υλοποίησής τους; 5
Ίσες ευκαιρίες. Γιατί η Ευρωπαϊκή πολιτική για την ισότητα των δύο φύλων δεν έχει εφαρμοστεί στον τομέα της ναυτιλίας; Υπάρχουν ακόμα στερεότυπα και ποιες είναι οι αντιλήψεις των ναυτικών; Η σελίδα του SEA στο διαδίκτυο βρίσκεται στη διεύθυνση www.seaproject.eu. 6
Μεθοδολογία Η μεθοδολογία βασίστηκε σε ανάλυση βιβλιογραφίας και ποιοτική έρευνα βασισμένη σε ατομικές και ομαδικές συνεντεύξεις στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Οι συνεντεύξεις δομήθηκαν με βάση την ανάλυση βιβλιογραφίας και περιέλαβαν 4 θεματικές ενότητες. Κάθε θεματική ενότητα περιλάμβανε επιμέρους ερωτήσεις, οι οποίες αναπτύχθηκαν μέσω πιλοτικής μελέτης. Οι ενότητες και ερωτήσεις της έρευνας παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω: Ευρωπαίοι ενεργοί πολίτες και η πραγματικότητα στον τομέα της ναυτιλίας: Η Ευρωπαϊκή υπηκοότητα ουσιαστικά συνεπάγεται την άσκηση εξουσίας και προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή των Ευρωπαίων πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. o Εσείς, ως ναυτικοί, έχετε από το επάγγελμά σας τη δυνατότητα να λειτουργείτε ως ενεργοί Ευρωπαίοι πολίτες; o Ποιά εμπόδια συναντάτε αλλά και τι σας διευκολύνει στη συμμετοχή σας στις δημοκρατικές διαδικασίες σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο; Διαπολιτισμικός διάλογος στα πλαίσια της Ευρώπης: Το διαπολιτισμικό περιβάλλον αποτελεί εδώ και χρόνια μια πραγματικότητα στον τομέα της ναυτιλίας. Ναυτικοί από τρίτες χώρες και από χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, που πρόσφατα εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μπαρκάρουν όλο και περισσότερο σε ελληνόκτητα καράβια. o Εσείς, ως ναυτικοί, πώς αντιμετωπίζετε το διαπολιτισμικό περιβάλλον της εργασίας σας; o Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της εργασίας σε ένα περιβάλλον τέτοιου είδους; o Μπορεί η επιτυχής διαπολιτισμική συνύπαρξη στα καράβια να συμβάλει στη δημιουργία μιας κοινής Ευρωπαϊκής ταυτότητας και πολιτισμού; Αν ναι, πώς; Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας: o Ποιο νομίζετε ότι είναι το μέλλον της εργασίας στον τομέα της ναυτιλίας ως προς τις ευκαιρίες απασχόλησης, την υγεία, την ασφάλεια, την ασφάλιση και πως κρίνετε τη συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης; 7
o Έχουν υλοποιηθεί μέχρι σήμερα τέτοιες πολιτικές στον τομέα της ναυτιλίας; Ποιες ήταν οι προκλήσεις αλλά και τα οφέλη από την υλοποίησή τους; Ισότητα των δύο φύλων στον τομέα της ναυτιλίας: o Ο ναυτιλιακός τομέας κυριαρχείται ακόμα από το ανδρικό φύλο. Ποιοι είναι οι λόγοι που κατά τη γνώμη σας εμποδίζουν και αποτρέπουν την απασχόληση των γυναικών στη ναυτιλία; o Υπάρχουν ακόμα στερεότυπα σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων στον τομέα της ναυτιλίας; Γιατί; Πώς νομίζετε ότι θα μπορούσαν να ξεπεραστούν στο μέλλον; Η πρώτη ομαδική συνέντευξη οργανώθηκε στον Πειραιά στις 6 Νοεμβρίου 2007. Η δεύτερη οργανώθηκε στη Λεμεσό στις 17 Δεκεμβρίου 2007. Επίσης πραγματοποιήθηκαν 14 ολοκληρωμένες ατομικές συνεντεύξεις, οι οποίες παρατίθενται στη συνέχεια. Για λόγους ενάργειας της παρουσίασης έχουν χωριστεί σε 4 ενότητες: Εργασιακές ευκαιρίες και απειλές στον τομέα της ναυτιλίας Ενεργή συμμετοχή των ναυτικών στα Ευρωπαϊκά δρώμενα Διαπολιτισμικός διάλογος Ίσες ευκαιρίες Τα δεδομένα, που συλλέχθηκαν μέσω των ομαδικών συνεντεύξεων αναλύθηκαν μέσω θεματικής ανάλυσης και παρουσιάζονται συνοπτικά παρακάτω. 8
Ανάλυση βιβλιογραφίας Είναι γενικά αποδεκτό ότι η παγκοσμιοποίηση απαιτεί νέα, πιο εξελιγμένα μοντέλα πολιτικής και κοινωνικής υποδομής, στα οποία ο κάθε πολίτης θα παίζει πιο ενεργό ρόλο. Όμως, σε όλη την Ευρώπη παρατηρείται τάση μειωμένης συμμετοχής στις παραδοσιακές δημοκρατικές διαδικασίες και οι κυβερνήσεις και άλλοι οργανισμοί θεωρούνται από τους πολίτες ότι λειτουργούν αποστασιοποιημένα και δεν δίνουν επαρκώς λόγο για τις ενέργειές τους. Οι εξελίξεις αυτές συνεπάγονται την ανάγκη επαναδραστηριοποίησης των Ευρωπαίων ως ενεργών πολιτών, ικανών να λαμβάνουν μετά από ενημέρωση αποφάσεις σχετικά με τη ζωή τους, την κοινωνία και την εργασία τους (Holford & Veen, 2003). Όμως, πολλοί δεν έχουν τις ικανότητες, τη γνώση ή δεν κατανοούν τον τρόπο πως μπορούν να συμμετέχουν ως ενεργοί πολίτες στα Ευρωπαϊκά δρώμενα. Ιδιαίτερα αυτό συμβαίνει σε άτομα, στα οποία λείπει η μόρφωση ή τα οποία είναι δυνατό να πέσουν θύματα κοινωνικού αποκλεισμού λόγω του επαγγέλματος, του φύλου, της εθνικότητας ή της θρησκείας τους. Ευρωπαϊκή ιθαγένεια Ο όρος ιθαγένεια είναι δύσκολο να οριστεί στη σύγχρονη Ευρώπη (Meehan 1993, Delanty 1997, Lehning & Weale 1997). Η πολυπλοκότητά του αντικατοπτρίζεται στο πρόβλημα της γλώσσας. Ο όρος Ευρωπαϊκή ιθαγένεια είναι διφορούμενος. Δεν είναι ξεκάθαρο αν αναφέρεται σε ιθαγένεια της Ευρώπης ή σε ιθαγένεια στην Ευρώπη. Ο πρώτος αναφέρεται στη συμμετοχή στην Ευρώπη ως πολιτική ή πολιτιστική οντότητα. Ο δεύτερος αναφέρεται στα πολύμορφα δίκτυα πολιτισμικών σχέσεων, στα οποία εμπλέκονται οι Ευρωπαίοι. Η ιθαγένεια της Ευρώπης ενώνει τους πολίτες με μια συγκεκριμένη Ευρωπαϊκή πολιτεία. Η ιθαγένεια στην Ευρώπη υποδηλώνει τα πολυσύνθετα πεδία της Ευρωπαϊκής ταυτότητας στον Ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο (Painter, 2008). Ο όρος Ευρωπαϊκή ιθαγένεια συχνά χρησιμοποιείται περιορισμένα με την έννοια ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο όρος αυτός έχει συγκεκριμένο νομικό νόημα, που καθίσταται εμφανές στα βασικά κείμενα και διατάξεις της ΕΕ. Μάλιστα, ολόκληρο το δεύτερο μέρος της τελικής Συνθήκης Ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Συνθήκη της Ρώμης) είναι αφιερωμένο στην ιθαγένεια της ΕΕ. Η πολιτική σημασία του νομικού ορισμού υποδεικνύεται στο υλικό δημοσιότητας που βρίσκουμε στην 9
ιστοσελίδα της ΕΕ, το οποίο αναφέρει τέσσερεις κύριους στόχους της Ένωσης (EC, 2008). Αυτοί είναι να: 1. Καθοριστεί η Ευρωπαϊκή ιθαγένεια 2. Διασφαλιστούν η ελευθερία, η ασφάλεια και η δικαιοσύνη 3. Προωθηθεί η οικονομική και κοινωνική πρόοδος 4. Τονιστεί ο ρόλος της Ευρώπης στον κόσμο Η ιθαγένεια της ΕΕ καθιερώθηκε επίσημα με την Συνθήκη του Μάαστριχ, που τέθηκε σε ισχύ το 1993. Σύμφωνα με το Άρθρο 8 της Συνθήκης του Μάαστριχ (τώρα άρθρο 17 της τελικής Συνθήκης της Ρώμης), η ιθαγένεια της Ένωσης καθορίζεται ως Κάθε άτομο που έχει υπηκοότητα μιας Χώρας- Μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα είναι πολίτης της Ένωσης. Η ιθαγένεια της ΕΕ θα συμπληρώνει και δε θα αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια. Τα άρθρα 18-22 καθορίζουν τα δικαιώματα, που συνεπάγεται η Ευρωπαϊκή ιθαγένεια (EC, 2003): 1. Το δικαίωμα να ταξιδεύει και να κατοικεί οπουδήποτε εντός της ΕΕ, 2. Το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι σε δημοτικές και Ευρωπαϊκές εκλογές στη Χώραμέλος της κατοικίας του, ανεξαρτήτως εθνικότητας, 3. Το δικαίωμα να έχει προξενική προστασία από προξενείο άλλης χώρας-μέλους ενώ βρίσκεται εκτός ΕΕ, 4. Το δικαίωμα να κάνει ένσταση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και αίτηση στον Ευρωπαϊκό Συνήγορο του Πολίτη. Οι θεσμοί της ΕΕ αναγνωρίζουν ότι αν και ο νομικός ορισμός της ιθαγένειας αποτελεί μια σημαντική αρχή, που είναι δυνατό να αναπτυχθεί περαιτέρω, έχει περιορισμένη πρακτική σημασία για την πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών. Έτσι, οι πολιτικοί αρχηγοί της ΕΕ προσανατολίζονται στην ευρεία ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας και των πρακτικών, που αυτή συνεπάγεται (Painter, 2008). Για παράδειγμα, το 1998, η Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης και Πολιτισμού εξέδωσε το κείμενο Εκπαίδευση και Ενεργή Ιθαγένεια στην ΕΕ (EΕ, 1998) μέσω του οποίου υποστήριξε ότι, σε αντίθεση με νομικούς ορισμούς, μια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη της έννοιας της ιθαγένειας, η οποία να περιλαμβάνει νομικά, πολιτικά και κοινωνικά στοιχεία καθώς και να αποτελεί τη βάση σύγκλισης διαφορετικών αξιών και ταυτοτήτων είναι πιο κατάλληλη για τη σύγχρονη Ευρωπαϊκή κοινωνία. 10
Το Ευρωπαϊκό σχέδιο δεν είναι μόνο πολιτισμικό και πολιτικό αλλά και οικονομικό και νομικό (Painter, 2008). Η μακρόχρονη επιτυχία της Ευρωπαϊκής συνοχής εξαρτάται από τη λαϊκή ετυμηγορία και τις δημοκρατικές διαδικασίες. Τόσο η νομιμότητα, όσο και η δημοκρατία συνδέονται με τις έννοιες της διαπολιτισμικότητας και της ιθαγένειας (Garcia 1993). Η Ευρωπαϊκή συνοχή θα επιτευχθεί, αν οι κάτοικοι της Ευρώπης αντλούν την ταυτότητά τους από αυτή, αν νιώθουν Ευρωπαίοι και αν θεωρούν τον εαυτό τους Ευρωπαίο πολίτη. Τότε είναι πιο πιθανό να συμμετάσχουν στα κοινά σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, να πιέζουν για δημοκρατικές διαδικασίες και να ψηφίζουν σε Ευρωπαϊκές εκλογές. Η ταύτισή τους με την Ευρώπη θα συνεισφέρει στη νομιμοποίηση της ΕΕ. Η άποψη αυτή είναι γενικά αποδεκτή στην ΕΕ. Η ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής ενότητας θεωρείται σημαντική συνιστώσα της επιτυχίας του Ευρωπαϊκού σχεδίου (Shore, 2000). Μέσω δημοσκόπησης με τον τίτλο Πώς βλέπουν τον εαυτό τους οι Ευρωπαίοι (EΕ, 2001) έγινε ξεκάθαρο ότι για να αισθάνονται Ευρωπαίοι πολίτες, πρέπει να έχουν μια βασική αίσθηση γεωγραφικής προσκόλλησης στην Ευρώπη. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας, είναι επίσης σημαντικό να υπάρχει και ψυχολογική ταύτιση με την Ευρώπη. Αν και στις αρχές του 21 ου αιώνα δεν είναι δυνατό ακόμα να μιλάμε για ενιαία Ευρωπαϊκή ταυτότητα, η πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών αισθάνονται σε ένα βαθμό Ευρωπαίοι (EΕ, 2001). Το ίδιο κείμενο κάνει ξεκάθαρη τη σχέση μεταξύ ιθαγένειας και δημοκρατίας: η αποδοχή της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας εξαρτάται από την ικανοποίηση από τις δημοκρατικές διαδικασίες στην ΕΕ (EΕ, 2001). Επίσης τονίζει ότι η ιδέα της ιθαγένειας υπονοεί μια κοινή πολιτισμική ταυτότητα (EΕ, 2001). Έτσι, παρά τον περιορισμένο νομικό ορισμό της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας, που περιλαμβάνεται στις συνθήκες και στο προσχέδιο του συντάγματος, είναι ξεκάθαρο ότι οι Ευρωπαίοι πολιτικοί δρουν με βάση ένα πιο ολιστικό μοντέλο της ιθαγένειας, που περιλαμβάνει τις έννοιες της ταυτότητας και της συμμετοχής. Ενεργή Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια Η Ευρωπαϊκή ιθαγένεια, όπως καθορίστηκε από τη Συνθήκη του Μάαστριχ το 1992, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη σύγκλιση των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς εντός ενός ισχυρού δημοκρατικού συνταγματικού πλαισίου (Moro, 2001). Η Ευρωπαϊκή ιθαγένεια ως ενεργή ιθαγένεια σημαίνει την άσκηση δικαιωμάτων και τη λήψη ευθυνών των πολιτών για την ανάπτυξη πολιτικής. Ιδιαίτερο ρόλο σε αυτήν παίζουν οι εθνικοί και τοπικοί δημοκρατικοί φορείς και η 11
ενίσχυση της συμμετοχής τους στην ανάπτυξη πολιτικής. Επίσης, απαιτείται ο εμπλουτισμός της έννοιας της επικουρικότητας στην ΕΕ, ώστε να περιλαμβάνει τη σχέση μεταξύ φορέων και πολιτών, και να είναι δυνατή η ελεύθερη ανάληψη πρωτοβουλιών από τους πολίτες για το κοινό τους συμφέρον, ως άτομα και ως οργανισμοί, μέσω των φορέων τους (Roffiaen, 2001). Στη Λευκή Βίβλο για την Ευρωπαϊκή Πολιτική Επικοινωνίας (ΕΕ, 2006) και στο Σχέδιο Δ για τη Δημοκρατία, το Διάλογο και τη Διαφωνία (EΕ, 2005), η Επιτροπή πρόσφατα επανέλαβε την ανάγκη να παρασχεθούν στους πολίτες και ιδιαίτερα στους νέους εργαλεία, που θα επιτρέπουν την ενεργή συμμετοχή τους στις Ευρωπαϊκές διαδικασίες λήψης αποφάσεων και θα ενισχύσουν το αίσθημα ταύτισής τους με το Ευρωπαϊκό σχέδιο. Το μήνυμα επιβεβαιώθηκε από τα ανώτατα πολιτικά επίπεδα, αλλά και από τους ίδιους τους νέους, οι οποίοι εξέφρασαν τη θέλησή τους να παίξουν μεγαλύτερο ρόλο στην ανάπτυξη της ΕΕ και να αναπτύξουν ενεργά την Ευρωπαϊκή τους ιθαγένεια (EΕ, 2005). Το Συμβούλιο της Ευρώπης ανακήρυξε το 2005 Χρονιά της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας για να τονίσει τη σημασία της εκπαίδευσης για την προαγωγή και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γεγονός που υπέδειξε ότι οι νέοι που είναι ενεργοί και ενήμεροι της νέας ταυτότητάς τους αποτελούν το καλύτερο μέσο για την προαγωγή της ενεργής ιθαγένειας. Σε επικοινωνία της το 2006, η Επιτροπή των Περιφερειών (EΕ, 2006) ανέφερε ότι η ΕΕ έχει το καθήκον να ενημερώσει τους πολίτες της για την Ευρωπαϊκή διάσταση του ρόλου τους. Η Επιτροπή θεωρεί ότι η αυξημένη διαφορετικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που επήλθε με την είσοδο δέκα νέων Χωρών Μελών την 1 η Μαίου του 2004, και θα επέλθει με την ενοποίηση νέων χωρών στο μέλλον, απαιτεί συγκεκριμένες ενέργειες για την προαγωγή της ενεργής Ευρωπαϊκής ιθαγένειας στις νέες Χώρες Μέλη αλλά και στις αρχικές 15, όπου η προαγωγή της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας πρέπει να λάβει υπόψη της πολιτισμικές, κοινωνικές και γλωσσικές ποικιλομορφίες που επήλθαν της ενοποίησης. Η Επιτροπή εξέφρασε την ανησυχία της ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες αισθάνονται ότι κρατούνται σε απόσταση από τα όργανα λήψης αποφάσεων της ΕΕ, ότι δεν έχουν αρκετή ενημέρωση, και ως εκ τούτου έχουν ενδοιασμούς για την πολιτική ανάπτυξη της ΕΕ, τονίζοντας έτσι το ρόλο κλειδί των τοπικών και περιφερειακών αρχών για την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Η προαγωγή της ιθαγένειας θεωρείται οριζόντια δράση, που πρέπει να λαμβάνει υπόψη και άλλες δράσεις της ΕΕ. Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού προγράμματος δράσης για την προαγωγή της Ευρωπαϊκής ιθαγένεια το 2007-2013 αντιμετωπίστηκε θετικά. 12
Έπειτα από τρία χρόνια διαβουλεύσεων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο, στις 12 Δεκεμβρίου 2006, αποφάσισε την έναρξη του προγράμματος Η Ευρώπη για τους Πολίτες με διάρκεια από την 1 η Ιανουαρίου 2007 μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2013 και στόχο την προώθηση της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τέσσερεις γενικούς και τέσσερεις επιμέρους στόχους. Οι τέσσερεις γενικοί στόχοι του προγράμματος είναι οι εξής: 1. Να δοθεί η ευκαιρία στους πολίτες να συνδιαλέγονται και να συμμετέχουν στη δημιουργία μιας Ευρώπης με μεγαλύτερη συνοχή, η οποία να είναι δημοκρατική και προσανατολισμένη στο παγκόσμιο στίβο, ενωμένη και εμπλουτισμένη μέσω της εθνικής και πολιτισμικής της διαφορετικότητας, αναπτύσσοντας έτσι την Ευρωπαϊκή ιθαγένεια. 2. Να αναπτυχθεί η έννοια της Ευρωπαϊκής ταυτότητας, βασισμένη σε κοινές αξίες, ιστορία και πολιτισμό. 3. Να ενισχυθεί η έννοια της ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τους πολίτες της. 4. Να ενδυναμωθεί η ανοχή και η κοινή κατανόηση μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών με σεβασμό και προώθηση πολιτισμικών και γλωσσικών διαφορών, και ενίσχυση του διαπολιτισμικού διαλόγου. Οι επιμέρους στόχοι του προγράμματος είναι οι εξής: 1. Να έρθουν σε επαφή άνθρωποι από τοπικές κοινότητες όλης της Ευρώπης για να μοιραστούν και να ανταλλάξουν εμπειρίες, γνώμες και αξίες, να μάθουν από την ιστορία τους και να χτίσουν το μέλλον. 2. Να ενισχυθούν η δράση, η ανταλλαγή απόψεων και η σκέψη σχετικά με την Ευρωπαϊκή ιθαγένεια και τη δημοκρατία, τις κοινές αξίες, την κοινή ιστορία και κουλτούρα μέσω της συνεργασίας των οργανισμών της κοινωνίας των πολιτών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. 3. Να έρθει η Ευρώπη πιο κοντά στους πολίτες της μέσω της προαγωγής Ευρωπαϊκών αξιών και επιτυχιών, διατηρώντας ταυτόχρονα τη μνήμη του παρελθόντος της. 4. Να ενθαρρυνθεί η επικοινωνία μεταξύ των πολιτών και των δημόσιων οργανισμών από όλες τις συμμετέχουσες χώρες, ώστε να συνεισφέρει στο διαπολιτισμικό διάλογο και να αποκαλύψει τόσο τη διαφορετικότητα όσο και την ενότητα της Ευρώπης, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή σε 13
δραστηριότητες που στοχεύουν στην ανάπτυξη πιο ισχυρών δεσμών μεταξύ των πολιτών των Χωρών Μελών της ΕΕ. Οι στόχοι του προγράμματος θα επιτευχθούν μέσω των παρακάτω δράσεων: 1. Ενεργοί Ευρωπαίοι Πολίτες, που αποτελείται από: αδελφοποίηση πόλεων, δράσεις πολιτών και δράσεις υποστήριξης. 2. Ενεργή Κοινωνία Πολιτών στην Ευρώπη, που αποτελείται από: παροχή υποστήριξης για την υποδομή Ευρωπαϊκών οργανισμών έρευνας για δημόσια πολιτική (think tanks), υποστήριξη για την υποδομή δημόσιων οργανισμών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, υποστήριξη ενεργειών από δημόσιους οργανισμούς. 3. Μαζί για την Ευρώπη, που αποτελείται από: γεγονότα μεγάλης δημοσιότητας, όπως εορτασμούς επετείων, βραβεία, καλλιτεχνικά γεγονότα, Πανευρωπαϊκά συνέδρια, μελέτες, δημοκοπήσεις, και εργαλεία διάχυσης και διάδοσης πληροφορίας. Οι Ναυτικοί στην Ευρώπη: Ενεργή Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια και ο Ναυτιλιακός Τομέας Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έχει αναγνωρίσει σε διάφορες περιστάσεις την ανάγκη να έρθουν σε εγγύτερη επαφή η ΕΕ και οι θεσμοί της με τους πολίτες των Χωρών Μελών της. Έχει ενθαρρύνει και προωθήσει μέσω των θεσμών της ΕΕ τη διατήρηση και την καλλιέργεια ενός ειλικρινούς, διαφανούς και συστηματικού διαλόγου με την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών όπως αυτή αντιπροσωπεύεται μέσω μη κυβερνητικών οργανισμών, συνδικάτων, οργανώσεων εργοδοτών κλπ., προωθώντας με αυτόν τον τρόπο τη συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια ζωή και στη λήψη αποφάσεων, ενώ παράλληλα δίνοντας έμφαση σε ουσιώδεις αρχές, που συμμερίζονται οι πολίτες της Ευρώπης (EΕ, 2006). Ο χώρος εργασίας είναι σημαντικό πεδίο άσκησης της «ιθαγένειας», και όλο και περισσότερο η συμμετοχή ενός πολίτη στο εργατικό δυναμικό αποτελεί ανάγκη για την ολοκλήρωσή του. Οι ενεργοί πολίτες στο χώρο της εργασίας δραστηριοποιούνται ως μέλη συνδικάτων, ως ιδρυτές εταιριών, ως εκφραστές του προσωπικού τους οράματος στο χώρο εργασίας, χρησιμοποιώντας την επαγγελματική 14
πραγματογνωμοσύνη που υπάρχει στην ευρύτερη κοινότητα. Συχνά, επιλέγουν την απασχόλησή τους επειδή αυτή τους προσφέρει την ευκαιρία να επιδιώξουν μια συναίσθηση προσωπικής αποστολής ή κοινωνικής υποχρέωσης (Holford & Veen, 2003). Η Εμπορική Ναυτιλία αποτελεί υποκλάδο της ναυτιλιακής δραστηριότητας και είναι σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι της οικονομίας. Η θάλασσα είναι πολύ σημαντική για την ΕΕ. Είκοσι από τις Χώρες Μέλη της περιλαμβάνουν ακτές, που απλώνονται σε περίπου 70,000 χλμ. και σχεδόν ο μισός πληθυσμός της ΕΕ ζει σε απόσταση λιγότερη των 50 χλμ. από την ακτή. Οι παράκτιες περιοχές των 15 Χωρών Μελών της ΕΕ είναι υπεύθυνες για περισσότερο του 40% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Η κατασκευή πλοίων, τα λιμάνια, η αλιεία και οι συγγενείς υπηρεσίες παρέχουν εργασία σε πάνω από δυόμισι εκατομμύρια ανθρώπους. Οι ναυτικοί από την πλευρά τους, αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις όπως το διαπολιτισμικό περιβάλλον της εργασίας τους, τις απειλές ως προς την απασχόλησή τους, τη χαμηλή αντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου, το άγχος που προέρχεται από ποικίλες αιτίες συμπεριλαμβανομένων και των νέων τεχνολογιών. Επιπρόσθετα, λόγω της φύσης του επαγγέλματός τους αντιμετωπίζουν εμπόδια στη συμμετοχή τους ως ενεργοί πολίτες. Ευρωπαϊκή Ενεργή Ιθαγένεια και ο ρόλος της στον ναυτιλιακό τομέα Το 2005, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανήγγειλε την απόφασή της να αρχίσει μία διαδικασία διαβούλευσης για την ανάπτυξη μιας μελλοντικής ναυτιλιακής πολιτικής για την ΕΕ. Σε ανακοινωθέν, που παρουσίασαν από κοινού ο Πρόεδρος Χοσέ Μανουέλ Μπαρόσο και ο Επίτροπος Τζο Μπόργκ, η Επιτροπή όρισε τη λογική της πρωτοβουλίας αυτής, δηλώνοντας ότι η συνεισφορά της θάλασσας στην καθημερινή ζωή και την ευεξία των Ευρωπαίων πολιτών είναι αξιοσημείωτη όπως είναι και η δυνατότητα συνεισφοράς της στην οικονομική ανάπτυξη. Η πρόκληση είναι να εξασφαλιστεί η επιτυχία αυτής της δυνατότητας με βιώσιμο τρόπο. Μία ολοκληρωμένη προσέγγιση θα συνεισφέρει στην αποφυγή διαμαχών και ανταγωνισμών και στη μεγιστοποίηση συνεργιών μεταξύ των διάφορων θαλάσσιων δραστηριοτήτων για να προωθηθούν οι οικονομικές τους δυνατότητες και να διασφαλιστεί το περιβάλλον. Επιπλέον, θα ενθαρρύνει τη μεγαλύτερη συμμετοχή των εταίρων και θα τους καταστήσει ικανούς να καταλάβουν τις διάφορες πτυχές της θαλάσσιας δραστηριότητας και τις συνέπειές της. Δημιουργήθηκε μια ειδικώς οργανωμένη ομάδα από Επιτρόπους, υπεύθυνους για θαλάσσιες δραστηριότητες και ετοίμασε ένα συμβουλευτικό κείμενο για την ανάπτυξη μιας μελλοντικής 15
ναυτιλιακής πολιτικής της ΕΕ. Στις 7 Ιουνίου του 2006, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε τη Πράσινη Βίβλο για τη Μελλοντική Ναυτιλιακή Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ, 2006). Η δημοσίευση του εγγράφου αυτού σήμανε την αρχή μιας εκτενούς διαδικασίας διαβουλεύσεων για την ανάπτυξη μιας ναυτιλιακής πολιτικής για την Ένωση. Ο Ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος στον ναυτιλιακό τομέα έχει να διαδραματίσει ένα ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο της δημιουργίας πολιτικής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους να συνεργαστούν με σκοπό να επιτευχθούν θετικά αποτελέσματα όπως η βελτίωση των συνθηκών εργασίας και η προοπτική για επαγγελματική ανέλιξη. Η συμμετοχή των ναυτικών στη διαδικασία χάραξης πολιτικής και η ικανότητα τους να δραστηριοποιούνται ως ενεργοί πολίτες εξαρτάται από την ιδιότητα τους ως μελών σε επαγγελματικών σωματείων και ενώσεων. Διαπολιτισμικός διάλογος Το διαπολιτισμικό περιβάλλον στο ναυτιλιακό τομέα, κυρίως στην υπερπόντια ναυτιλία, αποτελεί μια πραγματικότητα. Ναυτικοί από τις κεντρικές και ανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες, που μόλις πρόσφατα έχουν γίνει μέλη της ΕΕ, αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο ποσοστό των ναυτικών, που ταξιδεύουν. Το γεγονός αυτό μπορεί να επιβαρύνει πρόσθετα την υπάρχουσα πρόκληση της πολιτιστικής και γλωσσικής διαφορετικότητας και της διαφορετικής εργασιακής κουλτούρας (Θεοτοκάς & Προγουλάκη, 2007). Οι δυσκολίες, που προκύπτουν από την αντιμετώπιση αυτής της αυξανόμενης διαφορετικότητας είναι δυνατό να οδηγήσουν σε αύξηση του φόρτου εργασίας και σε προβλήματα όπως το εργασιακό άγχος. Το πλοίο, λόγω της απομόνωσης και των περιορισμένων του διαστάσεων, αποτελεί ένα χώρο, όπου οι ναυτικοί είναι υποχρεωμένοι να ζουν μαζί, να δουλεύουν με πλήρως εναρμονισμένο τρόπο και φυσικά να επιδεικνύουν αλληλοσεβασμό, που είναι απαραίτητος για την επιβίωσή τους. Επομένως, η προώθηση ενός θετικού τρόπου διαχείρισης των διαφορών κουλτούρας είναι κρίσιμης σημασίας, αφού μπορεί να αυξήσει τη συνοχή του πληρώματος, να αναβαθμίσει την επικοινωνία σε όλα τα επίπεδα και τέλος να βελτιώσει την ποιότητα του εργασιακού περιβάλλοντος, την ασφάλεια του χώρου εργασίας και την όλη απόδοση της ομάδας (Θεοτοκάς & Προγουλάκη, 2007). 16
Λόγω της δραστηριότητας τους στον ναυτιλιακό τομέα, οι ναυτικοί έχουν τη δυνατότητα να εργάζονται μέσα σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον, να συνεργάζονται και να συζούν με ανθρώπους από όλη την ΕΕ (και περαιτέρω) με διαφορετική γλώσσα και πολιτιστική ταυτότητα. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συμβάλλουν στην αναγνώρισή τους ως πρεσβευτές και φορείς διάδοσης των διαφόρων εθνικών πολιτισμών, συνεισφέροντας με αυτόν τον τρόπο στη δημιουργία ενός κοινού Ευρωπαϊκού πολιτισμού και στην προαγωγή της ενεργής Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας. Σημειώνεται, ότι καμία υπάρχουσα μελέτη δεν εξετάζει το ρόλο της ενεργής Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας στην προαγωγή του διαπολιτισμικού διαλόγου στον ναυτιλιακό τομέα. Το πρόγραμμα SEA θα συμβάλλει στην εξέταση του θέματος αυτού. Ευκαιρίες απασχόλησης και απειλές στο ναυτιλιακό τομέα Λόγω ενός σημαντικού αριθμού σοβαρών δυστυχημάτων σε πλοία, που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια, η ασφάλεια στα πλοία είναι ένα ζήτημα, που εισπράττει ιδιαίτερη προσοχή σε Ευρωπαϊκά και διεθνή φόρουμ. Ανεπαρκή πρότυπα ασφάλειας μπορούν να οδηγήσουν σε απώλεια ανθρώπινων ζωών, μόλυνση, καταστροφή του περιβάλλοντος, σημαντικό οικονομικό κόστος και απώλειες σε κοινότητες, κυβερνήσεις, βιομηχανίες κ.ά. (EMSA, 2007). Τα πρότυπα ασφάλειας πλοίων αναπτύσσονται και προσαρμόζονται στο διεθνές επίπεδο από τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (International Maritime Organisation, IMO), που ανήκει στον ΟΗΕ. Κατόπιν εφαρμόζονται και τίθενται σε ισχύ από εθνικές ναυτιλιακές αρχές και από εξουσιοδοτημένους αντιπροσώπους, αναγνωρισμένων οργανισμών. Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία διευκρινίζει, και μερικές φορές επιβάλλει, τα πρότυπα της ασφάλειας των πλοίων όπως έχουν προσδιοριστεί από τις συμβάσεις του Διεθνή Ναυτιλιακού Οργανισμού. Πρόσφατες ανησυχίες εντός της ΕΕ για τη μη αποτελεσματική διαχείριση και εφαρμογή των προτύπων ασφάλειας των πλοίων από τους ιθύνοντες, συνέδραμαν στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Αντιπροσωπείας Ναυτιλιακής Ασφάλειας (European Maritime Safety Agency, EMSA). Τα καθήκοντά της, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, είναι να εξασφαλίσει την αποτελεσματική και συνεπή εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ για θέματα ασφάλειας πλοίων, όλων των Χωρών Μελών, για όλα τα πλοία που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία της. Το έργο αυτό εμπλέκει την επιμέλεια και την αξιολόγηση της εξέλιξης 17
και της εφαρμογής της νομοθεσίας για το σχεδιασμό, την κατασκευή, και την λειτουργική ακεραιότητα και ασφάλεια των πλοίων και του εξοπλισμού τους (EMSA, 2007). Η ρύθμιση της υγείας και της ασφάλειας της εργασίας επί του πλοίου δεν είναι φυσικά κάτι το καινούργιο. Υπάρχοντα μέτρα ασφαλείας μπορεί να προσφέρουν ήδη ένα ψηλό βαθμό ασφάλειας στους εργαζόμενους (MCA, 2007), αλλά η εφαρμογή των κανονισμών διαφέρει από τη μια Χώρα Μέλος στην άλλη. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, οι νομοθετημένες διαδικασίες, οι επιθεωρήσεις από τους λειτουργούς ασφαλείας και η χρήση «άδειας εργασίας», που ελέγχει τις συνθήκες ασφάλειας, συνδράμουν στην αναγνώριση των κινδύνων και στην εφαρμογή μέτρων για ασφαλή εργασία. Στην ΕΕ, οι εργοδότες είναι υπόχρεοι να εξασφαλίζουν την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων και άλλων προσώπων στο μέγιστο δυνατό βαθμό, με την εφαρμογή συγκεκριμένων αρχών, που συμπεριλαμβάνουν την εκτίμηση των επαγγελματικών κινδύνων και την εφαρμογή μέτρων για τη μείωσή τους. Συγκεκριμένα, οι εργοδότες είναι υπόχρεοι να κάνουν κατάλληλη και επαρκή εκτίμηση κινδύνων για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων, που προέρχονται από την εκτέλεση των δραστηριοτήτων και καθηκόντων τους, ώστε: (α) να αναγνωριστούν ομάδες εργαζομένων που εκτίθενται σε ιδιαίτερο κίνδυνο μέσω της εκτέλεσης των καθηκόντων τους, και (β) να εφαρμοστούν μέτρα προς συμμόρφωση του εργοδότη με τις υποχρεώσεις του υπό τους κανονισμούς. Η εφαρμογή επιπλέον πολιτικών ρυθμίσεων, όπως η Ευρωπαϊκή Οδηγία 89/391 περί υγείας και ασφάλειας στο χώρο εργασίας θα συμβάλλουν προς ένα ασφαλές, δίκαιο και εξασφαλισμένο μέλλον απασχόλησης στο ναυτιλιακό τομέα. Οι κοινωνικοί εταίροι έχουν να διαδραματίσουν ένα ρόλο κλειδί, όσον αφορά την προώθηση της ενημέρωσης για την πολιτική αυτή και την εφαρμογή της από τους υπεύθυνους φορείς. 18
Ίσες ευκαιρίες αναφορικά με το φύλο στο ναυτιλιακό τομέα Ο ναυτιλιακός τομέας εξακολουθεί να είναι ένας «ανδροκρατούμενος» τομέας. Το γεγονός αυτό είναι πιο εμφανές, όταν πρόκειται για ανώτερες θέσεις, όπως αξιωματικοί και υποπλοίαρχοι. Οι γυναίκες έχουν αρχίσει να αποφοιτούν από Ναυτικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (σε πολύ περιορισμένους αριθμούς), αλλά η πραγματική παρουσία τους επί των πλοίων είναι αμελητέα. Κατά τη δεκαετία του 80 ο ταχύς ρυθμός ανάπτυξης της απασχόλησης του γυναικείου φύλου και η παρουσία των γυναικών σε «ανδροκρατούμενα» επαγγέλματα, οδήγησε στον προσδιορισμό αυτής της τάσης ως «η θηλυκοποίηση του εργατικού δυναμικού» (Standing, 1999). Αυτό προέκυψε στο πλαίσιο της οικονομικής απελευθέρωσης, της απορρύθμισης της οικονομίας και της ιδιωτικοποίησης, οδηγώντας σε ένα πιο ευέλικτο εργατικό δυναμικό και στη μερική απασχόληση. Στο ναυτιλιακό τομέα όμως «η θηλυκοποίηση του εργατικού δυναμικού» δεν προέκυψε σε σημαντική κλίμακα έως το τέλος της δεκαετίας του 90. Η ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου και η ακόλουθη εξάπλωση της παγκόσμιας ναυτιλίας, μαζί με την παγκοσμιοποίηση της αγοράς εργασίας των ναυτικών ανά τον κόσμο κατά τις δεκαετίες το 80 και 90, οδήγησε στην αύξηση της απασχόλησης των γυναικών επί των πλοίων (Zhoa, 1998) αλλά η αύξηση αυτή περιορίστηκε κυρίως στα κρουαζιερόπλοια. Στην κατεύθυνση της δέσμευσης των Ηνωμένων Εθνών να ενθαρρύνουν την προώθηση των γυναικών σε όλα τα επίπεδα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης και την προώθηση ίσων ευκαιριών μεταξύ φύλων από τα μέσα της δεκαετίας του 70, ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός ανέπτυξε τη δική του στρατηγική για την αφομοίωση των γυναικών στο ναυτιλιακό τομέα το 1988. Επίσης, ξεκίνησε την εφαρμογή του Προγράμματος Γυναικείας Ανάπτυξης το 1989, που επικεντρώθηκε στην ίση πρόσβαση στη ναυτιλιακή εκπαίδευση μέσω προγραμμάτων επικεντρωμένων στο φύλο (IMO, 1988, 1992). Ένα άμεσο αποτέλεσμα του προγράμματος ήταν το αυξανόμενο ποσοστό γυναικών μαθητριών στην υψηλόβαθμη ναυτιλιακή εκπαίδευση (IMO, 1997). Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει ιδιαίτερη αύξηση στον αριθμό γυναικών, που ταξιδεύουν στον παγκόσμιο στόλο. Παρά τις πρωτοβουλίες του Διεθνή Ναυτιλιακού Οργανισμού να προωθήσει την ενσωμάτωση των γυναικών στη ναυτιλιακή βιομηχανία από τα τέλη της δεκαετίας του 80, οι γυναίκες ακόμη και σήμερα έρχονται αντιμέτωπες με τη δυσκολία να γίνουν αποδεκτές στον ποντοπόρο τομέα της ναυτιλίας και παραμένουν μια ακραία μειοψηφία του στόλου τόσο στη γέφυρα όσο και στα μηχανοστάσια των πλοίων ανεξαρτήτως τύπου (Zhoa, 1998). Όπως η γέφυρα και η μηχανή, τα μαγειρεία, τα εστιατόρια 19