ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κατεύθυνση Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία Διπλωματική εργασία με θέμα: Η έννοια των αναγκών στον Μαρξ Στάθης Μανδαλάκης Α.Μ. 103 Επιβλέπων καθηγητής: Γιάννης Σταυρακάκης Θεσσαλονίκη 2013

Περιεχόμενα Εισαγωγή... 3 Κεφάλαιο I: Η ανθρώπινη φύση στον Μαρξ... 7 Η 6 η θέση στον Φόυερμπαχ και η αρχή μιας συζήτησης... 7 Ο άνθρωπος και τα ζώα... 13 Εσωτερική και εξωτερική φύση... 17 Το παράδειγμα του εμπορεύματος... 20 Κεφάλαιο II: Οι ανάγκες στον Μαρξ... 23 Κατηγοριοποίηση των αναγκών... 23 Η φιλοσοφική ανάλυση των αναγκών... 26 Ο περιορισμός των ανθρώπινων αναγκών και οι φυσικές ανάγκες... 29 Η ανάγκη του χρήματος... 35 Ο πλούσιος σε ανάγκες άνθρωπος... 38 Η διαλεκτική των αναγκών στην οικονομική ανάλυση... 43 Το επίπεδο της παραγωγής και ο πολιτιστικός καθορισμός... 48 Ανάγκες και οικονομικές κρίσεις... 54 Η πολιτική διάσταση των αναγκών... 59 Η έννοια των ριζικών αναγκών... 59 Ο ελεύθερος χρόνος ως ριζική ανάγκη... 62 Ανάγκες και κομμουνισμός... 66 Κεφάλαιο ΙΙΙ:... 69 Οι ανάγκες στον πολιτικό λόγο της ελληνικής Αριστεράς... 69 Τα όρια της κριτικής του καταναλωτισμού... 70 ΣΥΡΙΖΑ: κοινωνικές ανάγκες και οικονομία των αναγκών... 72 ΚΚΕ: Οι λαϊκές ανάγκες στο προσκήνιο... 76 Κεφάλαιο IV: Συμπεράσματα... 78 Ανθρώπινες ανάγκες: Ουσία ή κατασκευή;... 78 Επίλογος... 82 Βιβλιογραφία... 84 2

Εισαγωγή Η λέξη ανάγκη αποτελεί μια από αυτές που συχνά χρησιμοποιούνται στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Την χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε ένα πλήθος από δραστηριότητες και λειτουργίες μας. Την επικαλούνται τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρίες, εμπορικές επιχειρήσεις για να διαφημίσουν κάποιο προϊόν τους. Την χρησιμοποιούν πολιτικοί, κόμματα, φορείς για να εκφράσουν με τον δικό τους τρόπο τις επιθυμίες του λαού. Η λέξη ανάγκη είναι ανοιχτή σε κάθε χρήση. Μπορεί κανείς να μιλήσει για την ανάγκη της τροφής, της στέγασης ή της ένδυσης. Μπορεί επίσης να μιλήσει για την ανάγκη για οικονομική ανάπτυξη, για την ανάγκη ενίσχυσης της ρευστότητας ή για την ανάγκη φύλαξης των συνόρων. Οι πολλαπλές χρήσεις της λέξης ανάγκη αναδεικνύουν τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της έννοιας της ανάγκης καθώς και την πολυσημία της. Δεν χρειάζεται κάποιου είδους επιστημονική τεκμηρίωση η εκτίμηση ότι οι ανάγκες του ανθρώπου συνδέονται με την οικονομία. Κάτι τέτοιο το φανερώνει μια απλή ματιά στην εμπειρική πραγματικότητα. Εκείνο όμως που συχνά τίθεται σε συζήτηση σε θεωρητικό επίπεδο είναι το τι μπορεί να θεωρηθεί ανάγκη και τι όχι. Άλλωστε, η έννοια της ανάγκης συνεχίζει να απασχολεί την θεωρία με διπλό τρόπο. Αφενός, κάθε θεωρητική σύλληψη, κάθε θεωρητικό σχήμα αυτοπροβάλλεται ως απάντηση στις ανθρώπινες ανάγκες. Ο ίδιος ο καπιταλισμός άλλωστε στην θεωρία του, σε όλες του τις εκφράσεις, εμφανίζεται ως το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα το οποίο μπορεί να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες ανάγκες. Αφετέρου, πολλές θεωρητικές συζητήσεις εμπεριέχουν μια θεωρία των ανθρώπινων αναγκών. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, και ενώ ο καπιταλισμός αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, η μαζική κατανάλωση οδήγησε πολλούς θεωρητικούς στην κριτική του τρόπου ζωής και στην εξέταση των ανθρώπινων αναγκών. Συνήθως η θεωρητική εξέταση των αναγκών στρέφεται γύρω από το ερώτημα αν οι ανθρώπινες ανάγκες είναι ουσιαστικές ή κοινωνικά κατασκευασμένες. Αν δηλαδή υπάρχουν ανάγκες οι οποίες ανάγονται στην φύση του ανθρώπου ή αν αυτές ορίζονται από την κοινωνία. Το ίδιο το ερώτημα μας αναγκάζει να ασχοληθούμε με την φύση του ανθρώπου. Υπάρχει μια παγιωμένη ανθρώπινη φύση, όπως υποστηρίζουν πολλοί κλασσικοί φιλόσοφοι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ή μήπως ο ίδιος ο άνθρωπος 3

είναι δημιούργημα των κοινωνικών του σχέσεων; Μπορούμε να συναντήσουμε ιδιότητες οι οποίες αποδίδονται στον άνθρωπο φυσικά, δηλαδή ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες της κάθε ιστορικής εποχής ή κοινωνικής οργάνωσης ή όλες οι ανθρώπινες ιδιότητες ρυθμίζονται από την δυναμική της κοινωνίας στην οποία ζει ο άνθρωπος; Αυτά τα ερωτήματα συνδέονται άρρηκτα με την προβληματική των ανθρώπινων αναγκών και οι απαντήσεις που έχουν κατά καιρούς δοθεί έχουν καθορίσει τον τρόπο αντιμετώπισης του ζητήματος των αναγκών. Η συνολική θεωρία του Μαρξ στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις ανθρώπινες ανάγκες. Η ριζοσπαστική κριτική στον καπιταλισμό, η οικονομική ανάλυση και η αγωνιώδης αναζήτηση της πολιτικής δράσης για την υπέρβαση του καπιταλισμού και την γέννηση της κομμουνιστικής κοινωνίας είναι, όπως θα δούμε, στενά συνδεδεμένα με τις ανθρώπινες ανάγκες. Εκκινώντας από την πρωτοποριακή του αντίληψη για την φύση του ανθρώπου, ο Μαρξ μεταθέτει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στις κοινωνικές σχέσεις, που όχι απλά επηρεάζουν, αλλά συγκροτούν τον ίδιο τον άνθρωπο. Η ίδια περίπου αντίληψη υπάρχει και στις ανθρώπινες ανάγκες, όπου όπως θα διαπιστώσουμε, ο κοινωνικός καθορισμός υπάρχει τόσο στη δημιουργία ή την στέρηση των αναγκών, όσο και στον τρόπο ικανοποίησής τους. Όμως η απάντηση στο ερώτημα αν οι ανάγκες είναι ουσιαστικές ή κατασκευασμένες δεν μπορεί να είναι τόσο απλή. Οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις επενεργούν και επαναδημιουργούν την ίδια την ανθρώπινη φύση η οποία ούτε αναλλοίωτη είναι ούτε μπορεί να εξαιρεθεί από την διαλεκτική εξέλιξη της ιστορίας. Προσπαθώντας να δώσουμε απάντηση στο αν οι ανάγκες για τον Μαρξ είναι ουσιαστικές ή κατασκευασμένες ερχόμαστε αντιμέτωποι με τα όρια του αστικού τρόπου σκέψης, τα οποία ο Μαρξ διέκρινε πολύ νωρίς. Εξετάζοντας την έννοια της ανάγκης αναδεικνύει την μεγάλη αντίφαση του καπιταλισμού: την ίδια στιγμή που ο καπιταλισμός δημιουργεί ανάγκες, τις αποστερεί από την μεγάλη μάζα του πληθυσμού. Αυτήν την αντίφαση την κουβαλάει η αστική πολιτική οικονομία σαν σκιά, από τα χρόνια του Μαρξ έως και σήμερα, οδηγώντας εμάς στο ερώτημα: πως γίνεται να συνδυάζεται η αντίληψη ότι κάποιες ανθρώπινες ανάγκες είναι φυσικές και ανάγονται στην ουσία του ανθρώπου και παρόλα αυτά η ικανοποίησή τους δεν είναι εξασφαλισμένη; Ή εναλλακτικά: πως γίνεται η κοινωνική οργάνωση να αρνείται κάτι το οποίο καθορίζεται φυσικά; 4

Η έννοια της ανάγκης εμφανίζεται σταθερά σε όλα σχεδόν τα έργα του Μαρξ. Πολλές φορές οι αναφορές του στην έννοια της ανάγκης μπορούν να χαρακτηριστούν ασαφείς ή και αμφίσημες, καθώς πουθενά στο έργο του δεν υπάρχει κάποιος ορισμός της έννοιας. Ωστόσο οι αναφορές αυτές γίνονται τακτικά και μάλιστα σε διαφορετικής υφής κείμενα. Ξεκινούν από τα πρώτα του έργα, αυτά στα οποία αναδύεται η φιλοσοφική του κριτική και αναδεικνύουν τον ριζοσπαστικό τρόπο σκέψης του Μαρξ. Η έννοια της ανάγκης καταλαμβάνει, ήδη από το 1844 όταν γράφονται τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, κομβική θέση στην σκέψη του Μαρξ. Ο χαρακτήρας του καπιταλισμού συμπυκνώνεται στην στέρηση αναγκών για τον άνθρωπο-εργάτη, ο οποίος αναγκάζεται να πουλήσει τον εαυτό του για να εξασφαλίσει την αποξενωμένη του ύπαρξη. Ήδη από την πρώιμη φιλοσοφική κριτική του Μαρξ προκύπτει η σύνδεση της έννοιας της ανάγκης με την οικονομία. Από τη μία οι ανάγκες του ανθρώπου καταπιέζονται στο σημείο να ανάγονται όλες οι ανθρώπινες ανάγκες στην ανάγκη επιβίωσης και από την άλλη γεννάται η μοναδική ανάγκη, η ανάγκη για χρήμα. Ωστόσο η σύνδεση ανάγκης και οικονομίας γίνεται περισσότερο συστηματική σε επόμενα έργα του Μαρξ, όπου η ανάγκη παίρνει την θέση της πίσω από την αρχή κάθε παραγωγικής διαδικασίας. Σε ορισμένα από τα πιο σημαντικά οικονομικά έργα του Μαρξ παρουσιάζεται η αντίληψη ότι η πηγή της ανάγκης είναι αδιάφορη εφόσον με κάθε τρόπο αυτή κινητοποιεί την παραγωγική διαδικασία. Η οικονομική ανάλυση του Μαρξ σμίγει με την φιλοσοφική και πολιτική του κριτική όταν ανακαλύπτει πως η ατέρμονη ανάγκη των καπιταλιστών για κερδοφορία οδηγεί σε κρίσεις υπερσυσσώρευσης: η παραγωγή δεν σχεδιάζεται με κριτήριο τις ανάγκες της κοινωνίας, αλλά με μοναδικό γνώμονα το κέρδος των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής. Πιθανότατα τα παραπάνω θα αρκούσαν για να αποδείξουν τον πολιτικό χαρακτήρα της έννοιας της ανάγκης. Η αναφορά του Μαρξ όμως στις ριζικές ανάγκες, στις ανάγκες δηλαδή που δημιουργούνται εντός του καπιταλισμού αλλά η ικανοποίησή τους εμποδίζεται από τον ίδιο τον καπιταλισμό, ανοίγει την πόρτα της υπέρβασης του καπιταλισμού μέσω της πολιτικής επανάστασης. Οι ανθρώπινες ανάγκες, ορατές με το βλέμμα του Μαρξ, οδηγούν στην απόρριψη του καπιταλισμού και την υπέρβασή του με πυξίδα την κομμουνιστική κοινωνία, η οποία θα διαλύσει το πέπλο της αλλοτρίωσης που καλύπτει τις κοινωνικές σχέσεις εκείνες οι οποίες 5

ευθύνονται για το γεγονός ότι ο άνθρωπος του καπιταλισμού χάνει τον «ανθρώπινο» του χαρακτήρα και αδυνατεί να γίνει ένα με την ίδια του την ανθρώπινη φύση. Η εργασία αυτή ακροβατεί σε δύο σκοινιά: επιχειρεί να δώσει μια, όσο το δυνατόν, πληρέστερη ανάλυση της θεωρίας του Μαρξ για τις ανθρώπινες ανάγκες, θεωρία που έχει μείνει για δεκαετίες ανεπεξέργαστη, και ταυτόχρονα να απαντήσει αν οι ανθρώπινες ανάγκες είναι για τον Μαρξ ουσιαστικές ή κατασκευασμένες. Εκκινώντας στο Κεφάλαιο 1, από την αντίληψη του Μαρξ για την ανθρώπινη φύση, προχωρούμε στο δεύτερο κεφάλαιο σε μια παράθεση της θεωρίας του για τις ανθρώπινες ανάγκες, όπως αυτή χτίζεται σε τρία διαφορετικά μα επικοινωνούντα πεδία, αυτό της φιλοσοφίας, της οικονομίας και της πολιτικής. Καθένα από αυτά τα πεδία αναλύεται σε ξεχωριστό υποκεφάλαιο. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται προσπάθεια να υπογραμμιστεί η σημασία της έννοιας των αναγκών για την πολιτική ανάλυση με την σύντομη περιγραφή της χρήσης της από τα πολιτικά κόμματα τα οποία έχουν μαρξιστικές ιδεολογικές καταβολές. Έτσι, γίνεται αναφορά σε ορισμένες από τις επίσημες αναφορές του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ στις ανθρώπινες ανάγκες σε σχέση με την αντίληψη του ίδιου του Μαρξ. Η εργασία αυτή ολοκληρώνεται με την προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αν οι ανθρώπινες ανάγκες είναι ουσιαστικές ή κοινωνικά κατασκευασμένες. 6

Κεφάλαιο I: Η ανθρώπινη φύση στον Μαρξ Η 6 η θέση στον Φόυερμπαχ και η αρχή μιας συζήτησης Η φύση του ανθρώπου αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα πεδία διαμάχης της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι τον Διαφωτισμό. Σχεδόν κανένα φιλοσοφικό ρεύμα δεν μπορούσε να θεμελιωθεί χωρίς αναφορά σε αυτήν. Από τον κανόνα αυτό δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί ο Μαρξισμός, μολονότι οι αναφορές του ίδιου του Μαρξ στην φύση του ανθρώπου ήταν περιορισμένες και όχι πάντα ξεκάθαρες. Οι περισσότερες εντοπίζονται στα νεανικά του έργα, και η σημαντικότερη από αυτές βρίσκεται στην 6 η θέση για τον Φόυερμπαχ: Ο Φώυερμπαχ διαλύει την θρησκευτική ουσία σε ανθρώπινη ουσία. Αλλά η ανθρώπινη ουσία δεν είναι μια αφαίρεση που ενυπάρχει μέσα στο απομονωμένο άτομο. Στην πραγματικότητά της είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. 1 Αυτή η διατύπωση αποτέλεσε το εφαλτήριο για την εκκίνηση μιας συζήτησης σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο αντιλήφθηκε ο Μαρξ την έννοια της ανθρώπινης φύσης. Η συζήτηση αυτή αποτύπωσε ήδη υπάρχουσες διαστάσεις στη σκέψη πολλών θεωρητικών του Μαρξισμού του 20 ου αιώνα οι οποίες εκφράζονταν σε κάθε ευκαιρία. Τα διαφορετικά μαρξιστικά ρεύματα τα οποία συγκροτήθηκαν επηρέασαν και επηρεάστηκαν από διαφορετικές αναγνώσεις της έννοιας της φύσης. Το κεντρικό ερώτημα στο οποίο κλήθηκαν να απαντήσουν ήταν αν και κατά πόσο μπορούμε να μιλάμε για μια ανθρώπινη φύση ή αν κάτι τέτοιο είναι αδύνατο καθώς ο άνθρωπος είναι αποκλειστικά αποτέλεσμα των κοινωνικών σχέσεων. Η ορθόδοξη ερμηνεία του Μαρξισμού επέμεινε στην απόρριψη κάθε έννοιας φύσης του ανθρώπου ως σταθερής, αυθύπαρκτης και ανεξάρτητης από τις κοινωνικές σχέσεις τις οποίες ο άνθρωπος δημιουργεί. Ο Τζον Λιουις [John Lewis] κατηγορηματικά αναφέρει: Με την παραγωγική του εργασία ο άνθρωπος δεν έφτιαξε μόνο πόλεις, άνοιξε διώρυγες, δημιούργησε λίμνες, έκοψε δάση, ξέρανε βάλτους, αλλά και 1 Κ. Μαρξ, «Θέσεις για τον Φωϋερμπαχ» στο Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, τ. Ι εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997, σελ. 47. 7

μεταμόρφωσε την επιφάνεια της γης σκεπάζοντάς την με τις φυτείες του και τα χωράφια του. Δημιουργώντας έτσι και αναδημιουργώντας τις συνθήκες της ζωής του, δημιουργεί τον εαυτό του και την ιστορία του. Έχουμε καταλάβει εδώ και πολύ καιρό πως οι συνθήκες κάθε κοινωνίας φτιάχνουν τον τύπο του ανθρώπου που ζει μέσα της. Δε συνειδητοποιήσαμε όμως πάντα πως οι ίδιοι άνθρωποι φτιάχνουν αυτές τις συνθήκες, και είναι κατά συνέπεια δημιουργοί της φύσης τους. Εφόσον ο άνθρωπος δεν παύει ποτέ ν αλλάζει το περιβάλλον και τις συνθήκες, αλλάζει και ο ίδιος σταθερά. Που είναι λοιπόν η αμετάβλητη κληρονομική ανθρώπινη φύση που δεν αφήνει τους ανθρώπους να φερθούν διαφορετικά απ ό,τι φέρνονται τώρα; 2 Επομένως η φύση όχι απλά δεν καθορίζει τον άνθρωπο, αλλά αντίθετα η ίδια αποτελεί δημιούργημά του. Οι αναφορές που δικαιολογούν αυτή την αντίληψη είναι άφθονες στα έργα του Μαρξ. Ο άνθρωπος είναι αυτός που με την εργασία του παρεμβαίνει καθοριστικά στην φύση γεγονός που έχει ως συνέπεια να δημιουργεί και τον ίδιο του τον εαυτό μέσα από την ίδια του την πρακτική δραστηριότητα. Στον αντίποδα βρίσκονται θεωρίες που συχνά εκκινούν από διαφορετικές αφετηρίες προκειμένου να αποδείξουν ότι στην πραγματικότητα υπάρχει ανθρώπινη φύση στο έργο του Μαρξ. Για παράδειγμα ο Έριχ Φρομ [Erich Fromm] αναζητώντας στα γραπτά του νεαρού Μαρξ τις απαραίτητες αποδείξεις για τη θεμελίωση μιας μαρξιστικής ψυχολογίας τονίζει ότι ο άνθρωπος δεν είναι «ένα άσπρο χαρτί που πάνω του γράφει το κείμενό του ο πολιτισμός» αλλά «ένα ορατό και υλικό ον» το οποίο «μπορεί να προσδιοριστεί όχι μόνο βιολογικά, ανατομικά και φυσιολογικά, αλλά και ψυχολογικά» 3. Σε διαφορετικό τόνο ο Νόρμαν Γκέρας [Norman Geras] επισημαίνει ότι ο Μαρξ δεν απέρριπτε την ιδέα μιας ανθρώπινης φύσης και την συμβολή της στην δημιουργία του είδους «άνθρωπος». Εκείνο που ήθελε στην πραγματικότητα να πει ο Μαρξ, κατά τον Γκέρας, είναι ότι υπάρχει διαφορά στον βαθμό καθορισμού από τη μια μεριά της φύσης και από την άλλη των κοινωνικών σχέσεων που ο άνθρωπος δημιουργεί και ότι τελικά είναι οι κοινωνικές σχέσεις που συμβάλλουν περισσότερο στον προσδιορισμό της ουσίας του ανθρώπου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Μαρξ αρνείται την ιδέα μιας ανθρώπινης φύσης. 4 Η επιχειρηματολογία του Γκέρας 2 Λιούις Τζ., Ο Μαρξισμός του Μαρξ, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1975, σελ. 145 3 Φρομ Ε., Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1975, σελ. 43 4 Βλ. Geras N., Marx and Human Nature, Refutation of a Legend, Verso, London-New York 1983. 8

συνδέεται άμεσα με τις ανθρώπινες ανάγκες. Θεωρεί δηλαδή πως εφόσον όλοι οι άνθρωποι εμφανίζουν κάποιες κοινές ανάγκες και ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά δεν μπορεί να μην υπάρχει μια φύση του ανθρώπου, γεγονός για το οποίο ο Μαρξ είχε επίγνωση, απλά προτιμούσε να τονίσει τις κοινωνικές σχέσεις ως καθοριστικές. Ο Άλφρεντ Σμιτ [Alfred Schmitt] από την άλλη προσπαθεί να υπερβεί το ερώτημα τονίζοντας τον μεσολαβητικό ρόλο της κοινωνίας στην φύση. Ο άνθρωπος παίρνει από την φύση τις πρώτες ύλες τις οποίες χρησιμοποιεί για να φτιάξει εμπορεύματα, όμως κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο δίχως την ανθρώπινη, άρα κοινωνική, παρέμβαση. Συνεπώς η φύση δεν θα πρέπει να ιδωθεί πέρα από την σχέση της με την κοινωνία. 5 Μια πιο πρόσφατη ανάλυση του ζητήματος έρχεται από τον Ετιέν Μπαλιμπάρ [Ettienne Balibar]. Ο Γάλλος φιλόσοφος προσπαθεί κι αυτός με τη σειρά του να ερμηνεύσει την 6 η θέση εισάγοντας την έννοια της «διατομικότητας», φιλοσοφικής έννοιας που ήταν άγνωστη στην εποχή του Μαρξ. Το ζήτημα για τον Μπαλιμπάρ δεν πρέπει να τίθεται ούτε στο αν ο Μαρξ νομιμοποιείται να αναζητά την ανθρώπινη ουσία αλλά και ούτε στο αν η ουσία του ανθρώπου βρίσκεται μέσα ή έξω από τον άνθρωπο. Το ερώτημα για την ουσία του ανθρώπου απαντιέται από τον Μαρξ με την «σύλληψη της ανθρωπότητας ως διατομικής πραγματικότητας». 6 Συνεπώς η ουσία του ανθρώπου, σύμφωνα με την ερμηνεία του Μπαλιμπάρ, δεν βρίσκεται ούτε μέσα στον άνθρωπο ως μόνιμο και φυσικό του χαρακτηριστικό, ούτε έξω ως απλή επίδραση των κοινωνικών σχέσεων, αλλά ανάμεσα στα άτομα. Όλες οι παραπάνω θεωρίες δίνουν απαντήσεις στο ερώτημα που κάθε θεωρητικός διαμορφώνει από την δική του σκοπιά. Έτσι, όλες μπορούν ταυτόχρονα να εμφανίζονται ακριβείς αλλά και να αγνοούν πλευρές του ζητήματος οι οποίες πιθανόν να αντέκρουαν το ίδιο το επιχείρημα. Η αλήθεια είναι ότι στα γραπτά του Μαρξ η ορολογία που χρησιμοποιείται είναι σε κάποιες περιπτώσεις αμφίσημη, με αποτέλεσμα να μένει ανοιχτό το πεδίο σε διαφορετικές αναγνώσεις. Η λέξη «φυσικό» χρησιμοποιείται πότε με βιολογική έννοια για να περιγράψει μια λειτουργία που σχετίζεται με την αναπαραγωγή και την ζωή του ανθρώπου και πότε ως μια ιστορικά επαναλαμβανόμενη διαδικασία, η οποία εμφανίζεται σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό. Όμως ακόμα και άλλες λέξεις και φράσεις του Μαρξ μπορούν να δίνουν διαφορετικά 5 Βλ. Schmidt A., The Concept of Nature in Marx, NLB 1973, σελ. 64-69 6 Μπαλιμπάρ Ε., Η φιλοσοφία του Μαρξ, Μετάφραση-Επιμέλεια Άρης Στυλιανού, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1996, σελ. 54 (η έμφαση στο πρωτότυπο) 9

νοήματα ανάλογα με το τι θα επιλέξει να τονίσει κανείς. Για παράδειγμα, ο Γκέρας προβαίνει σε μια εκτεταμένη ανάλυση της 6 ης Θέσης με την οποία προσπαθεί να αποδείξει ότι μπορούν να υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες σε αυτό που έγραψε ο ίδιος ο Μαρξ, ότι δηλαδή δεν είναι απαραίτητο ότι στην 6 η θέση απέρριπτε την ιδέα μιας ανθρώπινης φύσης. 7 Ο Μπαλιμπάρ επιμένει ότι η επιλογή της γαλλικής λέξης ensemble γίνεται συνειδητά από τον Μαρξ έτσι ώστε να αποφευχθεί η χρήση της γερμανικής λέξης das Ganze που σημαίνει «ολότητα». Αυτό για τον Μπαλιμπάρ αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο στην ερμηνεία του για την ανακάλυψη της ουσίας στην διατομικότητα και όχι στο σύνολο (με την ποσοτική έννοια) των κοινωνικών σχέσεων. Σε κάθε περίπτωση οι ερμηνείες που έχουν δοθεί από τους μελετητές του Μαρξ υπόκεινται σε διάψευση τόσο λόγω της αμφισημίας των μαρξικών εκφράσεων στις οποίες αναφέρονται, όσο και διότι θέτουν το ερώτημα ανάλογα με την απάντηση που θέλουν να δώσουν. Μελετώντας το σύνολο του μαρξικού έργου, και συγκεκριμένα τις αναφορές στην ανθρώπινη φύση, μπορεί κανείς να βρει σημεία τα οποία απαντούν στις κριτικές που ασκήθηκαν από τους μελετητές του. Στην περίπτωση της ορθόδοξης ερμηνείας της ανθρώπινης ουσίας ως το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων η προφανής ένσταση κάποιου θα στρεφόταν στην βιολογική ομοιομορφία των ανθρώπων ως είδος, η οποία δείχνει ότι οι άνθρωποι παρουσιάζουν σε κάθε περίπτωση και ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες ζουν, ορισμένες ομοιότητες που θα αρκούσαν να τους κατατάξουν σε ένα ξεχωριστό είδος. Αυτό το είδος εμφανίζεται, ιδιαίτερα στα νεανικά γραπτά του Μαρξ, να μοιράζεται κάποια χαρακτηριστικά. Η κοινωνικότητα, η έμφυτη τάση για εργασία και κάποιες ανάγκες που υπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους θα μπορούσαν να αποτελέσουν επίσης παραδείγματα που θα ενίσχυαν την αμφισβήτηση της ορθόδοξης ερμηνείας. Ο Μαρξ αναλύοντας την αποξένωση της εργασίας συμπεραίνει ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της εργασίας στον καπιταλισμό, αλλοιώνει την ειδολογική υπόσταση του ανθρώπου. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε να τον μετατρέπει σε ζώο καταστρέφοντας τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους. Ενώ δηλαδή υπάρχουν κάποιες δυνατότητες του ανθρώπινου είδους αυτές τις στερεί η 7 Βλ. Geras N., ό.π. σελ. 29-58 10

συγκεκριμένη φύση της εργασίας με την μορφή που προσλαμβάνει στον καπιταλισμό. 8 Από την άλλη πλευρά η αποδοχή της ύπαρξης μιας ουσίας του ανθρώπου η οποία θα ανάγεται στην φύση του, θα σηματοδοτούσε μια παραδοχή της υπόθεσης ότι υπάρχουν πλευρές της ανθρώπινης ζωής οι οποίες μένουν απρόσβλητες από την επίδραση των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες ο άνθρωπος ζει και δραστηριοποιείται και των κοινωνικών σχέσεων τις οποίες ο ίδιος ο άνθρωπος δημιουργεί. Κάτι τέτοιο όμως θα σήμαινε ότι ξεπερνιούνται οι κοινωνικές επιδράσεις ή τουλάχιστον περιορίζονται σε ζητήματα δευτερεύουσας σημασίας, καθώς θα υπήρχε ένας πυρήνας φυσικού καθορισμού του ανθρώπου που θα ήταν άτρωτος απέναντι σε κάθε ανθρώπινη, άρα κοινωνική πρακτική. Προφανώς αυτό δεν θα συμβάδιζε με την γενικότερη σκέψη του Μαρξ ο οποίος δεν κουραζόταν να επαναλαμβάνει ότι ο άνθρωπος δημιουργεί την φύση του- και θα κατέλυε πριν την γέννησή της κάθε προσπάθεια για ριζική, επαναστατική αλλαγή των συνθηκών της κοινωνικής ζωής. Έχοντας υπόψη ότι ο Μαρξ δεν ξεκαθάριζε την ορολογία του μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι τα χαρακτηριστικά τα οποία εμφανίζονται στον άνθρωπο ανεξάρτητα από τον κοινωνικό και πολιτιστικό καθορισμό, κάποια χαρακτηριστικά που με μια βιολογική έννοια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «φυσικά», δεν αποτελούν την ουσία του ανθρώπου, αλλά μάλλον ένα είδος βιολογικού υποστρώματος. Είναι με άλλα λόγια οι βιολογικές προϋποθέσεις της κατηγορίας «άνθρωπος». Η σημασία του όρου «φυσικός» μπορεί να διαφέρει κατά περίπτωση. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια βιολογική διαδικασία όπως η αναπνοή, η ανάγκη για τροφή κτλ. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να σημαίνει μια ιστορικά επαναλαμβανόμενη κοινωνική διαδικασία όπως η εμφανιζόμενη σε κάθε στιγμή της ιστορίας ανάγκη για εργασία. Επίσης, μπορεί να υποδηλώνει τις πραγματικές δυνατότητες του ανθρώπου, τις οποίες όμως περιορίζει η ίδια η κοινωνία. Με άλλα λόγια, η απόδοση φυσικών ειδολογικών ιδιοτήτων στον άνθρωπο όπως αυτές που αναφέρονται στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, αποτελεί θεωρητικό κατασκεύασμα του ίδιου του Μαρξ. Εξάλλου ο ίδιος παραδέχεται ότι σε καμία ιστορική περίοδο της ανθρωπότητας δεν συναντήθηκε ο άνθρωπος με τις πραγματικές του (φυσικές) δυνατότητες. Ιδιαίτερα στον 8 Βλ. Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1975, 97-99 11

καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής αυτές περιορίζονται από την ίδια την μορφή της παραγωγής. Πως θα μπορούσαμε, λοιπόν, να κάνουμε λόγο για φυσικές λειτουργίες τη στιγμή που οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις τις καθιστούν αλλοτριωμένες και τις εξαφανίζουν; Επομένως δεν θα ήταν λάθος αν υποστηρίζαμε ότι ο Μαρξ αποδίδει στην φύση ορισμένες βιολογικές προϋποθέσεις της ύπαρξης του ανθρώπου, όχι όμως καθοριστικές για αυτόν. Αντίθετα, αυτό που καθορίζει την φύση είναι η ίδια η παρέμβαση του ανθρώπου σε αυτήν. Με τις βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπου άλλωστε ο Μαρξ ελάχιστα ασχολήθηκε, και όταν το έκανε προσπαθούσε να δείξει πως η κοινωνία με τον ιδιαίτερο τρόπο παραγωγής στον καπιταλισμό επιδρά ακόμα και πάνω στην βιολογική υπόσταση του εργάτη. 9 Εκείνο που τελικά είναι σημαντικό είναι οι κοινωνικές συνθήκες και ο τρόπος με τον οποίο επενεργούν στην φύση του ανθρώπου. Υπό αυτό το πρίσμα η μελέτη μας για τις ανάγκες του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα και μια απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει φύση του ανθρώπου και κατά πόσο αυτή καθορίζει την ουσία του. Πριν όμως προχωρήσουμε σε βάθος σχετικά με τις ανάγκες, θα μείνουμε λίγο παραπάνω στον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ πραγματεύθηκε την φύση 9 Γράφοντας για την εργάσιμη μέρα στο Κεφάλαιο, ο Μαρξ περιγράφει παραστατικά την σωματική εξάντληση των εργατών αλλά και την εκμετάλλευση των σωματικών τους διαστάσεων. Για παράδειγμα αναφέρει τις συνθήκες εργασίας στα μεταξουργεία, στα οποία έβαζαν τα μικρά παιδιά τα οποία διέθεταν λεπτά δάχτυλα να εργάζονται όρθια πάνω σε καρέκλα, χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως «κλώθουν μετάξι από το αίμα των παιδιών» και «σκότωναν τα παιδιά χάρη στα λεπτά τους δάχτυλα». Όμως η εκμετάλλευση δεν περιορίζεται μόνο στα παιδιά. Ο εργάτης ενώ σύμφωνα με τον Μαρξ, πουλάει ελεύθερα την εργατική του δύναμη, «στην πραγματικότητα ο απομυζητής του δεν τον παρατάει όσο υπάρχουν για εκμετάλλευση ακόμα έστω και ένας μυς, ένα νεύρο, μια σταγόνα αίματος» Βλ. Μαρξ Κ., Το Κεφάλαιο, τ.ι, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1996, σελ.. 306-307, 315-316 12

Ο άνθρωπος και τα ζώα Όταν ο Μαρξ καταπιανόταν με το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης το έκανε σχεδόν πάντα σε αντιπαραβολή του ανθρώπου με τα ζώα. Η θεμελιώδης διάκριση του ανθρώπου από τα ζώα κατά τον Μαρξ εντοπίζεται στην συνείδηση. Τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα δραστηριοποιούνται, όμως η διαφορά τους, αυτό που τελικά συγκροτεί τον άνθρωπο ως κάτι ριζικά διαφορετικό από τα ζώα, είναι ότι η δραστηριότητά του είναι συνειδητή. Στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα γράφει: Το ζώο είναι ταυτόσημο με τη ζωτική του δραστηριότητα. Δεν ξεχωρίζει από τη δραστηριότητά αυτή το ζώο είναι η ίδια η δραστηριότητα. Ο άνθρωπος, όμως, κάνει την ίδια τη ζωτική του δραστηριότητα αντικείμενο της θέλησής του και της συνείδησής του. Ο άνθρωπος έχει μια συνειδητή ζωτική δραστηριότητα. Δεν είναι η δραστηριότητά του ένας προσδιορισμός με τον οποίο συγχωνεύεται άμεσα. Η συνειδητή ζωτική δραστηριότητα ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τη ζωτική δραστηριότητα του ζώου. Μόνο χάρη σ αυτή τη συνειδητή ζωτική δραστηριότητα ο άνθρωπος είναι ειδολογική ύπαρξη. 10 Στο ίδιο πνεύμα στην Γερμανική Ιδεολογία αναφέρει: Η ομιλία όπως και η συνείδηση, πηγάζει μονάχα από την ανάγκη, την αναγκαιότητα της επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους. Όταν υπάρχει μια σχέση, υπάρχει για μένα: το ζώο δεν έρχεται σε σχέσεις με οτιδήποτε, δεν έρχεται απολύτως σε καμία σχέση. 11 Η ίδια αντίληψη δεν αλλάζει στα κείμενα της ωριμότητας του Μαρξ, όταν και μετατοπίζεται το πεδίο της μελέτης στην ανάλυση της οικονομίας. Σε μια από τις πιο γνωστές διατυπώσεις του Κεφαλαίου διαβάζουμε: Η αράχνη κάνει δουλιές που μοιάζουν με αυτές που κάνει ο υφαντής, και η μέλισσα με το χτίσιμο των κυττάρων της κερήθρας της ντροπιάζει κάμποσους ανθρώπους-αρχιτέκτονες. Αυτό όμως που ξεχωρίζει από τα πριν το χειρότερο αρχιτέκτονα από την καλύτερη μέλισσα είναι ότι έχει κιόλας φτιάξει το κύτταρο στο κεφάλι του, προτού το φτιάξει στο κερί. 12 10 Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ό.π. σελ. 98 11 Μαρξ Κ. Ένγελς Φ., Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π. σελ. 76 12 Μαρξ Κ., Το Κεφάλαιο, ό.π. σελ. 191 13

Παρατηρούμε ότι για τον Μαρξ το κριτήριο για να διακριθεί ο άνθρωπος από τα ζώα είναι η συνείδηση. Δεν είναι το γεγονός ότι έχει δύο πόδια και δύο χέρια αλλά η καθολική εικόνα που έχει για τον εαυτό του και για την φύση. Όμως η συνείδηση δεν αποτελεί μια βιολογική λειτουργία που μπορεί να αποδοθεί με αυτόν τον τρόπο στην φύση του ανθρώπου. Ακόμα κι αν οι σύγχρονες έρευνες στον τομέα της βιολογίας και της ιατρικής έχουν διαπιστώσει την συνθετότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, δεν έχουν δείξει ότι υπάρχει μια ενιαία και όμοια σε όλους τους ανθρώπους βιολογική λειτουργία που να εξηγεί την συνείδηση. Η συνείδηση, στην σκέψη του Μαρξ, είναι μια κοινωνική σχέση. 13 Συνεπώς αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι αν υπάρχει κάποιο πάγιο χαρακτηριστικό στην ανθρώπινη φύση είναι η κοινωνικότητα του ανθρώπου, το γεγονός δηλαδή ότι καθορίζεται ως άνθρωπος από τις κοινωνικές σχέσεις τις οποίες δημιουργεί. Ακόμα όμως και αυτό το χαρακτηριστικό δεν θα πρέπει να βιαστούμε να το αποδώσουμε σε μια φυσική κατάσταση, με την βιολογική έννοια του όρου. Προφανώς πρόκειται για μια δημιουργία της φύσης του ανθρώπου από τον ίδιο τον άνθρωπο. Άλλωστε ο ίδιος ο Μαρξ εξηγεί πως οι πρώτες πρωτόγονες μορφές εργασίας δεν είχαν αποκτήσει ακόμα «ανθρώπινη συνείδηση» και πραγματοποιούνταν με ενστικτώδη τρόπο που προσομοίαζε σε ζωικές δραστηριότητες. 14 Με την εργασία του, με την πράξη του πάνω στην φύση και τα υλικά της, ο άνθρωπος επενεργεί έτσι ώστε να διαμορφώνει τόσο την φύση όσο και το ίδιο του το είδος. Η σημασία της ανθρώπινης πρακτικής άλλωστε, γίνεται ξεκάθαρη στην 8 η Θέση στον Φόυερμπαχ όπου ο Μαρξ αναφέρει: Κάθε κοινωνική ζωή είναι ουσιαστικά πρακτική. Όλα τα μυστήρια που εκτρέπουν τη θεωρία προς το μυστικισμό βρίσκουν την ορθολογική τους λύση στην ανθρώπινη πρακτική και στην κατανόηση αυτής της πρακτικής. 15 Η φύση του ανθρώπου δημιουργείται από την δική του πράξη, πράξη η οποία είναι συνειδητή και όχι ενστικτώδης. Έγινε συνειδητή μέσα από την ίδια την κοινωνική δραστηριότητα, μέσα σε σχέσεις οι οποίες δημιουργήθηκαν από τον ίδιο τον άνθρωπο. Το γεγονός ότι η «φύση του ανθρώπου» είναι η σχέση των κοινωνικών σχέσεων με την φύση επιβεβαιώνεται από την ίδια την πρακτική, τόσο με τη μορφή της αποξένωσης του ανθρώπου από την ειδολογική του υπόσταση, όσο και με το αίτημα για επανένωση του με αυτήν. Εφόσον η αποξένωση, η διάσταση δηλαδή του 13 «Η συνείδηση, επομένως είναι ευθύς εξαρχής ένα κοινωνικό προϊόν, και παραμένει τέτοιο όσο υπάρχουν γενικά άνθρωποι» Μαρξ Κ., Ένγκελς Φ., Η Γερμανική Ιδεολογία τ.ι., ό.π. σελ. 76 14 Βλ. Μαρξ Κ., Το Κεφάλαιο, ό.π. σελ. 190-191 15 Μαρξ Κ., Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, ό.π. σελ. 48 14

βάση». 16 Όμως αυτό που ο Μαρξ αντιλαμβανόταν ως φύση δεν ήταν κάτι το εξωτερικό ανθρώπου με την φύση του, οφείλεται στις κοινωνικές συνθήκες της ύπαρξης του στον καπιταλισμό, υ υπέρβαση αυτής της κατάστασης δεν θα μπορούσε παρά να προβάλλει ως αποτέλεσμα της υπέρβασης του καπιταλισμού. Όμως αυτή η υπέρβαση μπορεί μόνο να είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης, συνειδητής πρακτικής. Άλλωστε η διαλεκτική σχέση φύσης και κοινωνίας υπάρχει, μολονότι καλύπτεται από το περίβλημα της αλλοτρίωσης: «η περίφημη ενότητα του ανθρώπου με τη φύση πάντοτε έχει υπάρξει στη βιομηχανία και έχει υπάρξει με διαφορετικές μορφές σε κάθε εποχή, ανάλογα με τη μικρότερη ή μεγαλύτερη ανάπτυξη της βιομηχανίας, ακριβώς όπως και ο αγώνας του ανθρώπου με τη φύση, μέχρι την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του πάνω σε μιαν αντίστοιχη από τον άνθρωπο, ούτε ένα απόλυτο δημιούργημά του. Η φύση, όπως σωστά παρατηρεί ο Άλφρεντ Σμιτ, δεν είναι μια αποκλειστικά κοινωνική κατηγορία. Αυτό που συγκροτεί την φύση είναι οι αυτόνομοι νόμοι της σε συνδυασμό με την επίδραση του ανθρώπου και της κοινωνίας πάνω της. Αυτό δηλαδή που αποτελεί το φυσικό υπόστρωμα είναι η ενότητα μεταξύ των νόμων της φύσης που ισχύουν ανεξάρτητα από την ανθρώπινη παρέμβαση και της ανθρώπινης παρέμβασης πάνω στη φύση, η οποία λειτουργεί ως φίλτρο. Συνεπώς η έννοια της δημιουργίας της φύσης από τον άνθρωπο προσλαμβάνει την μορφή της παρέμβασής του πάνω σε ήδη δοσμένες με φυσικό τρόπο λειτουργίες. 17 Για παράδειγμα ο νόμος της βαρύτητας υπάρχει, ανεξάρτητα από την παρέμβαση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχοντας επίγνωση αυτού του φυσικού νόμου δημιουργεί αεροπλάνα με τα οποία μπορεί να πετάξει. Προφανώς δεν καταργεί τον νόμο της βαρύτητας, όμως αξιοποιεί την τεχνολογία για να ακυρώσει τις συνέπειές του. Η επιμονή του Μαρξ στην ιστορική μελέτη της φύσης με την οποία ξεκινά την κριτική του στον Φόυερμπαχ, απαντά ακόμα και σε σύγχρονα θεωρητικά φιλοσοφικά και πολιτικά ζητήματα, τα οποία επιμένουν να βλέπουν την φύση αποκομμένη από την σχέση της με τον άνθρωπο και την κοινωνία, ως απλά το σύνολο του αισθητού κόσμου. Έτσι, αν για τον φιλελευθερισμό ακόμα και στις σύγχρονές του εκδοχές, ο κόσμος ως φύση είναι δεδομένος και αποτελεί το πεδίο πάνω στο οποίο στήνονται τα παιχνίδια των αγορών, το ίδιο με διαφορετικό όμως τρόπο, ισχύει και για τα κινήματα 16 Μαρξ Κ., Ένγκελς Φ., Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π. σελ. 71 17 Βλ. Schmidt A., ό.π. σελ. 70 15

της οικολογίας που συνηθίζουν να αντιμετωπίζουν την φύση ως εξωτερική, αντικειμενική πραγματικότητα στην οποία ο άνθρωπος επενεργεί μόνο αρνητικά και η οποία θα σταματήσει να καταστρέφεται αν παύσει η υπερβολική της εκμετάλλευση ή αν περιοριστεί η κατανάλωσή της ως προϊόν. Προκειμένου να εμβαθύνουμε στην σκέψη του Μαρξ για την φύση και τον άνθρωπο, οφείλουμε να κάνουμε δύο θεμελιώδεις παρατηρήσεις: α) ο Μαρξ δεν αποδέχεται την διάκριση ανάμεσα σε εσωτερική και εξωτερική φύση και β) το ιδανικότερο παράδειγμα για να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος δημιουργεί την φύση του κατά τον Μαρξ, είναι το παράδειγμα του εμπορεύματος που ο ίδιος αναλύει. 16

Εσωτερική και εξωτερική φύση Στην σκέψη του Μαρξ, η διάκριση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής φύσης υπάρχει μόνο ως αποτέλεσμα των αστικών κοινωνικών σχέσεων. Ο ίδιος τονίζει ιδιαίτερα την αδιαίρετη διαλεκτική σχέση του ανθρώπου με την φύση. Ο άνθρωπος είναι κομμάτι της φύσης και αποκόπτεται από αυτήν εξαιτίας της αποξένωσης που επιβάλλουν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Στο βαθμό που ο άνθρωπος ζει από την φύση προσλαμβάνοντας από αυτήν τα απαραίτητα μέσα συντήρησής του δεν μπορεί να ξεχωρίσει από αυτήν. Ταυτόχρονα με την πράξη του την μεταβάλλει, την επαναδημιουργεί, δημιουργώντας και τον ίδιο του τον εαυτό. Η διαφορά με τα ζώα όπως παρατηρήσαμε, έγκειται στην συνείδηση, στην δυνατότητα του ανθρώπου να κατανοήσει την καθολικότητα της φύσης. Στην επίγνωση με άλλα λόγια ότι ο άνθρωπος μπορεί να καταστήσει ολόκληρη τη φύση μέρος του εαυτού του: Η φύση είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου, δηλαδή η φύση στο βαθμό που δεν είναι ανθρώπινο σώμα. Ο άνθρωπος ζει από τη φύση, δηλαδή η φύση είναι το σώμα του, και πρέπει να διατηρήσει ένα συνεχή διάλογο μαζί της αν θέλει να μην πεθάνει. Λέγοντας ότι η φυσική και πνευματική ζωή του ανθρώπου συνδέεται με τη φύση εννοούμε ότι η φύση συνδέεται με τον εαυτό της, γιατί ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. 18 Είναι ιδιαίτερα κρίσιμο επομένως, να αναγνωρίσουμε ότι για τον Μαρξ, η διάσταση ανθρώπου και φύσης, δεν είναι παρά μια από τις εκδηλώσεις της αποξένωσης. Γι αυτό και ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, η επανασυγκόλλησή τους, μπορεί να πραγματωθεί μόνο με την άρση της αποξένωσης, με τον μετασχηματισμό δηλαδή ολόκληρης της κοινωνίας. Μόνο τότε ο άνθρωπος θα συναντηθεί με τη φύση του, όχι όμως με την έννοια μιας πανανθρώπινης κοινότητας χαρακτηριστικών και συμπεριφορών, αλλά με την έννοια της πραγμάτωσης των δυνατοτήτων του. Αυτές οι δυνατότητες δεν είναι αποκλειστικά ατομικές αλλά κοινωνικές. Σε κάθε περίπτωση εντάσσονται σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο καθορίζει την πιθανότητα και τον τρόπο πραγμάτωσής τους. Ενδεικτικός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ αναφέρεται στον καταμερισμό της εργασίας στην Γερμανική Ιδεολογία: 18 Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ό.π. σελ. 97 17

Γιατί από τη στιγμή που εμφανίζεται ο καταμερισμός της εργασίας, κάθε άνθρωπος έχει μιαν ιδιαίτερη, αποκλειστική σφαίρα δραστηριότητας, που του επιβάλλεται αναγκαστικά και που δε μπορεί να της ξεφύγει. Είναι κυνηγός, ψαράς, βοσκός, ή κριτικός και πρέπει να παραμείνει τέτοιος, αν δε θέλει να χάσει τα μέσα της ύπαρξής του, ενώ στην κομμουνιστική κοινωνία, όπου κανένας δεν έχει αποκλειστική σφαίρα δραστηριότητας, αλλά καθένας μπορεί να τελειοποιηθεί σε οποιοδήποτε κλάδο θέλει, η κοινωνία ρυθμίζει τη γενική παραγωγή κι έτσι κάνει δυνατό για μένα να κάνω ένα πράγμα σήμερα κι άλλο αύριο, να κυνηγώ το πρωί, να ψαρεύω το απόγευμα, να φροντίζω τα ζώα το βράδυ, να κάνω κριτική μετά το δείπνο, όπως ακριβώς μου αρέσει χωρίς ποτέ να γίνομαι κυνηγός, ψαράς, βοσκός ή κριτικός. Αυτός ο καθορισμός της κοινωνικής δραστηριότητας, αυτή η σταθεροποίηση αυτού που εμείς οι ίδιοι το κάνουμε μιαν αντικειμενική δύναμη πάνω από μας, που αναπτύσσεται και ξεφεύγει από τον έλεγχο μας, ματαιώνοντας τις προσδοκίες μας, και εκμηδενίζοντας τους υπολογισμούς μας, είναι μια από τις κύριες στιγμές στην ιστορική εξέλιξη μέχρι σήμερα. 19 Η διάκριση της εσωτερικής και της εξωτερικής φύσης είναι αποτέλεσμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτήν τη διάσταση ο Μαρξ την αναγνώριζε ανέκαθεν, παρότι στα Grundrisse χαρακτήριζε την καθολική ιδιοποίηση της φύσης από τον άνθρωπο ως «μεγάλη εκπολιτιστική επίδραση του κεφαλαίου». 20 Αυτό που εντυπωσίαζε τον Μαρξ ήταν η δυναμική του κεφαλαίου, η οποία ήταν τέτοια ώστε να μπορεί για πρώτη φορά στην ιστορία να υποτάσσεται σε τέτοιο βαθμό η φύση στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Άλλωστε αυτό που προβάλλει ως αίτημα και ταυτόχρονα ως ο στόχος του κομμουνισμού είναι η σύνδεση του ανθρώπου με την φύση. Η ενότητα ανθρώπου και φύσης είναι αυτό που παρεμποδίζεται στον καπιταλισμό και τελικά αλλοιώνει τόσο τον άνθρωπο όσο και την φύση, καθώς ωθεί τον άνθρωπο στην αντίληψη της φύσης ως κάτι εξωτερικό από αυτόν: Η ανθρώπινη ουσία της φύσης υπάρχει μόνο για τον κοινωνικό άνθρωπο. Γιατί μόνο στην περίπτωση αυτή η φύση υπάρχει για τον άνθρωπο σαν συνδετικός κρίκος με άλλους ανθρώπους, η βάση της ύπαρξης του για τους 19 Μαρξ Κ.- Ένγκελς Φ., Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π. σελ. 80 20 Μαρξ Κ., Grundrisse, Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, τόμος Β, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα1990, σελ. 308 18

άλλους και της δικής του ύπαρξης γι αυτόν σαν το ζωτικό στοιχείο της ανθρώπινης πραγματικότητας. Μόνο τότε είναι η φύση η βάση της δικής του ανθρώπινης εμπειρίας. Μόνο τότε η φυσική του ύπαρξη γίνεται η ανθρώπινη του ύπαρξη και η φύση εξανθρωπίζεται γι αυτόν. Η κοινωνία είναι κατά συνέπεια η τελειοποιημένη ενότητα της ουσίας του ανθρώπου με τη φύση, η αληθινή εξενάσταση της φύσης, η πραγμάτωση του νατουραλισμού του ανθρώπου και η πραγμάτωση του ανθρωπισμού της φύσης. 21 Συνεπώς η εσωτερική και εξωτερική φύση δεν υπάρχουν ως διακριτές και αυτόνομες. Είτε με την μορφή της αποξένωσης στον καπιταλισμό είτε με την μορφή της ουσιαστικής ένωσης του ανθρώπου, άρα της κοινωνίας με την φύση, αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί να υπάρξει ο άνθρωπος παρά μόνο ως μέρος της φύσης. 21 Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ό.π. σελ. 128 19

Το παράδειγμα του εμπορεύματος Η σχέση του ανθρώπου με την φύση γίνεται ευδιάκριτα ορατή με το παράδειγμα του εμπορεύματος. Το εμπόρευμα, όπως είναι γνωστό, αποτελούσε για τον Μαρξ τον πυρήνα της οικονομικής του ανάλυσης, γι αυτό άλλωστε ξεκινούσε όλες τις οικονομικές του μελέτες από την ανάλυση του εμπορεύματος. Στο Κεφάλαιο, καταλήγει ότι το εμπόρευμα είναι προϊόν της εργασίας του ανθρώπου πάνω σε ήδη δοσμένα από τη φύση υλικά. Όμως, το ότι η φύση παρέχει τις πρώτες ύλες δεν σημαίνει ότι παρέχει τα απαραίτητα προϊόντα για την επιβίωση του ανθρώπου. Μόνο μέσα από την εργασία του ανθρώπου τα προϊόντα αποκτούν αξία χρήσης, παίρνουν δηλαδή τέτοια μορφή που να μπορούν να αξιοποιούνται από τους ανθρώπους για την ικανοποίηση των αναγκών τους. Δεν αρκεί να υπάρχει βαμβάκι, αλλά πρέπει αυτό να μετασχηματιστεί σε ρούχο για να φορεθεί από τον άνθρωπο και με αυτόν τον τρόπο να αποκτήσει αξία χρήσης: Παντού όπου η ανάγκη υποχρέωνε τον άνθρωπο να ντυθεί, ο άνθρωπος έραβε χιλιάδες χρόνια συνέχεια, προτού κάποιος άνθρωπος μετατραπεί σε ράφτη. Η ύπαρξη όμως του σακακιού, του πανιού κάθε στοιχείου του υλικού πλούτου που δε βρίσκεται έτοιμο στη φύση, οφείλεται πάντα σε μια ειδική, σκόπιμη παραγωγική δραστηριότητα που ορισμένες ύλες της φύσης τις προσαρμόζει σε ορισμένες ανάγκες του ανθρώπου Οι αξίες χρήσεις σακάκι, πανί, κλπ., με δυο λόγια τα σώματα των εμπορευμάτων, είναι ενώσεις δύο στοιχείων, φυσικής ύλης και εργασίας. Αν αφαιρέσουμε το συνολικό άθροισμα όλων των διαφόρων ωφέλιμων εργασιών που βρίσκονται μέσα στο σακάκι, στο πανί κλπ, μένει πάντα ένα υλικό υπόστρωμα, που υπάρχει από τη φύση χωρίς τη συμβολή του ανθρώπου. 22 Στην σκέψη του Μαρξ η φύση προϋπάρχει ως υπόστρωμα, όμως δεν είναι δυνατό να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ανθρώπου χωρίς τη δική του παρέμβαση. Οπότε η παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση προσλαμβάνει αυτήν ακριβώς τη μορφή: λαμβάνει από αυτήν τις πρώτες ύλες και τις μετασχηματίζει για το δικό του όφελος. Αυτό που στο τέλος εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης πρακτικής είναι η ένωση της φύσης με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ή για να το διατυπώσουμε διαφορετικά, πίσω από κάθε αντικείμενο που έχει κατασκευαστεί από τον άνθρωπο 22 Μαρξ Κ., Το Κεφάλαιο, τ. Ι, ό.π. σελ. 57 20

υπάρχει μια φυσική βάση. Μοναδική εξαίρεση φυσικών αγαθών που ωφελούν τον άνθρωπο άμεσα θα μπορούσαν να είναι ο ήλιος, ο αέρας ή το οξυγόνο, τα οποία ο άνθρωπος λαμβάνει χωρίς να χρειάζεται η δική του δραστηριότητα, όμως ακόμα και αυτά σήμερα αποτελούν πρώτες ύλες ή ακόμα και προϊόντα, αφού εντάσσονται στην παραγωγική διαδικασία. Η παραγωγή ενέργειας από τον άνεμο ή από τον ήλιο ήταν άγνωστη την εποχή του Μαρξ, όμως τώρα στοιχεία όπως ο ήλιος και ο αέρας έχουν μετατραπεί σε πρώτες ύλες για την παραγωγή άλλων προϊόντων ή ακόμα και προϊόντα τα οποία αγοράζει ο άνθρωπος. Αυτή είναι ακόμα μια απόδειξη για την συνέχεια και την εξέλιξη της κοινωνικής παρέμβασης στη φύση. Κατά τη διάρκεια της εργασίας του ο άνθρωπος δαπανά φυσικές δυνάμεις. Αυτό είναι κοινό στοιχείο σε κάθε μορφή εργασίας, ανεξάρτητα από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο αυτή εντάσσεται. Εκείνο το οποίο όμως μελετά ο Μαρξ είναι οι ιδιαίτερες σχέσεις μέσα στις οποίες πραγματοποιείται αυτή η εργασία. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της εργασίας στον καπιταλισμό, η αποξενωμένη εργασία, δεν προκύπτει επειδή ο άνθρωπος δαπανά τις φυσικές του δυνάμεις για την παραγωγή ενός προϊόντος, αλλά διότι οι κοινωνικές σχέσεις μέσα στις οποίες εργάζεται δημιουργούν τον αλλοτριωμένο χαρακτήρα της εργασίας του. Και εδώ βλέπουμε ότι αυτό που είναι τελικά καθοριστικό για τον χαρακτήρα της εργασίας είναι οι κοινωνικές της προεκτάσεις ενώ η φύση αποτελεί και πάλι την βάση, στο βαθμό που δίνει την βιολογική δυνατότητα στον άνθρωπο να εργαστεί. Είδαμε ότι στην σκέψη του Μαρξ η φύση υπάρχει ως προαπαιτούμενο κάθε παραγωγικής διαδικασίας. Στη σχέση φύσης και κοινωνικής δραστηριότητας οφείλεται η ύπαρξη των προϊόντων που παράγει και χρησιμοποιεί ο άνθρωπος. Με παρόμοιο τρόπο ο άνθρωπος παράγει την ίδια του τη ζωή. Στην βάση της φυσικής βιολογικής του ύπαρξης ενεργεί παράγοντας τον εαυτό του ως άνθρωπο. Η κοινωνική παραγωγή ενός προϊόντος μοιάζει με την κοινωνική παραγωγή του ίδιου του ανθρώπου. Το σύνολο των σχέσεων που δημιουργεί κατά την εργάσιμη μέρα είναι η ουσία της κοινωνικής διαδικασίας της εργασίας. Το σύνολο των σχέσεων που δημιουργεί κατά την παραγωγή της ίδιας του της ζωής είναι η ουσία της ύπαρξής του ως άνθρωπος. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει ένα φυσικό υπόστρωμα το οποίο όμως δεν θα μπορούσε παρά να αποτελεί προϊόν συνεχούς αλληλοσυσχέτισης με την ανθρώπινη πράξη. Αν επανεξετάσουμε υπό αυτό το πρίσμα την 6 η θέση τότε αντιλαμβανόμαστε ότι όταν ο Μαρξ αναζητά την ουσία του ανθρώπου στο σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων το κάνει έχοντας επίγνωση ότι μέσα σε αυτές τις 21

σχέσεις εντάσσεται και η ίδια η σχέση της ανθρώπινης δραστηριότητας με την φύση. Τόσο η φύση όσο και οι κοινωνικές σχέσεις, αλλά και η μεταξύ τους ένωση, μπορούν να μεταβληθούν μόνο μέσα από την ανθρώπινη, κοινωνική δραστηριότητα Μέχρι τώρα είδαμε σε αδρές γραμμές την μαρξική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση. Σκιαγραφώντας την εικόνα του ανθρώπου στην μαρξική σκέψη διαπιστώνουμε πως φύση και κοινωνικές σχέσεις δεν μπορούν να αποκοπούν και να εξεταστούν διακριτά. Αυτή η αλληλεπίδραση εκφράζεται στην έννοια της ανθρώπινης φύσης ως επίδραση των κοινωνικών σχέσεων στον ίδιο τον άνθρωπο. Παρακάτω θα εξετάσουμε την θεωρία του Μαρξ για τις ανθρώπινες ανάγκες. Θα δούμε ότι το δίλημμα επανέρχεται ως εξής: είναι οι ανάγκες του ανθρώπου καθορισμένες από την φύση του ή καθορίζονται από τις κοινωνικές σχέσεις μέσα στις οποίες οι ανάγκες αυτές εκδηλώνονται; Όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω η ασάφεια στην ορολογία που χρησιμοποιεί ο Μαρξ και ως προς το ζήτημα των αναγκών, κάνει δύσκολη την τοποθέτηση υπέρ της μίας ή της άλλης θέσης. Έτσι, προκειμένου να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα οφείλουμε να μελετήσουμε την αντίληψη του Μαρξ για τις ανάγκες μέσα από τρεις σκοπιές: την φιλοσοφική, την οικονομική και την πολιτική σκοπιά. Κάθε μία από αυτές φωτίζει όψεις του υπό μελέτη ζητήματος οι οποίες στην σύνθεσή τους μας δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για ένα πεδίο του μαρξικού έργου το οποίο έχει αγνοηθεί από πολλούς μελετητές του, όμως είναι ιδιαίτερα κρίσιμο και επίκαιρο. 22

Κεφάλαιο II: Οι ανάγκες στον Μαρξ Κατηγοριοποίηση των αναγκών Σε πολλά έργα του Μαρξ βρίσκουμε διάσπαρτους αρκετούς χαρακτηρισμούς των ανθρώπινων αναγκών, ποτέ όμως μια πλήρη κατηγοριοποίησή τους. Το κριτήριο για την κατηγοριοποίηση μπορεί να διαφέρει κατά περίπτωση, με αποτέλεσμα να διαφοροποιείται κάθε φορά ο χαρακτήρας των αναγκών. Στην πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για τις ανάγκες στον Μαρξ, η Άγκνες Χέλερ [Agnes Heller] εντοπίζει τρία βασικά κριτήρια διάκρισης των αναγκών, ή αλλιώς τρείς διαφορετικές όμως συχνά συνδεδεμένες οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να εξετάσουμε τις ανθρώπινες ανάγκες. Οι σκοπιές από τις οποίες μπορούμε να εξετάσουμε τις ανάγκες, σύμφωνα με την Χέλερ, είναι οι εξής: από ιστορικοφιλοσοφική-ανθρωπολογική σκοπιά, από την σκοπιά των αντικειμενοποίησεων και από οικονομική σκοπιά. 23 Στην πρώτη περίπτωση ανήκει η διάκριση ανάμεσα σε «φυσικές» και «κοινωνικά καθορισμένες» ανάγκες. Στις φυσικές ανάγκες ανήκουν, κατά την Χέλερ, εκείνες που σχετίζονται με την βιολογική συντήρηση και αναπαραγωγή του ανθρώπου και στις κοινωνικά καθορισμένες εκείνες που προσδιορίζονται ιστορικά, κοινωνικά και πολιτιστικά και δεν συνδέονται με τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου. Όπως θα δούμε παρακάτω η διάκριση αυτή δεν είναι εύκολο να γίνει αποδεκτή καθώς φύση και κοινωνία επενεργούν στον καθορισμό των ανθρώπινων αναγκών και τα όρια του καθορισμού δεν είναι πάντα ευδιάκριτα. Η δεύτερη περίπτωση κατηγοριοποίησης, από τη σκοπιά των αντικειμενοποίησεων, διακρίνει τις ανάγκες ανάλογα με τα αντικείμενα ή τις διαδικασίες στις οποίες αφορούν. Έτσι, έχουμε τις «υλικές» και «πνευματικές» ανάγκες. Στις πρώτες ανήκουν αυτές που στρέφονται προς υλικά προϊόντα (τροφή, στέγη, ρούχα κτλ.) και στις δεύτερες οι ανάγκες για κοινωνικές διαδικασίες, όπως η ανάγκη για συμμετοχή στην πολιτική, η ανάγκη για συντροφικότητα κτλ. Τέλος, στην κατηγοριοποίηση από οικονομική άποψη, επανέρχεται η διάκριση μεταξύ φυσικών και κοινωνικά καθορισμένων αναγκών, μόνο που παίρνει τον χαρακτήρα απαραίτητων αναγκών και αναγκών πολυτελείας. 23 Βλ. Heller A., Η Θεωρία των Αναγκών στον Μαρξ, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1975, σελ. 32 23

Στην πραγματικότητα η διάκριση μεταξύ απαραίτητων αναγκών και αναγκών πολυτελείας είναι η μόνη διάκριση που κάνει ξεκάθαρα ο ίδιος ο Μαρξ στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου, και θα την εξετάσουμε παρακάτω. Οι υπόλοιπες κατηγοριοποιήσεις είναι μεν υπαρκτές σε διάφορα σημεία του μαρξικού έργου, όμως συχνά καλύπτονται από την ασάφεια που προκαλεί η έλλειψη ξεκάθαρων ορισμών από τον ίδιο τον Μαρξ. Η μη συστηματική ενασχόλησή του με τις ανάγκες, παρά το γεγονός ότι αναγνώριζε τη σημασία τους, αλλά και η χαλαρότητα με την οποία ο Μαρξ έδινε χαρακτηρισμούς στις ανάγκες, έχει ως συνέπεια να αλληλοκαλύπτονται ορισμένες κατηγορίες αλλά και να μπορούν ορισμένες ανάγκες να ανήκουν σε δύο διαφορετικές κατηγορίες. Η άποψη της Χέλερ ότι «ο Μαρξ προσπαθεί διαρκώς να ταξινομήσει τους τύπους των αναγκών» 24 μάλλον δεν ευσταθεί. Ο Μαρξ δείχνει περισσότερο διατεθειμένος να τονίζει τον αντιφατικό χαρακτήρα των αναγκών στον καπιταλισμό, παρά να προσπαθεί να τις ταξινομήσει σε κλειστές κατηγορίες. Έτσι προκύπτουν τα δίπολα. Η διάκριση σε «φυσικές» και «κοινωνικά καθορισμένες» ανάγκες υποδεικνύει την διάσταση του ανθρώπου από την φύση ως αποτέλεσμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και όχι την διάθεση του Μαρξ να φτιάξει μια λίστα με ανάγκες που ανήκουν στη φύση του ανθρώπου και άλλες που ορίζει η κοινωνία. Το ίδιο και οι «απαραίτητες ανάγκες» και οι «ανάγκες πολυτελείας». Με αυτή τη διάκριση ο Μαρξ στοχεύει να αποδείξει ότι στον καπιταλισμό παράγονται μαζικά προϊόντα τα οποία απευθύνονται στο σύνολο του πληθυσμού και άλλα τα οποίο απευθύνονται μόνο σε άτομα που ανήκουν στην κεφαλαιοκρατική τάξη. 25 Αν ίσχυε αυτό που ισχυρίζεται η Χέλερ, τότε θα μας ήταν εύκολο να τοποθετήσουμε κάθε ανάγκη σε μια κατηγορία. Αυτή η διαδικασία θα τοποθετούσε τον ίδιο τον Μαρξ σε ρόλο κριτή των αναγκών και το έργο του θα αποτελούσε ένα δικαστήριο το οποίο θα αποφαινόταν για την ορθότητα κάθε ανάγκης. Αντίθετα, ο ίδιος ο Μαρξ στο σύνολο του έργου του προσπαθούσε να μελετήσει τις αντιφάσεις του καπιταλισμού ως προς το ζήτημα των αναγκών. Στην ανάλυση που θα επιχειρήσουμε παρακάτω θα διαπιστώσουμε ότι πέρα από τις όποιες ταξινομήσεις μπορούμε να κάνουμε, η έννοια της ανάγκης εντοπίζεται πίσω από κάθε ανάλυση του Μαρξ, σαν το σχεδόν κρυφό στοιχείο που εξηγεί την καπιταλιστική κοινωνία και προοικονομεί την έλευση της σοσιαλιστικής, κομμουνιστικής κοινωνίας. Θα διαπιστώσουμε ότι η ανάγκη βρίσκεται στο επίκεντρο 24 Στο ίδιο, σελ. 32 25 Βλ. Μαρξ Κ., Το Κεφάλαιο, τ. ΙΙ, ό.π. σελ. 403-404 24

τόσο της φιλοσοφικής, της οικονομικής, αλλά και της πολιτικής ανάλυσης του Μαρξ. Η φιλοσοφική διάσταση της κριτικής του Μαρξ στον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται και ταυτόχρονα στερούνται οι ανάγκες στον άνθρωπο υπαγορεύεται από τη συνολική του σκέψη για τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένη η παραγωγική διαδικασία στον καπιταλισμό. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ευθύνεται για την σχέση του ανθρώπου με τις ανάγκες του. Αυτός ο τρόπος παραγωγής όμως είναι αποτέλεσμα της ταξικής πάλης. Η υπέρβαση αυτού του καπιταλισμού είναι επίσης ζήτημα της ταξικής πάλης, άρα του πολιτικού αγώνα των καταπιεσμένων προλετάριων. 25

Η φιλοσοφική ανάλυση των αναγκών Είναι αδύνατο να αποσυνδέσει κανείς την φιλοσοφία, την οικονομία και την πολιτική στη σκέψη του Μαρξ. Η κριτική του στην οικονομία γίνεται, ιδιαίτερα στα νεανικά του έργα, με φιλοσοφικούς όρους ενώ στα οικονομικά του έργα, πίσω από την ενδελεχή ανάλυση της οικονομίας υπάρχει ήδη ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο. Σε κάθε στιγμή η πολιτική εμφανίζεται ως συστατικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης και ο πολιτικός αγώνας ως το όχημα για την ιστορική αλλαγή και την κοινωνική εξέλιξη. Συνεπώς η διάκριση που εδώ κάνουμε αφορά στην κατηγοριοποίηση των έργων του Μαρξ ανάλογα με το ύφος και τον τρόπο ανάλυσής του, με επίγνωση του ενιαίου της σκέψης του. Στα νεανικά του γραπτά, στα οποία η ενασχόληση με την φιλοσοφία ήταν πιο συστηματική και αυτό είχε ως αποτέλεσμα η κριτική στον καπιταλισμό να πραγματοποιείται με φιλοσοφικούς όρους, εντοπίζεται η πιο συστηματική ανάλυση του Μαρξ για τις ανθρώπινες ανάγκες. Συγκεκριμένα στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ο Μαρξ αναζητά την αποκάλυψη του μυστικού της βιομηχανικής κοινωνίας. Το μυστικό βρίσκεται στην ανάλυση της σχέσης της ατομικής ιδιοκτησίας. Σε αυτή τη σχέση κρύβεται η αλλοτρίωση του ανθρώπου-εργάτη, ο οποίος πουλάει την ίδια του την ύπαρξη για να επιβιώσει. Η έννοια της εργατικής δύναμης δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα, έτσι ο Μαρξ αντιλαμβάνεται την σχέση της μισθωτής εργασίας ως μια διαδικασία στην οποία ο άνθρωπος-εργάτης βαδίζει υπό καταναγκασμό, ανταλλάσσοντας την ίδια του την ύπαρξη με αντίτιμο έναν μισθό που του αρκεί μόνο για να επιβιώσει. Η αποξένωση του ανθρώπου δεν εκφράζεται όμως μόνο στην πώληση του εαυτού του ως εμπόρευμα. Υποχρεώνεται να μπει στη διαδικασία παραγωγής κατά την οποία αποξενώνεται από το προϊόν το οποίο παράγει, καθώς αυτό δεν ανήκει στον ίδιο. 26 Εκτός από το προϊόν που παράγει, ο εργάτης αποξενώνεται από την φύση από την οποία αντλεί τα μέσα της συντήρησής του αλλά και τις πρώτες ύλες για την παραγωγή. Όσο περισσότερο παράγει, τόσο περισσότερο χρειάζεται να εκμεταλλευθεί τη φύση και να αποξενωθεί από αυτή αντιμετωπίζοντάς την ως κάτι ξένο προς αυτόν. 27 Ταυτόχρονα, αποξενώνεται από τον συνάνθρωπό του και από την ίδια του την ύπαρξη, όντας υποχρεωμένος να ασκήσει μια καταναγκαστική εργασία 26 Βλ. Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ό.π. σελ. 92-93 27 Βλ. ό.π. σελ. 94-95 26