Λέξεις κλειδιά Διαχείριση της γνώσης, εξ αποστάσεως διδακτικό υλικό, βελτίωση εκπαιδευτικών διαδικασιών

Το δίλημμα του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου: βιομηχανοποιημένη ή εξατομικευμένη εκπαίδευση; Αντώνης Λιοναράκης Αν. Καθηγητής ΕΑΠ Περίληψη Ο αρχικός σχεδιασμός του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ) έβαλε μια σειρά από ζητήματα ως προς την ανάπτυξη, τη διαχείριση και την εκπαίδευση του ιδρύματος. Δεν έβαλε όμως ένα θεμελιακό ζήτημα προς διαπραγμάτευση ή διαμόρφωση: το ζήτημα της εκπαίδευσης που θα προσέφερε μελλοντικά στους σπουδαστές του, δηλαδή των διαδικασιών της διδασκαλίας και της μάθησης. Η εκπαίδευση που θα προσέφερε θα είχε χαρακτήρα βιομηχανοποιημένο ή εξατομικευμένο; Η μαζικότητα του ιδρύματος, θα μπορούσε να συμβαδίσει με την ποιότητα της διδασκαλίας και μάθησης; Με άλλα λόγια, θα δημιουργούσε μια βιομηχανία εκπαίδευσης και παραγωγής μαζικών πτυχίων, ή θα είχε ως επίκεντρο τον παράγοντα «σπουδαστής» με εξατομικευμένη διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης; Η απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα είναι σύνθετη και πολύπλευρη για πολύ συγκεκριμένους λόγους. Η ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα απαιτεί και μια ολοκληρωμένη πρόταση για τη διαχείριση της γνώσης, των διαδικασιών, των υποδομών και εν τέλει της φιλοσοφίας της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Στο κείμενο αυτό επιχειρείται μια αρχική προσέγγιση στα ζητήματα των επιλογών και των διαδικασιών του ανοικτού πανεπιστημίου, ως προς τις επιλογές που έγιναν στο σχεδιασμό του, τις επιλογές που ακολούθησαν στις εφαρμογές του και τέλος, τις επιλογές που θα πρέπει να ακολουθήσουν με γνώμονα την πολυπλοκότητά του. Λέξεις κλειδιά Διαχείριση της γνώσης, εξ αποστάσεως διδακτικό υλικό, βελτίωση εκπαιδευτικών διαδικασιών Η διαχείριση της γνώσης Ένα ζήτημα που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια λόγω της πολυπλοκότητας των εκπαιδευτικών θεσμών, της πληθώρας των πληροφοριών και του προβληματισμού της διασφάλισης της εκπαιδευτικής ποιότητας, είναι η διαχείριση της γνώσης. Ενώ υπάρχει συχνά μια κριτική διάθεση για τον όρο, με την έννοια ότι η γνώση δεν αποτελεί προϊόν διαχείρισης, η πρόθεσή μας στο κείμενο που ακολουθεί είναι να την αντιληφθούμε ως δυναμικό ανθρώπινο πόρο και δημιούργημα. Όπως κάθε σύνολο πληροφοριών που προέρχεται από την ανθρώπινη διεργασία αποτελεί ζωντανό πυρήνα επικοινωνίας και διαβουλεύσεων, έτσι και η γνώση αποτελεί έναν ανθρώπινο πόρο, ο οποίος ορίζει και ορίζεται από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες. Το αποτέλεσμα κάθε ανθρώπινης διεργασίας όπως είναι η πληροφορία, είναι διαχειρίσημο προϊόν, όπως ακριβώς μπορεί να 1

είναι και η γνώση. Αν συμφωνήσουμε στη διατύπωση ότι η γνώση είναι το κεκτημένο της πληροφορίας, άρα ένα ποιοτικό βήμα πιο μπροστά της, τότε συμφωνούμε στο γεγονός ότι μπορούμε να διαχειριστούμε τη γνώση ως ανθρώπινο πόρο και δημιούργημα. Η επιστημονική γνώση, για παράδειγμα, είναι το προϊόν διαβούλευσης των ανθρώπινων κοινοτήτων, οι οποίες ορίζουν το τι μετράει ως «σχετικά γεγονότα» και ταυτόχρονα το τι μετράει ως «αποδεκτές επεξηγήσεις αυτών των γεγονότων». Μια πρώτη παραδοχή για το σύστημα λειτουργίας του ανοικτού πανεπιστημίου είναι το γεγονός ότι διαχειρίζεται την απόρροια της πληροφορίας, δηλαδή τη γνώση σε κάποια μορφή. Αυτή η μορφή της γνώσης έχει σχηματοποιηθεί από τις διαδικασίες του ιδρύματος ως προς τη διδασκαλία και μάθηση και τις ανάλογες διαχειριστικές υποδομές. Το πρώτο θεσμικό βήμα Το ΕΑΠ έλαβε την πρώτη νομική του διάσταση το 1992 με το νόμο 27/92. Η φιλοσοφία του ιδρυτικού είχε κάποιες ιδιαιτερότητες και δύο βασικές αντικρουόμενες θεωρήσεις. Από τη μία πλευρά, φαινόταν ένας προβληματισμός για κάτι ιδιαίτερα πρωτόγνωρο και καινοτόμο στα ακαδημαϊκά δρώμενα, όπως, για παράδειγμα, στα όργανα διοίκησης, που θα αποτελούντο από ένα «ακαδημαϊκό συμβούλιο, που απαρτίζεται από τους πρυτάνεις και τους προέδρους των διοικουσών επιτροπών ή εκπροσώπους τους όλων των Α.Ε.Ι. της χώρας, εκπροσώπους κοινωνικών και παραγωγικών φορέων και τέλος το διοικητικό συμβούλιο, το οποίο απαρτίζεται από ειδικούς επιστήμονες με εξειδικευμένες σπουδές και σχετική εμπειρία στο αντικείμενο». Αν εξαιρέσει κάποιος το δυσλειτουργικό και αργοκίνητο «ακαδημαϊκό συμβούλιο», που αποτελείτο από όλους τους «πρυτάνεις και τους προέδρους των διοικουσών επιτροπών ή εκπροσώπους τους όλων των Α.Ε.Ι. της χώρας», υπήρχαν δύο πρωτοποριακά διοικητικά σχήματα που είχαν σημαντικό ρόλο στο κοινωνικό αλλά και ακαδημαϊκό περιβάλλον. Οι «εκπρόσωποι κοινωνικών και παραγωγικών φορέων» ορίζουν μια νέα αντίληψη περί ακαδημαϊκών / πανεπιστημιακών σχημάτων και, συγχρόνως, μεταφέρουν τους παλμούς της αγοράς και των επιχειρήσεων πιο κοντά στο ακαδημαϊκό γίγνεσθαι. Είναι εμφανές, ότι η λογική της διοίκησης του υπό ίδρυση Ανοικτού Πανεπιστημίου στη χώρα μας ακολουθεί επιλογές και μια νέα φιλοσοφία που έχουν ακολουθήσει και άλλα ανοικτά πανεπιστήμια (Ανοικτό Πανεπιστήμιο της Ολλανδίας) ή εξ αποστάσεως ιδρύματα της Ευρώπης (Εθνικό Κέντρο εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης της Γαλλίας). Παρομοίως, ένα «διοικητικό συμβούλιο» που αποτελείτο από «ειδικούς επιστήμονες με εξειδικευμένες σπουδές και σχετική εμπειρία στο αντικείμενο» μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα πρωτοποριακό και ευέλικτο διοικητικό σχήμα, αλλά επίσης και ως μια ομάδα που εφησυχάζει την υπουργική διοίκηση μπροστά σε ένα άγνωστο και πολλά υποσχόμενο νέο πανεπιστήμιο. Επίσης, αν υπάρχει αυτό το διοικητικό σχήμα με τους ειδικούς επιστήμονες, τότε οι καθηγητές και το ακαδημαϊκό προσωπικό ποιοί θα είναι; Μήπως, τελικά, το σχήμα αυτό αποτελεί ένα καλό άλλοθι για την νομιμοποίηση της άγνωστης ταυτότητας και φυσιογνωμίας του νέου πανεπιστημίου και έναν μελλοντικό κίνδυνο για τη συσσώρευση «ειδικών επιστημόνων με εξειδικευμένες σπουδές και σχετική εμπειρία στο αντικείμενο» σε αντιπαράθεση με τους ακαδημαϊκούς δασκάλους του ιδρύματος; Ένα άλλο σημείο, που είναι άξιο αναφοράς, εστιάζεται στην αποστολή του νέου ιδρύματος. Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 2 του Νόμου 27/92 ορίζεται με σαφήνεια ότι η αποστολή του 2

υπό ίδρυση ΕΑΠ είναι «η συνεχής επιμόρφωση και μετεκπαίδευση των πολιτών». Η ανυπαρξία της έννοιας «προπτυχιακή ή μεταπτυχιακή εκπαίδευση» προβληματίζει για τις προθέσεις του νομοθέτη. Επιπλέον, παρακάτω, στο άρθρο 4, αναφέρεται ότι, εκτός από «τα επιμορφωτικά προγράμματα και προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης ή μετεκπαίδευσης, που οδηγούν σε πιστοποιητικό παρακολούθησης», υπάρχει η δυνατότητα «κάτω υπό ορισμένες απαραίτητες προϋποθέσεις, που καθορίζονται από το ακαδημαϊκό συμβούλιο και μια από τις οποίες είναι ότι η συνολική διάρκεια σπουδών θα είναι τουλάχιστον ίση με τη διάρκεια των αντίστοιχων σπουδών στα υπόλοιπα Α.Ε.Ι. της χώρας», να προσφέρονται «ακαδημαϊκοί τίτλοι σπουδών». Το ερώτημα στο σημείο αυτό είναι κατά πόσο το άρθρο 4 με την εναλλακτική λύση που προσφέρει αποδυναμώνεται επί της ουσίας από το άρθρο 2, το οποίο, δεν αναπτύσσει ούτε διατυπώνει καμιά εναλλακτική λύση για σπουδές εκτός επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης. Όπως είναι αυτονόητο, οι έννοιες της «επιμόρφωσης» και της «μετεκπαίδευσης» δεν έχουν καμία βαρύτητα ως προς κάποια διπλώματα, πτυχία ή τυπικές σπουδές μεταπτυχιακού επιπέδου. Έτσι όπως είναι διατυπωμένες μπορεί να αναφέρονται σε κάποιο σεμινάριο ή σε μάθημα σεμιναριακού τύπου χωρίς αξία και μετρήσιμα αποτελέσματα. Ο νομοθέτης έχει προχωρήσει σε υπερβάσεις και νεωτερισμούς, χωρίς να εγγυάται μια συνοχή στη στρατηγική ανάπτυξης του ιδρύματος και ιδιαίτερα στην παροχή πανεπιστημιακών σπουδών με καθαρά ακαδημαϊκό περιεχόμενο. Αυτό επιβεβαιώνεται από τη μαρτυρία του τότε Πρύτανη του Πανεπιστημίου Πατρών και μετέπειτα Προέδρου της πρώτης Διοικούσας Επιτροπής του ΕΑΠ, Α. Λυκουργιώτη, ο οποίος λέει χαρακτηριστικά: «Όταν, σε λίγο χρονικό διάστημα, συνήλθαν οι Πρυτάνεις κάποιων ΑΕΙ για τη σύνταξη του προβλεπόμενου προεδρικού διατάγματος (εννοεί μετά τη ψήφιση του Νόμου 27/92), θεώρησαν ότι το ΕΑΠ θα έπρεπε να δομηθεί ως μια χαλαρή κοινοπραξία στην οποία θα μπορούσαν εθελοντικά να συμμετέχουν τα ελληνικά ΑΕΙ και η οποία θα προσέφερε σπουδές επιμόρφωσης, σε μεταπτυχιακό επίπεδο, στις έδρες των ΑΕΙ. Οι σπουδές αυτές προϋπέθεταν τη φυσική παρουσία των σπουδαστών, παρά το ότι στο ιδρυτικό άρθρο του ΕΑΠ αναφερόταν ότι Το Ε.Α.Π. έχει ως αποστολή τη συνεχή επιμόρφωση και μετεκπαίδευση των πολιτών και αναφέρεται σε μορφές εκπαίδευσης που δεν απαιτούν αναγκαία συνεχή παρακολούθηση και πραγματοποίηση φροντιστηριακών ή εργασιακών ασκήσεων, μπορούν δε ενδεχομένως να παρέχονται και με τη χρησιμοποίηση των σύγχρονων τεχνικών μέσων επικοινωνίας ή ενημέρωσης» (Λυκουργιώτης, 2004). Με δεδομένη τη δήλωση αυτή μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν η συνάντηση των Πρυτάνεων είχε προχωρήσει σε πρόταση προεδρικού διατάγματος, τότε το ΕΑΠ με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα δεν θα υπήρχε. Το πιο πιθανό είναι ότι θα είχε προ πολλού σταματήσει η λειτουργία του ή δεν θα είχε ποτέ αναπτυχθεί ως ανώτατο ακαδημαϊκό ίδρυμα. Ο Νόμος 27/92 δεν ενεργοποιήθηκε ποτέ. Στη θέση του, το 1997 ψηφίστηκε άλλος νόμος, πιο αναλυτικός και πιο λειτουργικός, ο οποίος διέπει σήμερα τη λειτουργία του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Η έννοια του «ανοικτού ιδρύματος» Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο είναι ένα «ανοικτό» ανώτατο ίδρυμα, το οποίο στόχο έχει να δημιουργήσει διαύλους προσβάσεων σε αυτούς που δεν εντάχθηκαν κάποια άλλη στιγμή της ζωής τους στην ανώτατη εκπαίδευση. Υπάρχει όμως μια ένσταση ως προς το «ανοικτό». Δεν 3

έχει οδηγήσει ποτέ σε συζήτηση το ερώτημα «τι σημαίνει ανοικτό». Η αρχική έκφραση του όρου αναφέρεται στο ιδεώδες της ανοικτής παιδείας, δηλαδή στις μορφές εκείνες που οδηγούν το ίδρυμα στο να είναι προσβάσιμο. Είναι όμως μόνο αυτό; Μήπως αυτή η έννοια και μόνο μας παρασύρει σε μια διαχειριστική ερμηνεία του όρου, χωρίς να ερευνά και άλλα ζητήματα στρατηγικής και πολιτικής; Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο της Βρετανίας που πρώτο έκανε χρήση του όρου, εδώ και χρόνια διεύρυνε την έννοιά του και ταυτόχρονα επικεντρώθηκε στις διεργασίες των φοιτητών του. Με τον τρόπο αυτόν εισήγαγε την έννοια της υποστήριξης των φοιτητών, μια έννοια με άπειρες αναφορές σε διαχειριστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι εδώ και πάνω από 15 χρόνια οργανώνει ειδικό συνέδριο κάθε Σεπτέμβριο με θέμα την υποστήριξη των φοιτητών. Δηλαδή, αναφέρεται στους μηχανισμούς εκείνων των συστημάτων που υποστηρίζουν, συμπληρώνουν και ενθαρρύνουν το έργο των φοιτητών του. Αυτοί οι μηχανισμοί είναι πολλοί και λειτουργούν συμπληρωματικά σε όλα τα επίπεδα των σπουδών. Ξεκινάμε λοιπόν με την παραδοχή ότι στο ανοικτό πανεπιστήμιο τουλάχιστον στις προπτυχιακές σπουδές εντάσσονται φοιτητές που έχουν αφήσει τις σπουδές και τα σχολεία τους για αρκετά χρόνια. Η λογική της κλήρωσης στο ΕΑΠ αφήνει μεγάλο αριθμό υποψηφίων έξω από το σύστημα χωρίς να έχει την υποδομή να τους απορροφήσει. Πρώτη επισήμανση είναι ότι δεν είναι προσβάσιμο σε όλους. Άρα, δεν είναι ανοικτό. Το γεγονός και μόνο ότι ένα μικρό μέρος των υποψηφίων θα γίνει αποδεκτό από το ίδρυμα, το καθιστά ως «κλειστό» ίδρυμα. Η μαζικότητα των λειτουργιών του το έχουν οδηγήσει να αναπτύξει μια οριζόντια μορφή οργάνωσης της διοίκησης, αλλά και της εκπαίδευσης, έτσι ώστε να εξυπηρετεί ταυτόχρονα όλες τις ανάγκες των δομών του. Η οριζόντια μορφή βοηθά τη δουλειά των 110 μόνο διοικητικών υπαλλήλων και τον μικρό αριθμό των 25 μελών ΔΕΠ. Ο μεγάλος αριθμός των φοιτητών (22.165 φοιτητές και 36.295 φοιτητοθεματικές ενότητες), ο μεγάλος αριθμός των μελών ΣΕΠ (1.400 περίπου), ο προγραμματισμός και η διαχείριση 6.907 Ομαδικών Συμβουλευτικών Συναντήσεων (ΟΣΣ) το χρόνο, καθώς και η γεωγραφική κατανομή τους πολλές φορές αποτελούν εμπόδιο στη διαχείριση των λειτουργιών του. Είναι απορίας άξιο πώς 25 μέλη ΔΕΠ συντονίζουν τόσους έκτακτους ΣΕΠ / καθηγητές συμβούλους (tutors). Αν δεν υπήρχε η οριζόντια οργάνωση του ιδρύματος θα υπήρχε σοβαρό πρόβλημα με τη διαχείριση των διοικητικών και ακαδημαϊκών θεμάτων. Η μαζικότητα του ΕΑΠ και η οριζόντια οργάνωση πολλές φορές δημιουργούν διαχειριστικά προβλήματα στο μηχανισμό του, αλλά κυρίως στην ποιότητα των εκπαιδευτικών διαδικασιών. Πώς είναι δυνατόν και με ποιους τρόπους να εναρμονισθεί η μαζικότητα με την εξατομικευμένη εκπαίδευση, που είναι ο κύριος μοχλός του; Πάλι εδώ η απάντηση που πείθει είναι η οριζόντια οργάνωσή του. Μπορεί όμως να πείσει έως ένα βαθμό. Διότι, σύστημα που να υποστηρίζει και να ενθαρρύνει το σώμα των σπουδαστών δεν υπάρχει. Ας εξετάσουμε ένα σενάριο. Ένας νέος σπουδαστής εγγράφεται σε προπτυχιακό πρόγραμμα του ΕΑΠ μετά από 10 χρόνια αποφοίτησης από το λύκειο. Οι απαιτήσεις των σπουδών επικεντρώνονται στην οργάνωση της μελέτης του, στην οργάνωση του χρόνου του, στη προετοιμασία της συγγραφής γραπτής ακαδημαϊκής εργασίας, στη μελέτη βιβλιογραφίας και χρήσης της βιβλιοθήκης και τέλος στο συνδυασμό όλων αυτών. Το ΕΑΠ δεν του παρέχει κάποια ιδιαίτερη υποστήριξη σε όλες αυτές τις δραστηριότητες. Δεν υπάρχει κάποιο 4

ιδρυματικό σύστημα ή μηχανισμός που να τον υποστηρίξει ή να τον κάνει ικανό να αναπτύξει αυτές τις ικανότητες. Και όμως: από το πρόγραμμα σπουδών του ζητείται να ανταπεξέρθει στις απαιτήσεις αυτές, χωρίς συχνά να έχει κάποια εμπειρία ή τις απαραίτητες δεξιότητες. Άλλη μια σημαντική έννοια του όρου «ανοικτό» είναι η δυνατότητα και ευελιξία επεξεργασίας νέων ιδεών και εφαρμογών. Το ΕΑΠ δια νόμου, έχει πολλές ιδιαιτερότητες και καινοτομίες συγκριτικά με τα άλλα ΑΕΙ. Έχει τη δυνατότητα να υιοθετήσει καινοτομίες στη λειτουργία του, στο εκπαιδευτικό υλικό, στους τρόπους επικοινωνίας, διδασκαλίας και μάθησης. Οι καινοτομίες όμως αυτές, που θα μπορούσαν να είναι πρωτοπόρες στην Ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα δεν υπάρχουν και κάποιες που έχουν θεσμοθετηθεί εδώ και χρόνια μένουν ανενεργές. Ο μηχανισμός και το ακαδημαϊκό περιβάλλον που είναι απαραίτητα στοιχεία για να ενεργοποιηθούν, είναι απόντα. Ένα σημαντικό στοιχείο, το οποίο καθορίζει την ποιότητα των σπουδών είναι η εκπαιδευτική εργασία που παρέχουν οι 1.400 περίπου καθηγητές σύμβουλοι. Όταν ολοκληρώνεται η επιλογή τους και τους ανατίθεται η επίβλεψη ενός τμήματος φοιτητών, οι καθηγητές σύμβουλοι θα πρέπει να αυτοσχεδιάσουν, να παραστούν στις ΟΣΣ, να σχολιάσουν και να βαθμολογήσουν τις εργασίες των φοιτητών χωρίς να έχουν την απαραίτητη κατάρτιση ως προς το πώς το κάνουν και πώς να γίνουν πιο αποτελεσματικοί στη δουλειά τους. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση σε ένα μαζικό ίδρυμα όπως είναι το ΕΑΠ, απαιτεί συγκεκριμένους τρόπους επικοινωνίας, διδασκαλίας και εφαρμογής κάποιων διαδικασιών. Αυτές όμως δεν είναι γνωστές στους περισσότερους ΣΕΠ. Επίσης, δεν υπάρχει κάποιο δίκτυο υποστήριξης, επικοινωνίας και πληροφόρησης, έτσι ώστε να τους παρέχει τις βασικότερες απαιτήσεις των ιδιαιτεροτήτων της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Αυτό που γίνεται σε ανάλογες περιπτώσεις σε συμβατικά πανεπιστήμια εδώ δεν μπορεί να γίνει λόγω του μικρού αριθμού μελών ΔΕΠ και της ανυπαρξίας των λειτουργιών του προγράμματος σπουδών (ανάλογο του τμήματος των συμβατικών πανεπιστημίων). Η έννοια του «εξ αποστάσεως ιδρύματος» Ένα στοιχείο που καθορίζει την ποιότητα της εκπαίδευσης στο μαζικό εξ αποστάσεως ίδρυμα είναι το εκπαιδευτικό υλικό που παράγεται με ευθύνη του. Το υλικό αυτό είναι η καρδιά της εκπαιδευτικής πράξης και των διαδικασιών της διδασκαλίας και μάθησης. Η διαδικασία, ο τρόπος, η μορφή και γενικότερα οι επιλογές του υλικού αυτού ορίζουν την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης. Η πρώτη γενιά εκπαιδευτικού υλικού στο ΕΑΠ ολοκληρώθηκε το 1999. Ήταν γενικευμένη και αφορούσε όλα τα προγράμματα σπουδών του. Ήταν η γενιά των πειραματισμών στο σχεδιασμό του. Από τότε έγινε μια δεύτερη προσπάθεια για διεύρυνση και επικαιροποίηση του εκπαιδευτικού υλικού, περιορισμένης όμως εμβέλειας. Το γεγονός ότι και οι δύο περιπτώσεις ανάπτυξης εκπαιδευτικού υλικού συνδέθηκαν άμεσα με τη χρηματοδότηση μέσω ΕΠΕΑΕΚ δημιουργεί ένα προηγούμενο, που φαίνεται να δυσχεραίνει τη μελλοντική του πορεία. Η λογική της μαζικής παραγωγής συνδέει το εκπαιδευτικό υλικό με χρηματοδοτήσεις και την απόλυτη έλλειψη αξιολόγησής του. Από την παιδαγωγική του αξία, το εκπαιδευτικό υλικό στο ΕΑΠ είναι μαζικής χρήσης. Δηλαδή, ένα υλικό που απευθύνεται στο μέσο χρήστη σπουδαστή και είναι το ίδιο για όλους όσους παρακολουθούν το πρόγραμμα σπουδών. Ταυτόχρονα είναι ένα υλικό, το οποίο φτάνει στα χέρια του σπουδαστή για δική του εξατομικευμένη χρήση. Ο συνδυασμός των 5

δύο αυτών δεδομένων είναι δύσκολος και απαιτεί συλλογική προσπάθεια και έρευνα για την αποτελεσματικότητά του. Το γεγονός της φυσικής απόστασης των σπουδαστών από το ίδρυμα και η περιορισμένη δυνατότητα επικοινωνίας με τους καθηγητές συμβούλους, η οποία συντελείται από απόσταση (τηλέφωνο και ηλεκτρονικό ταχυδρομείο), συχνά επηρεάζει τη δημιουργική εμπλοκή των σπουδαστών. Όλη η διαδικασία της εκπαίδευσης και της επικοινωνίας βασίζεται σε ένα λεπτό νήμα με δεκάδες κόμβους. Όταν κάποιος κόμβος δυσλειτουργεί, είναι ικανός να παρασύρει και άλλους με ευκολία. Σε μια τέτοια περίπτωση το αποτέλεσμα είναι απογοητευτικό, εφόσον η δυσλειτουργία επηρεάζει πάντα τη μάθηση και τον ίδιο το σπουδαστή. Αν εξαιρέσουμε τους παραπάνω προβληματισμούς για την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής πράξης, εντοπίζουμε κάποιους παράγοντες που επηρεάζουν την εύρυθμη λειτουργία του ΕΑΠ. Οι παράγοντες αυτοί είναι: α) η κατάργηση του αρθρωτού (σπονδυλωτού) συστήματος, β) η έλλειψη περιφερειακών εκπαιδευτικών κέντρων / παραρτημάτων, γ) η εγγραφή νέων φοιτητών χωρίς τυπικά προσόντα (άτυπη μάθηση), και δ) η έλλειψη δυνατότητας επιμόρφωσης και κατάρτισης των καθηγητών συμβούλων στις πρακτικές της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης ενηλίκων. Ας δούμε τους παράγοντες αυτούς πιο αναλυτικά. Α) Η κατάργηση του αρθρωτού (σπονδυλωτού) συστήματος Το αρθρωτό (σπονδυλωτό) σύστημα αποτελεί μια λογική ανάπτυξης των προγραμμάτων σπουδών, σύμφωνα με την οποία ο σπουδαστής έχει τη δυνατότητα να επιλέξει όποιο πρόγραμμα σπουδών επιθυμεί και όποια θεματική ενότητα καλύπτει τις προσωπικές ανάγκες και τις εκπαιδευτικές φιλοδοξίες του. Συνεπώς, τα ίδια τα προγράμματα σπουδών σχεδιάζονται και αναπτύσσονται με βάση αυτή την προοπτική. Η ροή της ανάπτυξης, αλλά και των επιλογών των σπουδαστών δεν ακολουθεί μια κάθετη πορεία, όπως στα περισσότερα συμβατικά πανεπιστήμια, αλλά τους δίνει τη δυνατότητα να προχωρήσουν σε οριζόντιες επιλογές, διαμορφώνοντας οι ίδιοι το σπουδαστικό τους προφίλ. Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο δημιούργησε τα προγράμματα σπουδών του μεταξύ των ετών 1997 2001 σε ένα μεγάλο βαθμό με βάση αυτή τη λογική. Με τον τρόπο αυτό προσφέρονται περισσότερες επιλογές στους σπουδαστές, ενώ ταυτόχρονα το ίδρυμα απευθύνεται σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, παρέχει ευέλικτα πακέτα σπουδών με διεπιστημονική και διαθεματική κατεύθυνση και δημιουργεί συγγενικές σχέσεις με όλα τα προσφερόμενα προγράμματα. Όπως ακριβώς αντικατέστησε το Ε.Α.Π. το συμβατικό εξαμηνιαίο μάθημα με τη δεκάμηνη θεματική ενότητα, με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να προσθέσει στο υπάρχον πλαίσιο, χωρίς να αντικαταστήσει κάτι άλλο, την ευέλικτη θεματική ενότητα και το ευέλικτο οριζόντιο πρόγραμμα σπουδών on demand. Μια τέτοια πρωτοβουλία θα δικαίωνε το δημοκρατικό και αναφαίρετο δικαίωμα των σπουδαστών να ορίζουν τη φυσιογνωμία του πτυχίου τους όπως αυτοί επιθυμούν. Δυστυχώς, όμως, ενώ το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο είχε θεσμοθετήσει το αρθρωτό σύστημα στον ιδρυτικό νόμο του 1997, λίγο αργότερα το κατήργησε. 6

Β) Η έλλειψη περιφερειακών εκπαιδευτικών κέντρων / παραρτημάτων Η φυσική απόσταση του μεγαλύτερου μέρους των φοιτητών, αλλά και των καθηγητών συμβούλων από την έδρα του ιδρύματος έχει οδηγήσει σε ένα ανύπαρκτο ακαδημαϊκό περιβάλλον. Όμως, το ακαδημαϊκό περιβάλλον πρέπει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πανεπιστημιακής δραστηριότητας, της ακαδημαϊκής επικοινωνίας και της επιστημονικής ανάπτυξης. Κοινός τόπος όλων των ανοικτών και εξ αποστάσεως πανεπιστημίων είναι η λειτουργία περιφερειακών εκπαιδευτικών κέντρων, ανεξάρτητα από την ονομασία που χρησιμοποιούν κάθε φορά. Τα κέντρα αυτά έχουν σκοπό να υποστηρίξουν με κάθε δυνατό τρόπο τις σπουδές των φοιτητών και το έργο των καθηγητών συμβούλων. Συνήθως οι εμπλεκόμενοι έχουν πρόσβαση σε βιβλιοθήκες, σε υπολογιστές, σε κάθε είδους αρχεία και συμπληρωματικό υλικό για τις σπουδές τους, ενώ επικοινωνούν με άλλους συναδέλφους τους που έχουν κοινές ανησυχίες και κοινά προβλήματα. Συχνά έχουν πρόσβαση σε ψηφιακά συστήματα που τους επιτρέπουν να ανατρέξουν σε πηγές ή επικοινωνούν μέσω τηλεδιάσκεψης με τον καθηγητή τους ή με άλλες ομάδες φοιτητών. «Ανοικτό πανεπιστήμιο» σημαίνει προσβάσιμο πανεπιστήμιο. Όμως, με τον όρο «προσβάσιμο» δεν εννοούμε μόνο την ελεύθερη χωρίς προϋποθέσεις πρόσβαση, αλλά τη δυνατότητα χρήσης όλων των υπηρεσιών του πανεπιστημίου από τους σπουδαστές και τους καθηγητές συμβούλους. Η ανάπτυξη των περιφερειακών εκπαιδευτικών κέντρων εξαρτάται κάθε φορά από τη στρατηγική που έχει ορίσει το ίδρυμα σε θέματα εκπαιδευτικών δυνατοτήτων και επικοινωνίας. Η δυνατότητα της δημιουργίας παραρτημάτων ή ανάλογων περιφερειακών κέντρων έχει θεσμοθετηθεί από τον ιδρυτικό νόμο του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου το 1997. Σήμερα έχει θεσμοθετηθεί το παράρτημα του ΕΑΠ στην Αθήνα, αλλά με περιορισμένες δυνατότητες, αφού χρησιμοποιείται μόνο από ομάδα διοικητικών υπαλλήλων. Γ) Η εγγραφή νέων φοιτητών χωρίς τυπικά προσόντα (άτυπη μάθηση) Η πιστοποίηση της άτυπης μάθησης ή της μάθησης που δεν συνοδεύεται από τυπικά χαρτιά και διπλώματα θα απασχολήσει σύντομα τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις υποδομές εκπαίδευσης και κατάρτισης της κάθε χώρας. Το γεγονός ότι σε κάθε περιοχή της Ε.Ε. υπάρχει ένα ικανό ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο δεν διαθέτει τυπικά προσόντα, αλλά μεταφέρει πλούσια επαγγελματική εμπειρία, βιώματα, γνώσεις και κατάρτιση σε σειρά επαγγελματικών τομέων, είναι ένα θέμα που απασχολεί ήδη ορισμένα ανοικτά πανεπιστήμια. Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ως εκπαιδευτικό ίδρυμα δια βίου εκπαίδευσης διαθέτει το απαιτούμενο νομικό υπόβαθρο και θα μπορούσε να θεσμοθετήσει τη δυνατότητα να δίνεται η ευκαιρία στους ενδιαφερόμενους που έχουν κίνητρα και θέληση, αλλά όχι τυπικά προσόντα, να σπουδάσουν και να ολοκληρώσουν προγράμματα ή μέρη προγραμμάτων της επιλογής τους, τουλάχιστον σε προπτυχιακό επίπεδο. Δ) Η έλλειψη δυνατότητας επιμόρφωσης και κατάρτισης των καθηγητών συμβούλων στις πρακτικές της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης ενηλίκων 7

Η πρακτική της διδασκαλίας και της μάθησης μέσα σε ένα πλαίσιο ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης που απευθύνεται σε ενήλικους σπουδαστές περιέχει, όπως είναι προφανές, ορισμένες ιδιαιτερότητες που καθορίζουν την ποιότητά της. Πάγια πρακτική των ανοικτών πανεπιστημίων και των εξ αποστάσεως εκπαιδευτικών φορέων είναι η συνεχής επιμόρφωση του μεγάλου πάντα πλήθους των διδασκόντων καθηγητών συμβούλων. Οι G. Miller και A. Carr (1997) εκπόνησαν μια έρευνα σε 1.862 πανεπιστήμια των Η.Π.Α. που προσφέρουν προγράμματα σπουδών εξ αποστάσεως και κατέληξαν ότι οι πέντε πιο κοινές, και, ταυτόχρονα, πιο σημαντικές ανάγκες για επιμόρφωση, τις οποίες ορίζουν οι ίδιοι οι διδάσκοντες στα προγράμματα αυτά, είναι: Οι τεχνικές διδασκαλίας Οι δυνατότητες αλληλεπίδρασης Οι μαθητικοκεντρικές τεχνικές διδασκαλίας και η μάθηση Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη κατάλληλου διδακτικού υλικού για εξ αποστάσεως μαθήματα Μοντέλα για αποτελεσματική εξ αποστάσεως διδασκαλία. Η M. Clay (1999) αναφέρει ότι δεν υπάρχει πιο σημαντική εσωτερική δραστηριότητα για ένα φορέα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης από την επιμόρφωση και την υποστήριξη του καθηγητή συμβούλου. Εντοπίζει όμως, ορισμένα θεμελιακά λάθη (Clay 1999), που γίνονται από πολλούς έμπειρους διδάσκοντες της συμβατικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όταν καλούνται να προσαρμόσουν τον τρόπο διδασκαλίας τους στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Τα λάθη αυτά είναι τα εξής: Χρησιμοποιούν τεχνολογικά μέσα, ενώ μπορούν με απλές διαδικασίες να κάνουν αποτελεσματικότερα τη δουλειά τους. Τοποθετούν τα εγχειρίδιά τους στο διαδίκτυο, ενώ γνωρίζουν ότι η οθόνη του υπολογιστή δεν μπορεί να αντικαταστήσει τα έντυπα εγχειρίδια. Συχνά καταστρατηγούν τους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας, ιδιαίτερα για κείμενα που βρίσκονται στο διαδίκτυο. Δεν ορίζουν όπως το απαιτούν οι προϋποθέσεις της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης συγκεκριμένα κριτήρια και προσδοκώμενα αποτελέσματα προς τους σπουδαστές. Ο ρόλος του διδάσκοντα σε προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης είναι αναμφίβολα σημαντικός, αλλά και διαφορετικός. Απαιτεί νέες αντιλήψεις, νέους τρόπους προσεγγίσεων, νέες μορφές επικοινωνίας, νέα διδακτική πρακτική και πολλά άλλα που σε σύντομο χρόνο θα καθορίσουν την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης του ιδρύματος. Στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο οι ίδιοι οι καθηγητές σύμβουλοι εκφράζουν την ανάγκη για επιμόρφωσή τους. Επί δύο ακαδημαϊκά έτη η επιμόρφωση των καθηγητών-συμβούλων θεσμοθετήθηκε και καρποφόρησε. Τώρα, ο ίδιος ο φορέας δεν προσφέρει πλέον τέτοια δυνατότητα. Πριν από χρόνια στον διάλογο που είχε προκύψει για τα ανοικτά πανεπιστήμια της Ευρώπης, ο προβληματισμός είχε επικεντρωθεί στην έννοια της βιομηχανοποιημένης εκπαίδευσης των 8

μαζικών εξ αποστάσεως ιδρυμάτων. Η θέση των θεωρητικών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης όπως του Otto Peters (1996), Greville Rumble (1995), Nick Farnes (1993), Peter Raggatt (1993) και αρκετών άλλων έφερε στην επιφάνεια το ζήτημα του Φορντισμού και μετα Φορντισμού, δηλαδή του γεγονότος ότι η εξ αποστάσεως μαζικής εκπαίδευση έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το μοντέλο της μαζικής παραγωγής του Φόρντ της δεκαετίας του 1920. Το μοντέλο αυτό χαρακτηρίζει ως βιομηχανοποιημένη την εξ αποστάσεως μαζική εκπαίδευση και την παρομοιάζει με τους τρόπους παραγωγής και ανάπτυξης της βιομηχανίας. Κανείς από τους θεωρητικούς της μαζικής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης δεν διαφωνεί με το μοντέλο αυτό. Είναι σαφές ότι υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τη βιομηχανοποίηση. Δημιουργείται όμως ένας αντίποδας στο μοντέλο αυτό. Η παιδαγωγική, δηλαδή οι διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης σε ένα περιβάλλον όπως αυτό θα πρέπει να κάνουν τη διαφορά. Θα πρέπει να έχουν διακριτούς ρόλους και λειτουργία. Η μαζική εξ αποστάσεως εκπαίδευση από φύση μπορεί να είναι βιομηχανοποιημένη. Ταυτόχρονα όμως είναι και εξατομικευμένη. Η εμπλοκή του σπουδαστή στη διαδικασία της μάθησης τον καθιστά αυτόνομο και ανεξάρτητο. Η ευρετική πορεία προς τη μάθηση είναι μια πορεία προσωπική, δική του και συνήθως όχι όμως πάντα - απαλλαγμένη από συνεργασίες. Η πορεία αυτή αποτελεί αντιστάθμισμα στη βιομηχανοποίηση και μπορεί να προσδιορίσει ποιοτικά την εκπαιδευτική πράξη. Αρκεί να υπάρχουν οι προϋποθέσεις και οι συνθήκες για να το επιτρέψουν. Ο ρόλος του ιδρύματος, των καθηγητών συμβούλων, του εκπαιδευτικού υλικού και της επικοινωνίας, καθώς και των μηχανισμών υποστήριξης, είναι καθοριστικός για την επίτευξη της εξατομικευμένης μάθησης. Σύνοψη Τα πανεπιστήμια έρχονται πολύ συχνά μπροστά σε διλλήματα διαφόρων μορφών. Το ΕΑΠ λόγω της ιδιομορφίας του και των ιδιαιτεροτήτων του αντιμετωπίζει σειρά από διλλήματα που απαιτούν απαντήσεις. Σε ένα παραδοσιακό και συντηρητικό εκπαιδευτικό σύστημα, όπως είναι το Ελληνικό, εντάχθηκε το Ανοικτό Πανεπιστήμιο ως καινοτόμος ακαδημαϊκός θεσμός. Σχεδιάστηκε από ανθρώπους του παραδοσιακού συστήματος που είχαν ως όραμα ένα νέο ευέλικτο θεσμό. Οι αντιθέσεις όμως που περιλαμβάνονται μέσα στο δυαδικό σύστημα, παραδοσιακό vs. καινοτόμο, από μόνες τους έρχονται συχνά σε αντιθέσεις και συγκρούσεις. Πώς μπορεί να αναπτυχθεί ένα καινοτόμο, σύγχρονο και ευέλικτο εκπαιδευτικό ίδρυμα μέσα σε ένα σύστημα που ορισμένες φορές δεν μπορεί να το δεχθεί ή και να το αφομοιώσει; Πώς μπορεί το παραδοσιακό ακαδημαϊκό υπόβαθρο των εμπλεκομένων να ξεφύγει από το υπαρκτό και να υπερβεί τον εαυτόν του; Πώς μπορεί να δεχθεί νέα πρότυπα διαδικασιών διδασκαλίας, μάθησης και εκπαιδευτικού υλικού; Πώς μπορεί η ακαδημαϊκή συνείδηση των εμπλεκομένων να αποδεχθεί ένα νέο ρόλο; Η λίστα με τα ερωτηματικά θα μπορούσε να έχει μακριά συνέχεια. Μόνο που οι απαντήσεις δεν έχουν εξάρτηση από τη διάθεση ή τη βούληση των απόψεών μας. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι απόρροια επιλογών συγκεκριμένης πολιτικής και στρατηγικής των ανθρώπων εκείνων, που σχεδιάζουν και αποφασίζουν για την ανάπτυξη του Ανοικτού Πανεπιστημίου. 9

Βιβλιογραφία Clay M., (1999), Development of Training and Support Programs for Distance Education Instructors, Online Journal of Distance Learning Administration, Volume II, Number III Farnes N., (1993), Modes of production: Fordism and distance education, Open Learning, Volume 8, Number 1, p.p. 10-20 Miller, G. and Carr, A. (1997), Information and Training Needs of Agricultural Faculty Related to Distance Education, Journal of Applied Communications, 81 (1):1-9. Peters O., (1996), Responses to Greville Rumble on Labour Market theories and distance education, Open Learning, Volume 11, Number 1, p.p. 47-54 Raggatt P., (1993), Post Fordism and distance education a flexible strategy for change, Open Learning, Volume 8, Number 1, p.p. 21-31 Rumble, G., (1995), Labour Market theories and distance education: industrialization and distance education, Open Learning, Volume 10, Number 1, p.p. 10-20 Λυκουργιώτης, Α. (2004), Πεπραγμένα της Διοικούσας Επιτροπής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου για την περίοδο 1995 2004, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. 10