Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ενότητα 13: Σχεδιασμός Παραγωγικής Ικανότητας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ
ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ Η παραγωγική ικανότητα μετριέται σε φυσικές μονάδες που αναφέρονται είτε στο μέγιστο ρυθμό παραγωγής προϊόντων / υπηρεσιών είτε σε μονάδες βασικών εισροών της παραγωγής π.χ. ανθρωποώρες ή μηχονοώρες.
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ Η παραγωγική ικανότητα συνδέεται με τέσσερις διαστάσεις της ζήτησης προϊόντος /υπηρεσίας: α. Την ποσότητα( πόσο πρέπει να παράγεται και συνεπώς πόση παραγωγική ικανότητα χρειάζεται), β. Το χρόνο (πότε πρέπει να είναι διαθέσιμη η παραγωγική ικανότητα) γ. Την ποιότητα (τι είδους παραγωγική ικανότητα χρειάζεται) και δ. Τον τόπο (που πρέπει να εγκατασταθεί η παραγωγική ικανότητα)
ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 1. Το μέγεθος της αγοράς 2. Η υφιστάμενη τεχνολογία 3. Ανθρώπινος παράγοντας και διαθέσιμα κεφάλαια
ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ Μακροχρόνια, ο προσδιορισμός της μεταβολής της παραγωγικής ικανότητας σε ποσότητα και χρόνο ακολουθεί τις παρακάτω φάσεις: i. Καθορισμός της απαιτούμενης παραγωγικής ικανότητας με δεδομένη την πρόβλεψη της ζήτησης και τους υφιστάμενους περιορισμούς (εμπόδια) της παραγωγικής διαδικασίας ii. Καθορισμός εναλλακτικών λύσεων για να ανταποκριθούν σε μελλοντικές απαιτήσεις για παραγωγική ικανότητα όσον αφορά: - το είδος της τεχνολογίας - κεντρικά ή διασκορπισμένα συστήματα παραγωγής - δυνατότητα ανάθεσης μέρους παραγγελιών σε άλλα συστήματα παραγωγής iii. iv. Αξιολόγηση/ ανάλυση των παραπάνω εναλλακτικών λύσεων με βάση τους οικονομικούς παράγοντες και τον ανταγωνισμό, ευκαμψία, ποιοτικές προσαρμογές. Επιλογή/ υλοποίηση της άριστης εναλλακτικής λύσης για μεταβολή της παραγωγικής ικανότητας.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ/ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ Η διοίκηση δεν θα πρέπει να λάβει υπόψη μόνο ο κόστος παραγωγής και διάθεσης και την τεχνολογία αλλά και τον υφιστάμενο ανταγωνισμό, την οργανωτική δομή της επιχείρησης και την ευκαμψία του συστήματος παραγωγής. α. Οικονομική ανάλυση. Η απαιτούμενη νέα παραγωγική ικανότητα απαιτεί νέες επενδύσεις. Θα πρέπει να υπολογισθεί η απόδοση αυτών των απαιτήσεων. Η επιλογή της παραγωγικής ικανότητας δεν πρέπει να βασίζεται μόνο στην ανάλυση του κόστους καθεμιάς εναλλακτικής λύσης αλλά πρέπει να ληφθεί υπόψη και η αναμενόμενη ζήτηση του προϊόντος το αναμενόμενο κέρδος. β. Ανάλυση νεκρού σημείου. Δεδομένης της πρόβλεψης για την αναμενόμενη ζήτηση επιλέγεται εκείνο το επίπεδο της παραγωγικής ικανότητας που μεγιστοποιεί την απόδοση της νέας επένδυσης.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ/ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ γ. Ανάλυση χρηματοροών. Εξετάζεται το κόστος παραγωγής για διάφορα επίπεδα παραγωγικής ικανότητας. Εκτιμώνται οι ετήσιες χρηματοροές για όλη τη χρονική περίοδο που υπάρχουν ικανοποιητικές εκτιμήσεις της ζήτησης και προσδιορίζεται η απόδοση των κεφαλαίων που θα επενδυθούν για κάθε μια εναλλακτική λύση.
Παραγωγικό σύστημα Παραγωγικό σύστημα είναι κάθε σύστημα, δηλαδή κάθε οργανωμένο σύνολο στοιχείων που παράγει προϊόντα ή υπηρεσίες. Παραγωγικά Συστήματα Διακρίσεις Τα παραγωγικά συστήματα μπορούν να ταξινομηθούν κατά πολλούς τρόπους, όπως κατά το είδος του παραγόμενου τελικού προϊόντος που μπορεί να είναι υλικά αγαθά ή υπηρεσίες, ή να ταξινομηθούν κατά τον βασικό σκοπό που μπορεί να είναι η επίτευξη κερδών ή η ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών. Ωστόσο ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ταξινόμησή τους σύμφωνα με τον τύπο της παραγωγικής διαδικασίας. Με βάση αυτή την ταξινόμηση τα παραγωγικά συστήματα διακρίνονται σε συστήματα συνεχούς ροής (flow-shop), σε συστήματα παραγωγής κατά παραγγελία (job shop) και τέλος σε συστήματα κατασκευής έργων (projects).
Συστήματα συνεχούς ροής (flow-shop) Τα συστήματα αυτά παράγουν μεγάλους όγκους παραγωγής περιορισμένης ποικιλίας τυποποιημένων προϊόντων, τα οποία προορίζονται για ευρεία κατανάλωση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της κατηγορίας είναι τα προϊόντα διατροφής ή τα ηλεκτρικά είδη. Συνήθως τα προϊόντα στα συστήματα αυτά παράγονται σε γραμμές παραγωγής και ακολουθούν την ίδια διαδρομή μέσα στο σύστημα, περνώντας μέσα από μια σειρά εξειδικευμένων μηχανών. Ο μηχανικός εξοπλισμός είναι ειδικής χρήσης, ενώ ο βαθμός αυτοματοποίησης είναι μεγάλος με την ρομποτική να παίζει σημαίνοντα ρόλο. Είναι προφανές ότι το παραγωγικό σύστημα οργανώνεται έτσι ώστε να επιτρέπει την συνεχή «ροή» κάθε κομματιού στην αλυσίδα παραγωγής. Τέλος, ως παραγωγικά συστήματα συνεχούς ροής θεωρούνται και τα συστήματα εκείνα όπου οι εισροές τους μετασχηματίζονται σε ένα ή περισσότερα προϊόντα (π.χ. ένα διυλιστήριο ή μια μονάδα παραγωγής τσιμέντου).
Συστήματα παραγωγής κατά παραγγελία (job-shop) Διακεκομμένης ροής περιλαμβάνουν εκείνες στις οποίες οι χωροταξικές συνθήκες και ο εξοπλισμός πρέπει να διακρίνονται από ευκαμψία( δίνεται έμφαση στη σχεδίαση του προϊόντος, και της διαδικασίας διακίνησης του προϊόντος), η οποία επιτρέπει την παραγωγή μεγάλης ποικιλίας προϊόντων. π.χ. τράπεζες, νοσοκομεία
Συστήματα κατασκευής έργων (projects) Η περίπτωση των συστημάτων κατασκευής έργων αφορά στην κατασκευή μιας μονάδας προϊόντος, συνήθως μεγάλου μεγέθους και αξίας που προορίζεται για έναν πελάτη (π.χ. το κράτος). Παραδείγματα τέτοιων προϊόντων μπορεί να είναι ένα πλοίο, μια γέφυρα ή ένας δρόμος ταχείας κυκλοφορίας. Ο παραγωγικός εξοπλισμός είναι βέβαια γενικής χρήσης και με μικρό βαθμό αυτοματοποίησης.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Άλλη βασική διάκριση είναι το αντικείμενο της παραγωγικής διαδικασίας. Έτσι έχουμε διαδικασίες παραγωγής υλικών αγαθών και διαδικασίες παροχής υπηρεσιών. -Διαδικασίες παραγωγής υλικών αγαθών Τα παραγόμενα τελικά προϊόντα είναι δυνατό να είναι με τη μορφή καταναλωτικών αγαθών(αγαθά άμεσης κατανάλωσης), είτε κεφαλαιουχικών αγαθών (αγαθά έμμεσης κατανάλωσης), είτε ενδιαμέσων αγαθών (πρώτες ύλες).
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Διαδικασίες παροχής υπηρεσιών Απαιτούν σχεδίαση η οποία επιτρέπει υψηλό βαθμό προσαρμοστικότητας στις ατομικές ανάγκες των πελατών. Η παρακολούθηση ενός ασθενούς σε ένα νοσοκομείο αποτελεί παράδειγμα της ανάγκης παροχής υπηρεσιών πάνω σε προσωπική βάση. Προϋποθέτει τη συνεχή, σοβαρή και συστηματική ανάλυση των προτιμήσεων των πελατών τις οποίες επιθυμούν να ικανοποιήσουν.
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η διαδικασία σχεδίασης των μεθόδων παραγωγής γίνεται ως εξής: 1. Καθορίζονται τα μεγάλα, βασικά στάδια παραγωγής του προϊόντος.(π.χ. η διαδικασία εξόρυξης στα ορυχεία μπορεί να περιλαμβάνει τρία βασικά στάδια, την άντληση του ορυκτού από το υπέδαφος, την αποχώρηση με μηχανικά ή χημικά μέσα του πολύτιμου μετάλλου και τη μεταφορά και αποθήκευσή του) 2. Καθορισμός εναλλακτικών μεθόδων παραγωγής σε κάθε στάδιο. 3. Ανάλυση, αξιολόγηση καθεμιάς εναλλακτικής διαδικασίας παραγωγής. 4. Επιλογή της καλύτερης παραγωγικής διαδικασίας.
ΕΠΙΛΟΓΗ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ Η επιλογή του είδους μηχανικού εξοπλισμού επηρεάζεται από παράγοντες όπως: 1. Η ζήτηση του προϊόντος και συνεπώς ο απαιτούμενος ρυθμός παραγωγής 2. Ο κίνδυνος της αχρηστίας 3. Η ποιότητα του προϊόντος που θα παραχθεί 4. Η λειτουργική αξιοπιστία και το κόστος συντήρησης του 5. Η απαιτούμενη ευκαμψία του συστήματος παραγωγής 6. Το κόστος αγοράς και λειτουργίας των μηχανών 7. Ο απαιτούμενος βαθμός συμμετοχής του ανθρώπου-χειριστή στο κύκλωμα της παραγωγής 8. Η παραγωγική ικανότητα των μηχανών σε σχέση με το απαιτούμενο επίπεδο παραγωγής 9. Το κόστος κεφαλαίου που θα επενδυθεί.
Σχεδιασμός προϊόντος κ τεχνολογία Η τεχνολογία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το κόστος παραγωγής, κατά συνέπεια και την ανταγωνιστικότητα του προϊόντος αλλά και την ικανότητά του να επιβιώνει και να αναπτύσσεται. Ανάπτυξη της τεχνολογίας παρατηρούμε στα ακόλουθα σημεία της παραγωγής: Στα υλικά Στις μεθόδους παραγωγής Στην οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας
Σχεδιασμός προϊόντος κ τεχνολογία Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται σήμερα κατά βάση, είναι : 1) CAD/CAM Το μεν CAD είναι σχεδίαση ( του προϊόντος ) με τη χρήση συστήματος σχεδίασης με τη βοήθεια υπολογιστή ( Computer Aided Design ), το δε CAM είναι παραγωγή ( του προϊόντος ) με τη χρήση συστήματος βιομηχανικής παραγωγής με τη βοήθεια υπολογιστή (Computer Aided Manufacturing ). Έτσι σχεδιάζονται εξαρτήματα και βιομηχανικά προϊόντα με τη βοήθεια του πληκτρολογίου και της οθόνης αντί για το σχεδιαστήριο. Τα συστήματα CAM δίνουν κατασκευαστικές οδηγίες κατευθείαν στο παραγωγικό δυναμικό.
Σχεδιασμός προϊόντος κ τεχνολογία Εργαλειομηχανές NC Οι εργαλειομηχανές NC ( numerical controlled ) είναι μηχανές στις οποίες τα μηχανικά εξαρτήματα έχουν αντικατασταθεί από ηλεκτρονικά εξαρτήματα ή μηχανισμούς με ηλεκτρονικά εξαρτήματα που εκτελούν τις ίδιες λειτουργίες. Η λειτουργία τους στηρίζεται στην αρχή της ανάδρασης και στην ηλεκτρονική επεξεργασία δεδομένων. Γενικά επιτρέπουν μεγάλη ευελιξία, και μείωση του χρόνου προετοιμασίας της μηχανής και συνεπώς μείωση του κόστους παραγωγής.
Σχεδιασμός προϊόντος κ τεχνολογία FMS Τα ευέλικτα βιομηχανικά συστήματα FMS ( Flexible Manufacturing Systems ) αποτελούν τεχνολογία διεργασιών ελεγχόμενων από υπολογιστή, κατάλληλη για την παραγωγή μιας μέτριας ποικιλίας προϊόντων σε μέτριους, ευέλικτους όγκους. Επιτρέπουν στις παραγωγικές εγκαταστάσεις να περνούν από την παραγωγή ενός προϊόντος στην παραγωγή ενός άλλου γρήγορα και αποδοτικά. Τα συστήματα αυτά συνδυάζουν μεγάλη ευελιξία και υψηλή παραγωγικότητα. Γι αυτό, εφαρμόζονται κυρίως σε παραγωγή μεγάλης ποικιλίας προϊόντων σε μικρές παρτίδες.
Σχεδιασμός προϊόντος κ τεχνολογία Πληροφοριακά συστήματα. Όλες οι λειτουργίες της επιχείρησης ( που αφορούν και την παραγωγή αλλά και την διοίκηση ) προγραμματίζονται, υλοποιούνται και ελέγχονται από ένα πληροφοριακό σύστημα που καλύπτει τους περισσότερους ( αν όχι όλους ) τους τομείς δραστηριότητας της επιχείρησης
Μελέτη Εργασίας Η μελέτη εργασίας έχει ως αντικείμενο τον προσδιορισμό του καλύτερου τρόπου εκτέλεσης των δραστηριοτήτων, οι οποίες συνιστούν την παραγωγή. Λόγω της ανάγκης προσαρμογής της παραγωγής σε νέα απαραίτητη για τη βελτίωση σε ήδη υπάρχουσες παραγωγικές διαδικασίες. Η μελέτη εργασίας (work study) κατά κανόνα πραγματοποιείται σε δύο στάδια : Α) Μελέτη μεθόδου (method study) B) Μέτρηση εργασίας (work measurement) Γενικά, στο πρώτο στάδιο, το στάδιο της μελέτης μεθόδου προσδιορίζονται, αξιολογούνται και δοκιμάζονται οι επί μέρους εργασίες ενώ στο δεύτερο στάδιο μετράται ο χρόνος που απαιτείται για την υλοποίηση της κάθε εργασίας.
Μελέτη Μεθόδου Η μελέτη μεθόδου αφορά το σχεδιασμό ή τη βελτίωση του τρόπου εκτέλεσης μιας παραγωγικής διαδικασίας. Στάδια : Καθορισμός της εργασίας που θα μελετηθεί Ανάλυση της υπό μελέτη μεθόδου Αναζήτηση και εξέταση των εναλλακτικών μεθόδων Επιλογή και ανάπτυξη της νέας μεθόδου Εφαρμογή της νέας μεθόδου Έλεγχος της ορθής εφαρμογής της νέας μεθόδου
Ανάλυση της ροής εργασίας Η μελέτη της μεθόδου παραγωγής διευκολύνεται σημαντικά αν η ροή της εργασίας στο παραγωγικό σύστημα αναλυθεί με τη βοήθεια κατάλληλων διαγραμμάτων ή άλλων βοηθημάτων. 1) Διαγράμματα διαδικασίας Με αυτά παρακολουθούνται είτε οι δραστηριότητες ενός ανθρώπου, είτε, τις περισσότερες φορές, η διακίνηση ενός υλικού διαμέσου των παραγωγικών φάσεων μέχρι την τελική διαμόρφωση του προϊόντος.
Ανάλυση της ροής εργασίας Ένα απλό διάγραμμα είναι το διάγραμμα σταδίων. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται είναι το ορθογώνιο παραλληλόγραμμο για την απεικόνιση μιας φάσης της παραγωγικής διαδικασίας, και το βέλος για τον προσδιορισμό της σειράς με την οποία εκτελούνται οι εργασίες. Λεπτομερέστερο διάγραμμα είναι το διάγραμμα συναρμολόγησης. Στο διάγραμμα αυτό χρησιμοποιούνται τα ακόλουθα σύμβολα: το οριζόντιο βέλος, ο κύκλος και το τετράγωνο. Πάνω από τα βέλη σημειώνονται οι πρώτες ύλες και τα εξαρτήματα, ο κύκλος δείχνει μια φάση της παραγωγικής διαδικασίας και τέλος το τετράγωνο δείχνει μια δραστηριότητα ελέγχου. Το διάγραμμα αυτό, που παρουσιάζειτα υλικά καθώς και τη σειρά με την οποία πραγματοποιούνται τα στάδια παραγωγής του τελικού προϊόντος, ονομάζεται και διάγραμμα Gozinto (goes into).
Ανάλυση της ροής εργασίας
Μέτρηση Εργασίας
Μέτρηση Εργασίας
Μέτρηση Εργασίας
Βασικός χρόνος είναι το αποτέλεσμα των μετρήσεων που γίνεται άμεσα με επιτόπια οπτική παρατήρηση, συνήθως με τη χρήση χρονομέτρου. Ο χρόνος αυτός ορίζεται ως η μέση τιμή των μετρήσεων ti που καταγράφονται εάν επαναληφθεί ν φορές ο κύκλος της εργασίας
Μέτρηση Εργασίας
Κανονικός χρόνος είναι ο χρόνος που απαιτείται ώστε το 90-95% των επαρκώς εκπαιδευμένων ατόμων να μπορεί να εκτελεί τη συγκεκριμένη εργασία καλά ή και καλύτερα.
Μέτρηση Εργασίας
Παράδειγμα
Λύση
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/από-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.
Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.