Η χωρική διασπορά και η θέση των οικισμών

Η χωρική διασπορά και η θέση των οικισμών Η κατανομή των πόλεων στο γεωγραφικό χώρο έχει ορισμένα χαρακτηριστικά Μέγεθος πόλεων Αριθμός πόλεων Σχέση αριθμού και μεγέθους πόλεων Κυρίαρχη πόλη 1 ο επίπεδο Πόλη 2 ης σειράς 2 ο επίπεδο Πόλη 3 ης σειράς 3 ο επίπεδο Πόλη 4 ης σειράς 4 ο επίπεδο Πόλη 5 ης σειράς 5 ο επίπεδο Ιεραρχική οργάνωση του αστικού συστήματος Οι πόλεις του αστικού συστήματος είναι ιεραρχημένες ανάλογα με το μέγεθός τους, ενώ αυξάνεται ο αριθμός και μειώνεται το μέγεθός τους με τη μετάβαση σε χαμηλότερα ιεραρχικά επίπεδα 1 Κάθε χώρα έχει 1 ή 2 μεγάλες πόλεις, που είναι ο τόπος παραγωγής των περισσότερων προϊόντων 2 Υπάρχουν και μικρότερες πόλεις κάθε από τις οποίες κυριαρχεί οικονομικά στην περιφέρεια που ανήκει 3 Οι μικρότερες πόλεις παράγουν ένα μικρότερο φάσμα προϊόντων σε σχέση με τις πρωταρχικές πόλεις 4 Κάθε περιφέρεια, εκτός από την κυρίαρχη πόλη, υπάρχουν κάποιες πόλεις με μικρότερο πληθυσμό με μικρότερο εύρος παραγόμενων προϊόντων σε σχέση με την κυρίαρχη περιφερειακή πόλη 5 Όσο ο πληθυσμός των πόλεων μειώνεται, τόσο μειώνεται το εύρος των παραγόμενων σε αυτές προϊόντων αυξάνεται ο αριθμός των πόλεων Σελ 1

Η θεωρία της κεντρικής θέσης του Christaller Η θεωρία της κεντρικής θέσης ήταν η πρώτη γενική εξέταση του συστήματος των πόλεων, αναπτύχθηκε από τον Christaller (1933) και εν συνεχεία βελτιώθηκε από τον Losch (1954) Στην πρώτη της μορφή αφορούσε τη γεωγραφική κατανομή των μικρών και μεγάλων πόλεων στη Νότια Γερμανία, ενώ αργότερα ασχολήθηκε με τον υπολογισμό του αριθμού, του μεγέθους και ρόλου των πόλεων σε μία περιφέρεια ή σε μια χώρα Η θεωρία υποθέτει ότι η οργάνωσή των κεντρικών θέσεων πραγματοποιείται με βάση κάποια δομημένη ιεραρχία, ενώ η σημασία του κάθε ιεραρχημένου επιπέδου συνδέεται με την έκταση της ζώνης επιρροής του Υπάρχουν ιεραρχίες διαφορετικών αγαθών (g=1, 2, N), διαφορετικών περιοχών πώλησης (m=1, 2, N), καιδιαφορετικών αστικών κέντρων (u=1, 2, N) Τα αγαθά που βρίσκονται στις υψηλότερες θέσεις της ιεραρχίας έχουν μεγαλύτερες περιοχές πώλησης και υπάρχει μια αντιστοιχία ανάμεσα στις διαφορετικές θέσεις του αγαθού και τις γεωγραφικές διαστάσεις της περιοχής πώλησής του Για παράδειγμα, το αγαθό g=3 θα έχει μια περιοχή πώλησης m=3, το αγαθό g=4 θα έχει μια περιοχή πώλησης m=4 κοκ Επίσης, το αστικό κέντρο επιπέδου u=2 προσφέρει όλα τα αγαθά του επιπέδου g=2, κλπ Σελ 2

Η θεωρία της κεντρικής θέσης του Christaller Η θεωρία της κεντρικής θέσης χρησιμοποιεί κάποιες απλουστευτικές υποθέσεις, όπως (α) Η περιφέρεια την οποία εξετάζουμε είναι επίπεδη, εντός της οποίας η μετακίνηση είναι εξίσου εύκολη προς όλες τις κατευθύνσεις (β) Ο πληθυσμός είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος σε όλη την περιφέρεια (γ) Οι καταναλωτές έχουν τα ίδια εισοδήματα και δρουν «ορθολογικά», δηλαδή επισκέπτονται το κοντινότερο σημείο που παρέχει το αγαθό ή την υπηρεσία (δ) Ο μοναδικός παράγοντας που επηρεάζει το μεταφορικό κόστος είναι η απόσταση (ε) Οι παραγωγικές εισροές είναι διαθέσιμες σε όλα τα σημεία της περιφέρειας στις ίδιες τιμές και οι παραγωγοί επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν το κέρδος και τις περιοχές διάθεσης των προϊόντων τους Σελ 3

Η θεωρία της κεντρικής θέσης του Christaller Α Γ Διευθέτηση των οικισμών στη θεωρία των κεντρικών θέσεων Η εξέλιξη της χωρικής κατανομής των οικισμών από την αρχική μορφή των κυκλικών στη τελική μορφή των εξαγωνικών αγορών των πόλεων B Δ Η «άναρχη» διασπορά των οικισμών στο χώρο με το χρόνο αποκτά μια τάξη Κάθε πόλη διαμορφώνει την αγορά των προϊόντων της που αρχικά είναι κυκλική Ο ανταγωνισμός προσδίδει στις αγορές εξαγωνικό σχήμα Ο βαθμός ανάπτυξης των αγορών κάθε πόλης προσδιορίζει το μέγεθος της πόλης και τη θέση της στην ιεραρχική ταξινόμηση Ανάλογα με τη θέση κάθε πόλης στην περιφερειακή ιεραρχία διαμορφώνει το μέγεθος της αγοράς της, η οποία έχει εξαγωνική μορφή, αλλά περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα μικρότερα αλληλεπικαλυπτόμενα εξάγωνα Σελ 4

Το υπόδειγμα του αστικού συστήματος του Cristaller Η οργάνωσή του αστικού χωρικού συστήματος πραγματοποιείται με βάση μια δομημένη ιεραρχία Η περιοχή αγοράς κάθε πόλης εξαρτάται από τη θέση που κατέχει στην ιεραρχία Οι πόλεις διαφορετικής τάξης μεγέθους προκύπτουν γιατί τα αγαθά έχουν διαφορετικές οικονομίες κλίμακας σχετικά με την κατά κεφαλή ζήτηση Η αιτιολόγηση της μορφής οργάνωσης που υποθέτει η θεωρία των κεντρικών θέσεων στηρίζεται αφενός στην παρατήρηση της πραγματικότητας, αφετέρου στη βασική αρχή ότι, επιδιώκεται η κάλυψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερων περιοχών αγοράς από τα λιγότερα δυνατά σημεία παραγωγής Σελ 5

Το υπόδειγμα του αστικού συστήματος του Cristaller μ μ μ μ m M m μ μ μ μ Ιεραρχική κατανομή πόλεων ανάλογα με την τάξη μεγέθους Η μεγάλη πόλη Μ, περιβάλλεται από τις μεσαίες πόλεις m, οι οποίες με τη σειρά τους περιβάλλονται από τις μικρότερες πόλεις μ Όσο μειώνεται το μέγεθος των πόλεων, μειώνεται η περιοχή αγοράς τους και αυξάνεται ο αριθ- Με απλουστευμένη παρουσίαση της χωρικής ιεραρχίας που υποθέτει η θεωρία των κεντρικών θέσεων εμφανίζεται στο Σχήμα όπου υπάρχει μια ιεραρχική κατανομή πόλεων ανάλογα με την τάξη μεγέθους τους Στο διάγραμμα υπάρχουν πόλεις 3 επιπέδων Η μεγάλη πόλη μεγέθους Μ, περιβάλλεται από τις μεσαίες πόλεις μεγέθους m, οι οποίες με τη σειρά τους περιβάλλονται από τις μικρότερες πόλεις μεγέθους μ Όσο μειώνεται το μέγεθος των πόλεων, μειώνεται η περιοχή αγοράς τους, η οποία στο διάγραμμα έχει μορφή τετραγώνου και αυξάνεται ο αριθμός τους Σελ 6

Το δίκτυο αστικών πόλων της Ελλάδας Στο Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης εμφανίζεται η ιεραρχική δομή του αστικού δικτύου, με την ανάδειξη των πόλεων που κατέχουν διαφορετικές θέσεις στην αστική ιεραρχία Επιδιώκεται η πολυκεντρική οργάνωσή με το μετασχηματισμό του διπολικού σε πολυκεντρικό δίκτυο και τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου πλέγματος αστικών πόλων και αξόνων ανάπτυξης Για τις μειονεκτικές περιοχές επιδιώκεται η ενδογενής τοπική ανάπτυξη με τη δημιουργία της απαραίτητης υποδομής, την παροχή υπηρεσιών και την αξιοποίηση των τοπικών πόρων και του ανθρώπινου δυναμικού Σελ 7

Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch Ο August Lösch ήταν Γερμανός οικονομολόγος από τους ιδρυτές της περιφερειακής επιστήμης Ο Lösch ουσιαστικά συμπλήρωσε τη θεωρία του Christaller δίνοντας σε αυτή μια μορφή, η οποίαείναι πιοκοντάστηνπραγματικότητα Ο Lösch θεώρησε ότι δεν ταυτίζεται πάντοτε το σημείο ελάχιστου κόστους με το σημείο του μέγιστου κέρδους για μια επιχείρηση, ενώ εκτός από το κόστος και η ζήτηση μεταβάλλεται από περιοχήσε περιοχή Για κάθε θέση στο χώρο μία επιχείρηση ασκεί μονοπωλιακό έλεγχο σε μία περιοχή, ενώ η ενσωμάτωση του κόστους μεταφοράς στην τιμή πώλησης ενός προϊόντος μεταβάλλει την τιμή του ανάλογα με την απόσταση της επιχείρησης από την αγορά Ο Lösch στο υπόδειγμά του υπέθεσε μια ομοιογενή πεδιάδα, στην οποία οι μεταφορικές ευκολίες είναι οι ίδιες προς κάθε κατεύθυνση και τα έξοδα μεταφοράς είναι συνάρτηση της απόστασης Η πεδιάδα κατοικείται από ανθρώπους με ίδιες ανάγκες, τα ίδια εισοδήματα και τις ίδιες καταναλωτικές προτιμήσεις Υπάρχουν και άλλες παραγωγικές μονάδες στο χώρο που παράγουν το ίδιο προϊόν, αλλά βρίσκονται σε τέτοια απόσταση, ώστε να μην επηρεάζουν τη ζήτηση της προς μελέτη επιχείρησης Σελ 8

Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch Τιμή Ρ Ν Γύρω από το σημείο παραγωγής υπάρχει ένας κώνος ζήτησης, ο οποίος προσδιορίζει την περιοχή της αγοράς της επιχείρησης και την ποσότητα του προϊόντος που ζητείται Κόστος μεταφοράς Κόστος παραγωγής Ο Μ Ν Ποσότητα ποσότητα Όριο περιοχής αγοράς Κώνος ζήτησης κατά Lösch Ο κώνος ζήτησης ορίζει την περιοχή της αγοράς της επιχείρησης και την ποσότητα του προϊόντος που ζητείται Η απομάκρυνση από το σημείο παραγωγής (κέντρο της πόλης) έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ποσότητας του προϊό- Μ Τιμή Ρ Το προϊόν παράγεται στην τιμή Μ, στην οποία προστίθεται το μεταφορικό κόστος Στη θέση όπου παράγεται το προϊόν πωλείται στην τιμή Μ και η ποσότητα η οποία ζητείται ισούται με Ν Στο σημείο P η ζήτηση μηδενίζεται, ενώ ο κύκλος που δημιουργείται με κέντρο το σημείο Μ και ακτίνα ΜΡ είναι η περιοχή αγοράς για το προϊόν της επιχείρησης, με την παραδοχή ότι η ζήτηση είναι ομοιόμορφη προς όλες τις κατευθύνσεις Με την περιστροφή της καμπύλης ζήτησης γύρω από τον άξονα ΜΝ προκύπτει ένας τρισδιάστατος κώνος ζήτησης που δείχνει το συνολικό όγκο πωλήσεων της επιχείρησης Σελ 9

Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch (α) Κυκλικές αγορές (β) Εξαγωνικές αγορές Κάλυψη του γεωγραφικού χώρου κατά Lösch με κυκλικές και εξαγωνικές αγορές Ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων για αύξηση των περιοχών αγοράς τους οδηγεί στη δημιουργία αλληλοκαλυπτόμενων αγορών, οι οποίες στη συνέχεια εξελίσσονται και μετατρέπονται σε εξαγωνικές αγορές Με την υπόθεση της ύπαρξης αλληλεξάρτησης των επιχειρήσεων, ο Lösch εισήγαγε τη χωρική διαφοροποίηση του κόστους και της ζήτησης του προϊόντος και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάθε επιχείρηση σε ένα πρώτο στάδιο λειτουργεί μέσα σε κυκλικές αγορές Οι αγορές αυτές μετασχηματίζονται σε εξάγωνα, στην προσπάθεια κάθε επιχείρησης να αυξήσει το μέγεθος της αγοράς της και να καλύψει το σύνολο της γεωγραφικής επιφάνειας, όπου είναι ανταγωνιστική Συνδυάζοντας αυτά τα εξαγωνικά δίκτυα περιοχών της αγοράς για τα διάφορα προϊόντα, ο Losch παρήγαγε ένα ημι ιεραρχημένο σύστημα κέντρων, ανάλογα με τον αριθμό των προϊόντων που παρήγαγε κάθε κέντρο Σελ 10

Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch (α) Κυκλικές αγορές (β) Εξαγωνικές αγορές Κάλυψη του γεωγραφικού χώρου κατά Lösch με κυκλικές και εξαγωνικές αγορές Ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων για αύξηση των περιοχών αγοράς τους οδηγεί στη δημιουργία αλληλοκαλυπτόμενων αγορών, οι οποίες στη συνέχεια εξελίσσονται και μετατρέπονται σε εξαγωνικές αγορές Κάθε επιχείρηση επιδιώκει να ελέγξει το μεγαλύτερο τμήμα της αγοράς, κάτι που εξαρτάται από την συμπεριφορά του καταναλωτή και τη χωροθέτηση άλλων επιχειρήσεων Με την τήρηση κάποιων αποστάσεων μεταξύ των επιχειρήσεων επιτυγχάνεται η δημιουργία μεμονωμένων αγορών, στις οποίες κάθε επιχείρηση εκμεταλλεύεται τα μονοπωλιακά πλεονεκτήματα Αν η περιοχή αγοράς μιας επιχείρησης αλληλεπικαλύπτεται με την αγορά άλλης επιχείρησης σε ένα τμήμα, θα υπάρχουν σημεία στα οποία καμία δεν μπορεί να ασκήσει μονοπωλιακά πλεονεκτήματα Η ανάγκη για επέκταση των επιχειρήσεων έχει ως αποτέλεσμα τη μεγέθυνσή τους, που συνοδεύεται από είσοδο νέων επιχειρήσεων στις περιοχές που δεν καλύπτονται από τις υπάρχουσες επιχειρήσεις Ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων αυξάνεται και δημιουργούνται αλληλεπικαλυπτόμενες αγορές Σελ 11

Η δημιουργία της περιοχής αγοράς δυο ή περισσότερων ανταγωνιστικών επιχειρήσεων Α Ε 1 Ε 2 Κοινό όριο των αγορών των Ε 1 και Ε 2 Β Ε 1 Ε 2 Οι κυκλικές αγορές των επιχειρήσεων Ε 1 και Ε 2 αρχικά και της Ε 3 στη συνέχεια, χωρίζονται με ευθύγραμμο τμήμα που αποτελεί την πλευρά του εξαγώνου που θα σχηματιστεί στη συνέχεια Ε 3 Όταν δυο επιχειρήσεις που παράγουν το ίδιο προϊόν βρεθούν σε κοντινή απόσταση, ώστε οι κυκλικές αγορές να τέμνονται, τότε οι αγορές τους χωρίζονται με το κοινό ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ Το τμήμα αυτό θα αποτελέσει τη μία πλευρά του εξαγώνου που θα σχηματιστεί στη συνέχεια, όταν βρεθούν και άλλες επιχειρήσεις σε κοντινές αποστάσεις, ώστε να τέμνονται οι κυκλικές τους αγορές, Το μήκος του τμήματος ΑΒ πιθανόν να μεταβληθεί ανάλογα με το τελικό μέγεθος που θα αποκτήσει η εξαγωνική αγορά που τελικά θα σχηματιστεί Σελ 12

Κώνος ζήτησης κατά Lösch Κόστος μεταφοράς td Κόστος παραγωγής P Τιμή Ο Μ Ρ Όριο περιοχής αγοράς Ν Ποσότητα Q Η ποσότητα του προϊόντος που ζητείται είναι συνάρτηση της απόστασης του σημείου παραγωγής (κέντρο της πόλης) από τη θέση της αγοράς Ο Θέση επιχείρησης Ν D θ Ρ Συνάρτηση ζήτησης της αγοράς Lösch Q=f(P+td) Όπου: P = Η τιμή του προϊόντος στη θέση παραγωγής t = Το μοναδιαίο μεταφορικό κόστος ανά Km d = Η απόσταση μεταφοράς του προϊόντος Συνολικό άθροισμα της ζήτησης του προϊόντος σε απόσταση d D Q= f ( P + 0 td) dd Για αγορά στο σύνολο του χώρου, δηλαδή για γωνία θ = 360 0 ή 2π 2τ { f ( P + td) dd} dθ Q= 0 D 0 Σελ 13