ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ : ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια : Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου Κωνσταντίνος Αποστολάκης (Α.Ε.Μ. 600699) ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ (137Α-137Δ ΠΚ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 7 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ...10 1.1. Το ιστορικό πλαίσιο των διατάξεων για τα βασανιστήρια, μια σύντομη αποτίμηση της εφαρμογής τους στην πράξη και οι σημερινές συνθήκες έξαρσης της κρατικής αυθαιρεσίας. 10 1.2. Η συνταγματική απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρο 7 παρ. 2 Σ)....19 1.3. Διεθνή κείμενα σχετικά με τα βασανιστήρια....21 1.3.1. Διεθνή Κείμενα που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε....22 1.3.1.1. Διεθνής Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας....22 1.3.1.2. Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα....27 1.3.2. Διεθνή κείμενα που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης....31 1.3.2.1. Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου....31 1.3.2.2. Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας....36 2. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ...41 2.1. Το προστατευόμενο έννομο αγαθό....41 2.1.1. Οι υποστηριχθείσες εκδοχές...41 2.1.1.1. Υπερατομικά κρατικά ή κοινωνικά αγαθά....41 2.1.1.1.1. Το πολίτευμα....42 2.1.1.1.2. Η πολιτειακή εξουσία....49 2.1.1.1.3. Η δημόσια υπηρεσία....51 2.1.1.2. Ατομικά έννομα αγαθά....53 2.1.1.2.1. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια....54 2.1.1.2.2. Η προσωπική ελευθερία....59 2.1.1.2.3. Η σωματική ακεραιότητα....63 1

2.1.1.2.4. Άλλα ατομικά έννομα αγαθά....67 2.1.2. Η προκρινόμενη εκδοχή....69 3. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ...72 3.1. Υποκείμενο τέλεσης των εγκλημάτων των παραγράφων 1 και 3 του άρθρου 137Α ΠΚ..73 3.1.1. Υπάλληλος ή στρατιωτικός, στα καθήκοντα του οποίου ανάγεται η δίωξη ή η ανάκριση ή η εξέταση αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών παραπτωμάτων ή η εκτέλεση ποινών ή η φύλαξη ή η επιμέλεια κρατουμένων ή υπάλληλος που κατ' εντολή προϊσταμένου ή αυτοβούλως σφετερίζεται τέτοια καθήκοντα....73 3.2. Ορισμός των βασανιστηρίων....82 3.2.1. Τα βασανιστήρια ως μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη....82 3.2.1.1. Οι επιμέρους τρόποι τέλεσης....82 3.2.1.2. Η μεθοδευμένη τέλεση της πράξης....86 3.2.1.3. Η νομολογία του ΕΔΔΑ....92 3.2.2. Τα βασανιστήρια ως παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να καμφθεί η βούληση του θύματος....99 3.2.2.1. Οι επιμέρους τρόποι τέλεσης....99 3.2.2.2. Η δογματική κατάταξη του στοιχείου του παρανόμου.... 104 3.3. Οι άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρ. 137 Α παρ. 3).... 106 3.3.1. Οι επιμέρους τρόποι τέλεσης.... 108 3.3.1.1. Πρόκληση σωματικής κάκωσης ή βλάβης της υγείας.... 108 3.3.1.2. Άσκηση παράνομης σωματικής ή ψυχολογικής βίας.... 113 3.3.1.3. Άλλη σοβαρή προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.... 122 4. ΤΕΛΙΚΟ ΑΔΙΚΟ... 135 4.1. Η δογματική κατάταξη της παραγράφου 4 του άρθρου 137 Α: Ειδικός λόγος άρσης του αδίκου ή αποκλεισμός του αρχικού αδίκου;... 135 4.2. Η λειτουργία των λόγων άρσης του αδίκου για τις πράξεις των παραγράφων 1 και 3 του άρθρου 137 Α ΠΚ.... 138 2

4.2.1. Ο νομοθετικός αποκλεισμός της κατάστασης ανάγκης (άρ. 137Δ παρ.1).... 138 4.2.2. Ο νομοθετικός αποκλεισμός της προσταγής προϊσταμένου (άρ. 137Δ παρ. 2).... 141 4.2.3. Η δυνατότητα δικαιολόγησης των πράξεων του άρθρου 137 Α ΠΚ λόγω άμυνας... 142 5.ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ... 154 6. ΤΕΛΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΙΣΜΟΣ... 158 7. ΑΠΟΠΕΙΡΑ... 161 8. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ... 164 8.1. Ειδικό ζήτημα συμμετοχής: Η ευθύνη των ιεραρχικά προϊσταμένων για την τέλεση βασανιστηρίων ή άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας από τους υφισταμένους τους.... 168 9. ΣΥΡΡΟΗ... 178 10. ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ... 191 10.1. Η χρησιμοποίηση μέσων ή τρόπων συστηματικού βασανισμού.... 191 10.2. Η επέλευση βαριάς σωματικής βλάβης ως περαιτέρω αποτέλεσμα της πράξης βασανιστηρίων.... 194 10.3. Η τέλεση της πράξης κατά συνήθεια ή από δράστη που κρίνεται κατά τις περιστάσεις ως ιδιαίτερα επικίνδυνος.... 198 10.4. Η περίπτωση κατά την οποία ο υπαίτιος ως προϊστάμενος έδωσε την εντολή για την τέλεση της πράξης.... 201 10.5. Διακεκριμένες περιπτώσεις των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας... 210 10.6. Η ιδιαίτερα διακεκριμένη περίπτωση των θανατηφόρων βασανιστηρίων και της θανατηφόρας προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.... 212 11. ΠΟΙΝΕΣ... 214 12. ΠΑΡΑΓΡΑΦΗ... 217 13. ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΑ... 219 14. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 221 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ... 229 3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠ άρ. αριθ. Αρμ βλ. Βουλ Γ.Α.Δ.Α. ΔΝαυτ ΔΣΑ ΔΣΑΠΔ ΕΔΔΑ ΕΛ.ΑΣ. ΕΣΔΑ Εισ. ΕισΝΑΚ επ. Εφ ΚΠΔ λ.χ. ΜΟΔ Άρειος Πάγος άρθρο αριθμός Αρμενόπουλος βλέπε Βούλευμα Γενική Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών Διαρκές Ναυτοδικείο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ελληνική Αστυνομία Ευρωπαϊκή Σύμβαση δικαιωμάτων του Ανθρώπου Εισαγγελέας Εισαγωγικός Νόμος του Αστικού Κώδικα επόμενα Εφετείο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας λόγου χάρη Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο ν. νόμος 4

ΝοΒ ό.α.π. Ο.Η.Ε. ό.π. π.δ. περ. περιθ. ΠοινΔικ ΠΚ Πλημ ΠοινΧρον πρβλ. π.χ. στ. Στρ Συμβ Συντ./Σ ΤΝΠ ΤοΣ Υπερ. ΥΚ υποσημ. ΧΘΔΕΕ Νομικό Βήμα όπου ακριβώς παραπάνω Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών όπου παραπάνω προεδρικό διάταγμα περίπτωση περιθώριο Ποινική Δικαιοσύνη Ποινικός Κώδικας Πλημμελειοδικείο Ποινικά Χρονικά παράβαλε παραδείγματος χάριν στοιχείο Στρατοδικείο Συμβούλιο Σύνταγμα Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Το Σύνταγμα Υπεράσπιση Υπαλληλικός Κώδικας υποσημείωση Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 5

CPT European Committee for the prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ανά χείρας διπλωματική εργασία πραγματεύεται τις ρυθμίσεις τις σχετικές με τα εγκλήματα των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που περιλαμβάνονται στα άρθρα 137Α-137Δ του ελληνικού Ποινικού Κώδικα. Εισαγωγικά, γίνεται αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο και στις πραγματικές ανάγκες, τις οποίες ήρθαν να καλύψουν οι ανωτέρω διατάξεις, ενώ περιλαμβάνεται και μια σύντομη αποτίμηση της εφαρμογής τους στην πράξη, καθώς και μία συνοπτική εξιστόρηση της σημερινής κατάστασης σε σχέση με τις παρεκτροπές των κρατικών οργάνων καταστολής, τμήμα των οποίων αποτελούν και οι πράξεις που μας αφορούν. Στο πλαίσιο του ίδιου κεφαλαίου παρουσιάζεται συνοπτικά η συνταγματική διάταξη που απαγορεύει τα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αλλά και διεθνή κείμενα που απαγορεύoυν τις ανωτέρω πράξεις, τα οποία περιλαμβάνονται σε ξεχωριστές ενότητες ανάλογα με το Διεθνή Οργανισμό στο πλαίσιο του οποίου υιοθετήθηκαν. Στη συνέχεια ακολουθεί το κύριο μέρος της εργασίας, που, όσον αφορά το πρώτο τμήμα του, αναφέρεται στις υποστηριχθείσες, σε σχέση με το προστατευόμενο έννομο αγαθό των μελετώμενων διατάξεων, απόψεις. Το πρώτο αυτό κεφάλαιο του κύριου μέρους, μετά την παρουσίαση των ανωτέρω απόψεων που ταξινομούνται ανάλογα με το αν υποστηρίζεται ότι προσβάλλεται υπερατομικό ή ατομικό έννομο αγαθό, κλείνει με την προκρινόμενη άποψη σε σχέση με το ως άνω ζήτημα. Έπεται η μελέτη του εγκλήματος σε τέσσερα στάδια (αρχικό άδικο τελικό άδικο αρχικός καταλογισμός τελικός καταλογισμός). Όσον αφορά την αντικειμενική υπόσταση προτάσσεται η ανάλυση των κοινών για όλους τους τρόπους τέλεσης του εγκλήματος στοιχείων -που εν προκειμένω αναφέρεται στα υποκείμενα τέλεσης όπως αυτά προτάσσονται στο άρθρο 137Α παρ. 1 ΠΚ και αφορούν τόσο τα βασανιστήρια όσο και τις άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας- και ακολουθεί η ανάλυση των επιμέρους τρόπων τέλεσης του εγκλήματος, με την ανάλυση των ιδιαιτεροτήτων εκάστου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης σε στοιχεία που δημιουργούν ιδιαίτερα ερμηνευτικά προβλήματα, όπως το στοιχείο της μεθόδευσης σε 7

σχέση με την πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, για την ερμηνεία του οποίου προστρέχουμε και στη σχετική με τα βασανιστήρια νομολογία του ΕΔΔΑ, καθώς και το στοιχείο της δογματικής κατάταξης του παρανόμου της χρησιμοποίησης ναρκωτικών χημικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων για την κάμψη της βούλησης του θύματος, Όσον αφορά τον χώρο του τελικού αδίκου, ιδιαίτερα απασχολούν οι απαγορεύσεις εφαρμογής συγκεκριμένων λόγων άρσης του αδίκου (κατάσταση ανάγκης, προσταγή) για τα μελετώμενα εγκλήματα (όπως αυτές περιλαμβάνονται στις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου 137Δ ΠΚ), αλλά και η δυνατότητα δικαιολόγησης πράξεων βασανιστηρίων και άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας λόγω άμυνας. Πριν από αυτά τα ζητήματα εξετάζεται η δογματική κατάταξη της παραγράφου 4 του άρθρου 137Α. Φυσικά, δεν θα μπορούσαν να λείπουν κεφάλαια σχετικά με τις μορφές εμφάνισης των εγκλημάτων των παραγράφων 1 και 3 του άρθρου 137Α ΠΚ (απόπειρασυμμετοχή) για τους επιμέρους τρόπους τέλεσης, καθώς και η συρροή τους με άλλα εγκλήματα αλλά και μεταξύ τους. Σημειωτέον ότι στο πλαίσιο του κεφαλαίου, του σχετικού με τη συμμετοχή στα βασανιστήρια ή στις άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ως ειδικό ζήτημα συμμετοχής μελετάται η ευθύνη των ιεραρχικά ανωτέρων για πράξεις βασανιστηρίων που τελούν οι υφιστάμενοί τους. Έπειτα, ξεχωριστό κεφάλαιο της εργασίας αφιερώνεται στις διακεκριμένες περιπτώσεις βασανιστηρίων ή προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που τυποποιούνται στο άρθρο 137Β ΠΚ. Ακολουθούν ξεχωριστά κεφάλαια που αναφέρονται στις ποινές που επισύρουν τα εγκλήματα που περιλαμβάνονται στα άρθρα 137Α και 137Β, στις ειδικές προβλέψεις σχετικά με την παραγραφή των ανωτέρω πράξεων και σε δικονομικά ζητήματα σχετικά με τα ανωτέρω εγκλήματα, ενώ η εργασία κλείνει με τη διατύπωση συμπερασμάτων. ΟΙ διατάξεις που αποτελούν αντικείμενο μελέτης της εργασίας, στόχο έχουν να περιορίσουν την αυθαιρεσία των κρατικών οργάνων καταστολής. Έτσι, μέσα από την ορθή εφαρμογή αυτών των διατάξεων, διασφαλίζονται οι ελευθερίες των πολιτών απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία. Σε καιρούς όμως έντασης των κοινωνικο- 8

οικονομικών ανισοτήτων, που δημιουργούν κινδύνους αναταραχών, η κυρίαρχη τάξη έχει ανάγκη την κρατική καταστολή όσο ποτέ άλλοτε. Έτσι, όπως και σε κάθε περίπτωση που η εξουσία καλείται αυτοπεριοριζόμενη να ελέγξει τον εαυτό της, οι ελπίδες για την (ορθή) εφαρμογή των διατάξεων που μας αφορούν δεν μπορεί να είναι πολλές. 9

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το ιστορικό πλαίσιο των διατάξεων για τα βασανιστήρια, μια σύντομη αποτίμηση της εφαρμογής τους στην πράξη και οι σημερινές συνθήκες έξαρσης της κρατικής αυθαιρεσίας. Μετά την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών, κατά τη διάρκεια της οποίας τα βασανιστήρια χρησιμοποιούνταν κατά κόρον από τα όργανα καταστολής σε βάρος αντιφρονούντων πολιτικών αλλά και ποινικών κρατουμένων, περιλήφθηκε στο άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος του 1975, που ήρθε να επισφραγίσει την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η απαγόρευση των βασανιστηρίων και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία συνοδευόταν από ρητή συνταγματική επιταγή για ποινικοποίηση των ανωτέρω συμπεριφορών από τον κοινό νομοθέτη. Σε αυτήν τη συνταγματική επιταγή ήρθαν να ανταποκριθούν οι διατάξεις των άρθρων 137Α και 137Β του Ποινικού Κώδικα, οι οποίες ποινικοποιούν για πρώτη φορά τις συμπεριφορές που συνιστούν βασανιστήρια ή προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, καθώς και οι συμπληρωματικές προς αυτές ρυθμίσεις, των άρθρων 137Γ και 137Δ, η πρώτη από τις οποίες προβλέπει βαρύτατες παρεπόμενες ποινές για τους δράστες, ενώ η δεύτερη ρυθμίζει ζητήματα τελικού αδίκου, παραγραφής καθώς και την αποκατάσταση της υλικής και ηθικής ζημίας που υπέστη το θύμα των ανωτέρω πράξεων. Οι διατάξεις αυτές προστέθηκαν στον ελληνικό Ποινικό Κώδικα με το νόμο 1500/1984. Παρατηρούμε ότι η ικανοποίηση της συνταγματικής επιταγής για ποινικοποίηση των ανωτέρω συμπεριφορών έλαβε χώρα με καθυστέρηση εννέα ετών, μια καθυστέρηση που μπορεί να μαρτυρά δισταγμό της πολιτικής εξουσίας και συνάμα αποτελούσε κακό οιωνό για την μετέπειτα εφαρμογή των διατάξεων από τη δικαστική εξουσία. Οι συμπεριφορές που ήρθαν να υπαχθούν στις νέες διατάξεις, υπό το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς συνιστούσαν το έγκλημα της κατάχρησης εξουσίας (άρθρο 239 περ. α ΠΚ) υπό τη μορφή της εκβίασης για κατάθεση ή θα υπάγονταν στις 10

διατάξεις των άρθρων 308 επ. για τις σωματικές βλάβες 1, όχι όμως σε κάθε περίπτωση. Δεν καλύπτονται από την ανωτέρω διάταξη, αφενός σε επίπεδο υποκειμένου τέλεσης οι περιπτώσεις που οι πράξεις τελούνται κατά σφετερισμό διωκτικών ή ανακριτικών καθηκόντων από το δράστη υπάλληλο ή από υπάλληλο στα καθήκοντα του οποίου υπάγεται απλώς η εξέταση αξιόποινων πράξεων ή πειθαρχικών παραπτωμάτων ή από υπάλληλο αρμόδιο για τη φύλαξη ή την επιμέλεια κρατουμένων και την εκτέλεση ποινών, αφετέρου, σε επίπεδο πρόσφορου αντικειμένου τέλεσης (θύματος), δεν υπάγονται στη διάταξη του άρθρου 239 ΠΚ όλα τα πρόσωπα που τελούν υπό την εξουσία των ανωτέρω υπαλλήλων, αλλά μόνο ο κατηγορούμενος, ο μάρτυρας και ο πραγματογνώμονας 2. Αλλά και όσον αφορά τις αντικειμενικές υποστάσεις, στις διατάξεις των άρθρων 137Α παρ. 1 και 3 ΠΚ υπάγεται μεγαλύτερο εύρος πράξεων, αφού, όπως θα δούμε στο κύριο μέρος της εργασίας μας, για την τέλεση βασανιστηρίων ή άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν απαιτείται πάντοτε η χρήση εκβιαστικών μέσων, ήτοι βίας και απειλής. Η χρήση πάντως σωματικής και ψυχολογικής βίας, ακόμη κι όταν δεν μπορεί να υπαχθεί στην παρ. 1, υπάγεται πάντοτε στην παράγραφο 3 του άρθρου 137 Α ΠΚ, αφήνοντας περιθώρια εφαρμογής της διάταξης του άρθρου 239 ΠΚ μόνο στην περίπτωση χρήσης βίας κατά πραγμάτων για την απόσπαση κατάθεσης. Τέλος σε επίπεδο υποκειμενικής υπόστασης, πράξεις που αποσκοπούν στην τιμωρία ή τον εκφοβισμό του θύματος αλλά και στην απόσπαση απλώς πληροφορίας ή δήλωσης αποκήρυξης μιας ιδεολογίας, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να υπαχθούν στην έννοια της κατάθεσης, ήταν αδύνατο να ενταχθούν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 239 ΠΚ. Επίσης η πλημμεληματική ποινή, που προβλεπόταν για το έγκλημα της κατάχρησης εξουσίας ακόμη κι όταν συνέτρεχαν τα στοιχεία της νομοτυπικής μορφής του άρθρου 239 ΠΚ, αδυνατούσε να καλύψει την απαξία μιας πράξης που θα υπαγόταν στην έννοια των βασανιοστηρίων. Τέλος, σε σχέση με την εφαρμογή των διατάξεων των σχετικών με τις σωματικές βλάβες ή με τις 1 Σπυράκος Δ., Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων: επίσημη στάση και πραγματικότητα, Υπερ. 1993, σελ. 31 επ. και εν προκειμένω σελ. 33 υποσημ. υπ' αριθ. 5. 2 Συνεπώς όχι ο κρατούμενος ή ο πειθαρχικώς διωκόμενος. Για το αν ο πραγματογνώμονας μπορεί να υπαχθεί στα θύματα των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, θα πάρουμε θέση στην ανάλυση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. 11

προσβολές της ζωής, δεν ήταν αυτή πάντοτε δυνατή, καθώς τα βασανιστήρια ή οι άλλες προσβολές δεν προϋποθέτουν κατ ανάγκη την ύπαρξη κάποιας σωματικής βλάβης ή προσβολής της ζωής, αν και συνήθως έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση κάποιου από τα δύο ανωτέρω αποτελέσματα και κατά κύριο λόγο την πρόκληση κάποιας σωματικής βλάβης. Η προηγηθείσα ανάπτυξη, σχετικά με την υπαγωγή των συμπεριφορών που εντάσσονται στο πεδίο εφαρμογής των μελετώμενων διατάξεων πριν από τη θέσπιση των τελευταίων, σκοπό είχε να δείξει την ανεπάρκεια του προϋπάρχοντος του ν. 1500/1984 νομικού πλαισίου για την κάλυψη μεγάλου μέρους της αυθαιρεσίας στο χώρο της κρατικής καταστολής, αφού μεγάλο μέρος των παρεκτροπών των κρατικών οργάνων έμενε να καλύπτεται από τη γενική διάταξη περί παράβασης καθήκοντος (259 ΠΚ). Η τραυματική εμπειρία της απριλιανής δικτατορίας, κατά την οποία ο βασανισμός πολιτικών κυρίως κρατουμένων -αλλά και ποινικών 3 - αποτελούσε σχεδόν επίσημη κρατική πολιτική, κατέστησε, μετά την αποκατάσταση της αστικής δημοκρατίας, εμφανή την ανάγκη θέσπισης ad hoc διατάξεων για την κάλυψη των βάναυσων συμπεριφορών των εξουσιαζόντων σε βάρος των εξουσιαζομένων, για συμβολικούς κυρίως λόγους 4. Όπως προσφυώς παρατηρείται, δυστυχώς η ορθή αυτή νομοθετική πρωτοβουλία, που ήρθε να απαντήσει στις θηριωδίες των εκπροσώπων του κρατικού μηχανισμού σε βάρος πολιτών κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, δεν συνοδεύτηκε και από μία συνακόλουθα αναγκαία κάθαρση του μηχανισμού καταστολής της αστυνομίας από τους βασανιστές αστυνομικούς και χωροφύλακες. Οι καταδίκες των βασανιστών της Ε.Σ.Α. δεν είχαν αντίκτυπο στην στο εξής δικαιοκρατικότερη λειτουργία του μηχανισμού 3 Για τη μεταχείριση που επιφυλασσόταν στους κρατουμένους εκείνη την εποχή βλ. το «λαϊκόν και μακάβριον ευθυμογράφημα» του Πετρόπουλου Η., Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη, εκδόσεις Νεφέλη 1979 και σε σχέση ιδίως με τα βασανιστήρια τις σελίδες 78-83. 4 Βλ. και την αναφορά στην Εισηγητική Έκθεση του ν. 1500/1984 («Ποινικός κολασμός των βασανιστηρίων») του τότε υπουργού Δικαιοσύνης, Μαγκάκη Γ.-Α., περί σοβαρού παιδαγωγικού χαρακτήρα των ποινικών διατάξεων για τα βασανιστήρια, αφού μέσω της ποινικοποίησης αυτής επιτυγχάνεται η ενίσχυση του «βαθύτατα δημοκρατικο[ύ] χαρακτήρα που πρέπει να έχει η κρατική εξουσία». 12

κρατικής καταστολής, καθώς μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας ήταν φυσικό ο ρόλος του στρατού στην άσκηση του κοινωνικού ελέγχου να εκμηδενιστεί 5. Έτσι, η θέσπιση των διατάξεων για τα βασανιστήρια αφενός λειτούργησε συγκαλυπτικά ως προς την ατιμωρησία μεγάλης μερίδας των βασανιστών, αφετέρου μέσω αυτής επιχειρήθηκε να επιτευχθεί η αποκατάσταση της υπόληψης του κατασταλτικού μηχανισμού του κράτους με την πανηγυρική επίσημη καταδίκη των συμπεριφορών που συνιστούν βασανιστήρια, που έλαβε χώρα μέσω της ποινικοποίησής τους 6. Φυσικά, οι κατασταλτικές παρεκτροπές των εκπροσώπων της ελληνικής αστυνομίας και γενικότερα των σωμάτων ασφαλείας ουδέποτε εξέλιπαν. Αν και κατά καιρούς υπήρξαν καταγγελίες πολιτών για κακομεταχείρισή τους στα χέρια της αστυνομίας, αυτές συνήθως σταματούσαν μετά από τη διεξαγωγή κάποιας Ένορκης Διοικητικής Εξέτασης (η οποία παρέχει τις θεσμικές εγγυήσεις μιας φιλικής κουβέντας των φερόμενων ως δραστών με συναδέλφους ακόμη κι ανήκοντες στην ίδια διεύθυνση με αυτούς), που κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η συμπεριφορά των οργάνων της τάξης ήταν απολύτως σύννομη. Η ελληνική δικαιοσύνη δε, δεχόταν αβασάνιστα αυτά τα πορίσματα και η υπόθεση σταματούσε χωρίς να ασκηθεί ποινική δίωξη 7. Αλλά και σε περιπτώσεις όπου υπήρξε άσκηση ποινικής δίωξης σε βάρος των φερόμενων ως δραστών, υπήρξε σκανδαλώδης προσπάθεια απεμπλοκής των εμπλεκόμενων κρατικών οργάνων από οποιαδήποτε ευθύνη 8 ή εσφαλμένος νομικός 5 Βλ. για τα παραπάνω Σπυράκο Δ., ό.π., σελ. 33. 6 Πρβλ. Σπυράκο Δ., ό.π., σελ. 35. 7 Η διστακτικότητα της ελληνικής δικαιοσύνης για τη διερεύνηση καταγγελιών που αφορούν βασανιστήρια στηλιτεύεται και από τους Παρασκευόπουλο Ν., Οι πλειοψηφίες στο στόχαστρο-τρομοκρατία και κράτος δικαίου, Εκδόσεις Πατάκη 2003, σελ. 169-172 και Αργυρόπουλο Χ., Οι ποινικές διατάξεις για τα βασανιστήρια, ΠοινΔικ 2002, τεύχος 7/2002, σελ. 772 επ., υπό III, όπου σημειώνεται μάλιστα πως η θέσπιση νόμων δεν είναι αρκετή, όταν στην πράξη καθίστανται ανίσχυροι για την εξυπηρέτηση ποικίλων σκοπιμοτήτων. 8 Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση αποτελεί το ΒουλΣυμβΠλημΘεσ 1437/1997, που έκανε δεκτή την εισαγγελική πρόταση του Παπαγεωργίου Δ., δημοσιευμένο σε ΤΝΠ «Νόμος», κατά την οποία οπωσδήποτε αποκλείεται οι σωματικές βλάβες που εμφάνισε το θύμα και αποδίδονται στην περίοδο που κρατήθηκε σε αστυνομικό τμήμα να οφείλονται στον κατηγορούμενο αστυνομικό, πιθανότερο δε θεωρείται να τις προκάλεσε ο ίδιος ο εγκαλών στον εαυτό του! Μάλιστα η εκχύμωση του δεξιού κάτω βλεφάρου, 13

χαρακτηρισμός της πράξης που οδήγησε σε μη εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 137Α-137Δ ΠΚ, αλλά και σε ηπιότερη ποινική μεταχείριση. Πάντως, παρά την ύπαρξη τέτοιων περιστατικών, αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σποραδικά 9. Αυτό που άλλαξε τα τελευταία χρόνια, είναι πως όλο και περισσότερες εκφράσεις της αυθαιρεσίας των οργάνων καταστολής έρχονται στο φως της δημοσιότητας, αφού πληθαίνουν οι καταγγελίες σε βάρος προσώπων ενταγμένων στα σώματα ασφαλείας 10. που πιστοποιείται από ιατρικό πιστοποιητικό, μετατρέπεται σε μαύρους κύκλους κάτω από τα μάτια του εγκαλούντος, που μάλιστα οφείλονται στην αγωνία του θύματος για την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει! Η καταγγελία δε της κακομεταχείρισης ερμηνεύεται ως προσπάθεια του εγκαλούντος να τύχει της επιείκειας του δικαστηρίου που θα έκρινε για το έγκλημα της ληστείας που φερόταν ότι τέλεσε, πράγμα που τελικά κατά την ως άνω εισαγγελική πρόταση πέτυχε, αφού απαλλάχθηκε με βούλευμα του ίδιου ως άνω δικαστικού συμβουλίου! Το βούλευμα αυτό εξαφάνισε, μετά από έφεση που ασκήθηκε από τον εγκαλούντα, το υπ' αριθ. 608/1998 Βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών Θεσσαλονίκης, που έκανε εν μέρει δεκτή την ορθή εισαγγελική πρόταση του Στρογγύλη Θ, δημοσιευμένο σε ΤΝΠ «Νόμος». Στην πρόταση αυτή οι ανωτέρω σκέψεις της εισαγγελικής πρότασης του βουλεύματος του συμβουλίου πλημμελειοδικών χαρακτηρίζονται πρωτότυπες και παράδοξες και τα συμπεράσματά της αυθαίρετα. Παρά την ορθή εισαγγελική πρόταση βέβαια, ο αστυνομικός-δράστης έτυχε επιεικούς μεταχείρισης, καθώς δεν παραπέμφθηκε να δικαστεί σύμφωνα με το άρθρο 137Α παρ. 3 ΠΚ, οπότε και μια πιθανή καταδίκη θα οδηγούσε σε απώλεια της θέσης του, αλλά για εξύβριση και απλή σωματική βλάβη. Για την υπόθεση αυτή, το νομικό σκέλος της οποίας θα μας απασχολήσει και στο κύριο μέρος, βλέπε τις ορθές παρατηρήσεις της Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Βασανιστήρια και κατάχρηση εξουσίας : «Μια περίπτωση» εσφαλμένης εφαρμογής του νόμου, σε Εμβάθυνση στο Ουσιαστικό Ποινικό Δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη 2008, σελ 285 επ. (αναδημοσίευση από Υπερ. 1999, σελ. 455 επ.) 9 Τα περιστατικά αυτά απέδιδε ο Σπινέλλης Δ., Η αντιμετώπιση των βασανιστηρίων στην Ελλάδα (Τα αυστηρά νομικά κείμενα και τα αμφίβολα αποτελέσματά τους), Υπερ. 1999, σελ. 837 επ. και εν προκειμένω σελ. 841, στην πεποίθηση ορισμένων σωφρονιστικών ή αστυνομικών υπαλλήλων, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις δραστών βαρέων εγκλημάτων, όπως τα σχετιζόμενα με τη διακίνηση ναρκωτικών ή την τρομοκρατία καθώς και σε σχέση με τη μεταχείριση ανεπιθύμητων αλλοδαπών, νομιμοποιείται η χρήση βασανιστηρίων. 10 Βλ. την έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας που φέρει τον τίτλο << Αστυνομική βία στην Ελλάδα-Όχι μόνο «μεμονωμένα περιστατικά»>>, 2012, που πιστοποιεί τόσο την αύξηση της κατάχρησης της αστυνομικής βίας στην Ελλάδα από το 2008 κι έπειτα, όσο και την ανεπάρκεια διερεύνησης των καταγγελιών και τη συνακόλουθη μη τιμωρία των ενόχων. 14

Πολλές από αυτές δεν τυγχάνουν της διερεύνησης που θα έπρεπε 11, ενώ παρατηρείται και μεγάλη καθυστέρηση σε σχέση με τη διερεύνηση των υποθέσεων αυτών. Στο στόχαστρο της βίας των κρατικών οργάνων καταστολής βρίσκονται κυρίως οι διαδηλωτές αλλά και οι μετανάστες, ενώ θύματα αστυνομικής βίας έχουν πέσει και δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερ που κάλυπταν διαδηλώσεις. Οι εκτροπές αυτές σε πολλές περιπτώσεις οδήγησαν σε βαρύτατες σωματικές βλάβες και στην πρόκληση μόνιμης αναπηρίας στα θύματα των επιθέσεων. Αναλυτικότερα στις περιπτώσεις αυθαιρεσιών δεν εντάσσονται μόνο πράξεις που θα μπορούσαν να υπαχθούν στα άρθρα 137Α επόμενα αλλά και η παράσυρση διαδηλώτριας με μηχανάκι της ομάδας ΔΕΛΤΑ 12 (η οποία παρεμπιπτόντως αντιμετωπίστηκε από την ελληνική δικαιοσύνη ως τροχαίο ατύχημα), η αλόγιστη χρήση δακρυγόνων και η εκτόξευση χειροβομβίδας κρότου-λάμψης εναντίον δημοσιογράφου 13, με συνέπεια την μόνιμη και σχεδόν ολοσχερή απώλεια της ακοής του. Σε μία περίοδο επιβολής λιτότητας για τους πολλούς, η κυρίαρχη τάξη, που εξυπηρετείται από το ταξικό κράτος, έχει ανάγκη από περισσότερη καταστολή για την εξασφάλιση των συμφερόντων της. Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαία η κάλυψη που παρέχεται σε τέτοιες αυθαιρεσίες των οργάνων καταστολής από την πολιτική εξουσία. Τρανταχτό τέτοιο παράδειγμα η απειλή του τότε Υπουργού Δημόσιας Τάξης, ότι θα ενάγει (sic) τη βρετανική εφημερίδα «The Guardian» για δημοσίευμά της σε σχέση με πράξεις κακομεταχείρισης που έλαβαν χώρα κατά συμμετεχόντων σε αντιφασιστική 11 Βλ το άρθρο της Αλεβιζοπούλου Μ., Ε.Δ.Ε.: Εμείς δεν ευθυνόμαστε, περιοδικό Unfollow, τεύχος 34 (Οκτώβριος 2014), σελ.14 επ., όπου παρουσιάζεται η έκβαση ορισμένων υποθέσεων αστυνομικής βίας που είδαν το φως της δημοσιότητας. 12 Διεθνής Αμνηστία, Αστυνομική βία στην Ελλάδα-Όχι μόνο «μεμονωμένα περιστατικά», 2012, σελ.12-13. 13 Διεθνής Αμνηστία, ό.π., σελ. 14. Ήδη η υπόθεση αυτή τέθηκε στο αρχείο μετά τη διενέργεια Ε.Δ.Ε., όπως και άλλες αναφερόμενες στην έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας υποθέσεις, παρά το ότι τα περιστατικά αυτά είδαν το φως της δημοσιότητας. Βλ. για την κατάληξη ορισμένων από τις ανωτέρω υποθέσεις το ρεπορτάζ των Αλεβιζοπούλου Μ. και Ζενάκου Α., «Τέθηκε στο αρχείο αφού δεν προέκυψαν στοιχεία από τα οποία να θεμελιώνεται η διάπραξη πειθαρχικού παραπτώματος από αστυνομικό», σε περιοδικό Unfollow, τεύχος 36 (Δεκέμβριος 2014), σελ. 104 επ. Με τον τρόπο αυτόν αποδεικνύεται για άλλη μια φορά η αναποτελεσματικότητα των διενεργούμενων Ε.Δ.Ε., από τις οποίες το μόνο πράγμα που προκύπτει ως δεδομένο είναι μια κακώς νοούμενη συναδελφική αλληλεγγύη. 15

μοτοπορεία, είτε κατά είτε και μετά τη σύλληψή τους, εντός της Γ.Α.Δ.Α., καθώς θεώρησε τις καταγγελίας ψευδείς πριν ακόμη βγει το ιατροδικαστικό πόρισμα, το οποίο όμως εν τέλει δικαιώνει τους καταγγέλλοντες 14. Στο επίπεδο δε της καταστολής της παράνομης εισόδου μεταναστών στην Ελλάδα φαίνεται ακόμη πιο καθαρά πως η κακομεταχείριση είναι στοχευμένη, ως τρόπος δημιουργίας αντικινήτρων για μετακίνηση προσώπων προς τη χώρα μας 15. Σωστά συνδέεται η υπέρμετρη κρατική καταστολή με τις υπάρχουσες σήμερα κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, όπως ήδη αναφέραμε. Μέσω αυτής εκφράζεται, όπως σημειώνεται, η πιο σκληρή έκφανση του κράτους έκτακτης ανάγκης 16 για την αποφυγή ταραχών που δημιουργεί η αύξηση της ανισότητας και η εξαθλίωση όλο και μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού. Στην καταστολή αυτήν εντοπίζονται τρία χαρακτηριστικά: Η βία εμφανίζει μεγάλη σκληρότητα, τόσο που να μοιάζει αναίτια και το πρόσωπο να αποκόπτεται από τη συλλογικότητα και να νιώθει πως βρίσκεται μόνο του απέναντι στην εξουσία. Η βία επιδεικνύεται, ώστε να προκληθεί φόβος στους πολίτες, ότι ο καθένας θα μπορούσε να βρεθεί στη θέση του θύματος. 14 Βλ. για την περίπτωση αυτή το ρεπορτάζ της Αλεβιζοπούλου Μ., Από τα βασανιστήρια (που έγιναν) στο πραξικόπημα (που δεν έγινε), το σύστημα της καταστολής, Μέρος Α, σε Unfollow 11 (Νοέμβριος 2012) σελ. 86 επ. και Μέρος Β, σε Unfollow 12 (Δεκέμβριος 2012) σελ.68 επ. 15 Βλ. το ηχητικό ντοκουμέντο με τη φωνή του αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ., δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα www.koutipandoras.gr με τίτλο «Το Hot Doc αποκαλύπτει το ηχητικό ντοκουμέντο: "Πρέπει να τους κάνουμε το βίο αβίωτο"», αναρτημένο στις 20.12.2014 μέχρι και τις 6.02.2015. Βλ. και Βαξεβάνη Κ., Ντοκουμέντο: Βασανιστήρια και σύγχρονο Άουσβιτς με εντολή του αρχηγού της ΕΛΑΣ, σε περιοδικό Hot Doc τεύχος 42 (Β Δεκεμβρίου 2013), σελ.10 επ. Για συγκεκριμένα παραδείγματα της υλοποίησης της ως άνω κατεύθυνσης βλ. στο ίδιο ως άνω τεύχος (σελ.14 επ.) το ρεπορτάζ των Αραβαντινού Μ.- Καρτερού Γ., Γκρεμίσατε την Ελλάδα που γνωρίζαμε, όπου περιλαμβάνονται μαρτυρίες μεταναστών σε σχέση με τη βία που υπέστησαν από λιμενικούς και αστυνομικούς. Για περιστατικά βασανισμού μεταναστών από μέλη του μηχανισμού κρατικής καταστολής βλέπε και το δημοσίευμα της 29.10.2014 στην ιστοσελίδα www.thetoc.gr με τίτλο «Πόρισμα-κόλαφος για αστυνομία: Βασανισμοί μεταναστών με μεθόδους Χ.Α.». 16 Αλεβιζοπούλου Μ., Από τα βασανιστήρια (που έγιναν) στο πραξικόπημα (που δεν έγινε), το σύστημα της καταστολής, Μέρος Α, σε Unfollow 11 (Νοέμβριος 2012) σελ. 95. 16

Η βία, αν και καταφανής στον πολίτη, διαψεύδεται επίσημα, δείχνοντάς του με καθαρότητα ότι δεν έχει καμία άμυνα απέναντι στον κρατικό μηχανισμό. 17 Βλέπουμε πως η κρατική αυθαιρεσία έχει ως στόχο αυτούς που πλήττονται κυρίως από την ασκούμενη πολιτική, τις κατώτερες τάξεις (αφού σε αυτές εντάσσονται τόσο οι εργαζόμενοι και άνεργοι διαδηλωτές όσο και οι μετανάστες), οι οποίες παράλληλα όσο περισσότερο καταπιέζονται, τόσο πιο πιθανό είναι να εξεγερθούν. Επίσης κριτήριο της στοχοποίησης των προσώπων είναι και η ιδεολογία τους, όταν αυτή έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη αφήγηση, πράγμα που επίσης εκφράζεται με τη βία σε βάρος διαδηλωτών. Η ένταση της κρατικής καταστολής αυτήν ακριβώς την εξέγερση προσπαθεί να αποτρέψει, στέλνοντας σαφές μήνυμα διά της βίας στους έστω και ειρηνικά αντιδρώντες. Δεν πρέπει λοιπόν να μας φαίνεται παράξενη η επικράτηση σε μεγάλη μερίδα των σωμάτων ασφαλείας φασιστικών και νεοναζιστικών ιδεών 18. Οι ιδέες αυτές είναι εξαιρετικά χρήσιμες για την καλύτερη καταστολή των κοινωνικών αγώνων 19 και, εμπεριέχοντας το ρατσισμό, για την εφαρμογή της κρατικής πολιτικής που υιοθετήθηκε σε σχέση με τη μετανάστευση: να γίνει ο βίος των παρανόμως εισερχόμενων στη χώρα αβίωτος, ώστε να δημιουργείται αντικίνητρο γι αυτούς που σκέφτονται να το επιχειρήσουν. Η αίσθηση της ατιμωρησίας και της άνωθεν έγκρισης των βίαιων παρεκτροπών τους κάνει τους μετέχοντες στα σώματα ασφαλείας εξαιρετικά επικίνδυνους για τις ελευθερίες των πολιτών. Κι ακόμη τους οδηγεί μέχρι και στη διάπραξη βασανιστηρίων 17 Βλ. τις ορθές αυτές παρατηρήσεις σε Αλεβιζοπούλου Μ., ό.π., σελ.88-89. 18 Βλ. το ρεπορτάζ των Αλεβιζοπούλου Α.-Ζενάκου Α., Σχολή Αξιωματικών ΕΛ.ΑΣ.,«Φυσικά είμαστε φασίστες. Υπάρχει κανένα πρόβλημα;», σε περιοδικό Unfollow, τεύχος 30 (Ιούνιος 2014), σελ. 62 επ., όπου περιέχεται μαρτυρία της αναπληρώτριας Καθηγήτριας Εγκληματολογίας και πρώην συμβούλου του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη κυρίας Αναστασίας Τσουκαλά για την εμπειρία της από τις διαλέξεις που έδωσε στη Σχολή Αξιωματικών της ΕΛ.ΑΣ. στην Αμυγδαλέζα. 19 Για το πώς διαχρονικά η φασιστική ιδεολογία εξυπηρέτησε τα συμφέροντα της αστικής τάξης σε βάρος των πολλών, με την εξασφάλιση σε αυτήν πειθήνιων και υπάκουων φτηνών εργατικών χεριών, βλ.το πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ «ΦΑΣΙΣΜΟΣ Α.Ε.», στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.infowarproductions.com/fasismosae/. 17

που αποβαίνουν μοιραία για το θύμα, όπως στην πρόσφατη περίπτωση του βασανισμού μέχρι θανάτου βαρυποινίτη κρατουμένου, τον οποίο οι δράστες θέλησαν να τιμωρήσουν για την ανθρωποκτονία σε βάρος συναδέλφου τους, σωφρονιστικού υπαλλήλου. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει πιθανότητα εφαρμογής των διατάξεων για τα βασανιστήρια (ήδη οι δράστες παραπέμφθηκαν για θανατηφόρα βασανιστήρια) 20, περισσότερο λόγω της δημοσιότητας που πήρε η υπόθεση και της προφανούς αδυναμίας συγκάλυψης του περιστατικού. Αν δεν είχε προκληθεί θάνατος ίσως τα πράγματα να ήταν διαφορετικά. Δεδομένου δε ότι σε πολλές περιπτώσεις, ιδίως όταν βρίσκονται υπό κράτηση, τα θύματα διστάζουν να καταγγείλουν την κακομεταχείριση, φοβούμενα χειροτέρευση των υπαρχουσών συνθηκών κράτησης ως απάντηση στην καταγγελία, ίσως αυτή η υπόθεση να μη γινόταν ποτέ γνωστή. Κλείνοντας την εισαγωγική αυτήν παράγραφο μπορούμε να πούμε πως οι διατάξεις που αποτελούν αντικείμενο της εργασίας αυτής αποτελούν περίπτωση αυτοπεριορισμού του κράτους, το οποίο διαμέσου αυτών θέτει όρια στην άσκηση της εξουσίας του, εξασφαλίζοντας τουλάχιστον σε δικαιικό επίπεδο την προστασία των αγαθών των πολιτών. Όμως, όπως ορθά σημειώνεται για τις περιπτώσεις που το κράτος αυτοπεριορίζεται οριοθετώντας την εξουσία του μέσω κανόνων δικαίου, η αυτοδέσμευση του κράτους είναι πρακτικά σχετική έως ανύπαρκτη, καθώς η τήρηση ή μη της νομιμότητας εξαρτάται από τον εκάστοτε συσχετισμό δυνάμεων. Έτσι, σε ιδιαίτερα κρίσιμες περιόδους όπως η σημερινή, «τα νομικά κωλύματα (και συχνά νομικά προσχήματα) παραμερίζονται» 21. Με βάση τα παραπάνω κάθε άλλο παρά αισιόδοξοι μπορούμε να είμαστε για την στο εξής (ορθή) εφαρμογή των διατάξεων για τα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το κράτος, όντας σε θέση ελεγκτή και ελεγχόμενου ταυτόχρονα, σε μία περίοδο που κινδυνεύουν τα συμφέροντα της τάξης που εξυπηρετεί 20 Βλ. Κουκουμάκα Κ., Καρέ-καρέ ο βασανισμός μέχρι θανάτου του Καρέλι, στην ιστοσελίδα www.vice.com, που αναρτήθηκε στις 29.10.2014 και περιέχει απόσπασμα του βουλεύματος του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Σερρών, υπ' αριθ. 189/2014, που παραπέμπει σε δίκη τους κατηγορούμενους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Το δημοσίευμα παραμένει αναρτημένο μέχρι και τις 6.02.2015. 21 Βλ. Καλτσώνη Δ., Δίκαιο, κοινωνία, τάξεις, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005, σελ. 47 και την υποσημείωση υπ' αριθ. 3 με τις εκεί παραπομπές. 18

και κατ' επέκταση αυτό το ίδιο από μια πιθανή κοινωνική αναταραχή, είναι φυσικό να επιλέξει την υλική δύναμη επιβολής αντί του αυτοπεριορισμού του. 1.2. Η συνταγματική απαγόρευση των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρο 7 παρ. 2 Σ). Όπως προαναφέραμε, η τραυματική για τους πολίτες εμπειρία της χούντας των συνταγματαρχών, η οποία εφάρμοσε κατ' εξοχήν τα βασανιστήρια ως μέσο αντιμετώπισης των πολιτικών της αντιπάλων, ώθησε τον συντακτικό νομοθέτη όχι μόνο να προβεί στην απαγόρευση των βασανιστηρίων -κάτι που συνέβαινε και στα προϊσχύσαντα συντάγματα όπου απαγορεύονταν γενικά «οι βάσανοι»-, καθώς επίσης και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, πράγμα που αποτελούσε πρωτοτυπία σε σχέση με το προϊσχύσαν Σύνταγμα του 1952 22, αλλά και να επιβάλει την ποινικοποίηση των συμπεριφορών αυτών 23. Η ανωτέρω ρύθμιση περιλήφθηκε στην παράγραφο 2 του άρθρου 7 του Συντάγματος και έχει ως εξής: «Tα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει.» Όπως ορθά σημειώνεται 24, η σημασία της διάταξης αυτής καταδεικνύεται από το γεγονός ότι οι ανωτέρω απαγορεύσεις δεν υπόκεινται σε αναστολή κατά το άρθρο 48 του Συντάγματος, δηλαδή ούτε ακόμη και στις περιπτώσεις όπου συντρέχουν οι προϋποθέσεις για την εφαρμογή του νόμου για την κατάσταση πολιορκίας και συγκεκριμένα σε περιπτώσεις πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων, άμεσης απειλής κατά της εθνικής ασφάλειας ή εκδήλωσης ένοπλου κινήματος για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η απαγόρευση των συμπεριφορών που συνιστούν βασανιστήρια ή προσβολές της ανθρώπινης 22 Σπινέλλης Δ., Η αντιμετώπιση των βασανιστηρίων στην Ελλάδα, Υπερ. 1999, σελ.843. 23 Μάνεσης Αρ., Συνταγματικά Δικαιώματα Α -Ατομικές Ελευθερίες (πανεπιστημιακές παραδόσεις), δ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 202. 24 Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο-Ατομικά Δικαιώματα, τέταρτη ενημερωμένη έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 212, υπ' αριθ. περ. 334. 19

αξιοπρέπειας απαγορεύονται απόλυτα και δεν δικαιολογούνται ούτε σε καιρούς που κινδυνεύει η ίδια η ύπαρξη του κράτους. Πολλώ δε μάλλον, δεν μπορούν να δικαιολογηθούν (όπως βέβαια θα δούμε αναλυτικά σε επόμενο κεφάλαιο) με βάση προβλέψεις της κοινής νομοθεσίας σε σχέση με την ιεραρχική προσταγή ή την κατάσταση ανάγκης, πράγμα που προκύπτει -εκτός από τη μη συμπερίληψη του άρθρου 7 παρ. 2 Σ στις διατάξεις των οποίων αναστέλλεται η ισχύς κατά το άρθρο 48 παρ. 1 Σ- και από την κατηγορηματική διατύπωση της διάταξης και τη σύνδεσή της με τη θεμελιώδη αρχή του άρθρου 2 παρ.1, ενώ πρέπει να τονιστεί πως πρόκειται για διάταξη άμεσα εφαρμόσιμη από τους υπαλλήλους του κράτους 25. Βέβαια, όπως φάνηκε στην προηγούμενη παράγραφο του εισαγωγικού αυτού κεφαλαίου, όταν το κράτος και τα συμφέροντα της τάξης που αυτό εξυπηρετεί κινδυνεύουν, τότε οι αυτοπεριορισμοί παραμερίζονται και υπερισχύει η δύναμη επιβολής. Έτσι, η απόλυτη απαγόρευση των ανωτέρω συμπεριφορών καταλήγει να παίρνει τη μορφή ευχής και συνακόλουθα να έχει συμβολική και μόνο αξία. Στο άρθρο 7 παρ. 2 περιλαμβάνεται εκτός από την απαγόρευση των βασανιστηρίων, ο ορισμός των οποίων δεν δίνεται στη διάταξη, και η απαγόρευση οποιασδήποτε σωματικής κάκωσης, βλάβης της υγείας ή άσκησης ψυχολογικής βίας, αλλά και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Από αυτό προκύπτει ότι τα βασανιστήρια, οι σωματικές κακώσεις, οι βλάβες της υγείας και η ψυχολογική βία συνιστούν πάντοτε προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως προκύπτει από τη φράση «και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». Με τον τρόπο αυτόν εξειδικεύεται σε ένα βαθμό η κρατική θεμελιώδης υποχρέωση του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που προβλέπεται στο άρθρο 2 παρ. 1 Σ, που καθιστά θεμελιώδη υποχρέωση του κράτους το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου 26, καθώς στο άρθρο 7 παρ. 2 περιλαμβάνεται μία από τις πιο βάναυσες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 27. Τη διάκριση αυτή σε βασανιστήρια (άρθρο 137Α παρ. 1 και 2 ΠΚ) και 25 Χρυσόγονος Κ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, τρίτη αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη 2006, σελ. 243-244. 26 Δέδες Χ., Αι ποινικαί διατάξεις του Συντάγματος, ΤοΣ 1975, σελ. 472 επ. και εν προκειμένω σελ. 472. 27 Χαραλαμπάκης Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο για τα βασανιστήρια, Υπερ. 1995, σελ. 659 επ. και εν προκειμένω σελ. 659. 20

άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρο 137Α παρ. 3 ΠΚ) υιοθέτησε πλήρως ο κοινός νομοθέτης που, με τα άρθρα 137Α και 137Β που προστέθηκαν στον Ποινικό Κώδικα με το ν. 1500/1984, υλοποίησε τη συνταγματική επιταγή για την απαγόρευση των ανωτέρω συμπεριφορών. Επειδή η διατύπωση του νόμου ταυτίζεται με αυτήν της συνταγματικής διάταξης, η ανάλυση των επιμέρους εννοιών θα λάβει χώρα κατά την ανάλυση των αντικειμενικών υποστάσεων των βασικών εγκλημάτων του άρθρου 137Α ΠΚ. Όσον αφορά τις λοιπές συνέπειες της συνταγματικής διάταξης, προφανώς απαγορεύεται η με νόμο θέσπιση ποινών ή ανακριτικών μεθόδων που συνιστούν βασανιστήρια ή που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ή η επιβολή ποινών που συνιστούν βασανιστήρια ή κάποια άλλη από τις ρητά απαγορευμένες πράξεις από τα δικαστήρια, καθώς και η εκτέλεση τέτοιων ποινών από κρατικούς υπαλλήλους, ακόμη κι αν διαταχθούν να το πράξουν 28. Βέβαια, τουλάχιστον ως προς τη δεύτερη μεγάλη κατηγορία πράξεων, εκτός από τις περιπτώσεις προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που ενδεικτικά αναφέρονται στη διάταξη, δεν είναι και τόσο εύκολη η διαπίστωση της ύπαρξης τέτοιας μεταχείρισης, αφού η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι μια έννοια νεφελώδης, όπως θα έχουμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε στο σχετικό με το έννομο αγαθό κεφάλαιο της εργασίας. 1.3. Διεθνή κείμενα σχετικά με τα βασανιστήρια. Πέραν του Συντάγματος, που βρίσκεται από άποψη ισχύος στην κορυφή της ιεραρχίας των κανόνων του δικαίου, τα βασανιστήρια απαγορεύονται επίσης και από πολλά διεθνή κείμενα, που έχουν κυρωθεί από τη χώρα μας και κατά συνέπεια, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 Σ, έχουν αποκτήσει υπερνομοθετική ισχύ, υπερισχύουν δηλαδή κάθε αντίθετης νομοθετικής διάταξης. Τα κείμενα αυτά παρουσιάζουμε συνοπτικά στη συνέχεια, κατηγοριοποιημένα με βάση το φορέα στο πλαίσιο του οποίου υιοθετήθηκαν. 28 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Ποινικό Δίκαιο-Γενική Θεωρία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 46-48, υπ' αριθ. περ. 71. 21

1.3.1. Διεθνή Κείμενα που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. Από τα διεθνή κείμενα που υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και κυρώθηκαν με νόμο από τη χώρα μας θα μας απασχολήσουν η «Διεθνής Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας» και το άρθρο 7 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. 1.3.1.1. Διεθνής Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας. Η διεθνής αυτή σύμβαση υπογράφηκε στις 10.12.1984, τέθηκε σε ισχύ στις 26.06.1987 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με το νόμο 1782/1988. Εν αντιθέσει με τη συνταγματική διάταξη που δεν ορίζει τι συνιστά βασανιστήρια, στο άρθρο 1 παρ.1 της Σύμβασης του Ο.Η.Ε. αυτά ορίζονται ως «κάθε πράξη με την οποία, σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σ' ένα πρόσωπο, με σκοπό ιδίως να αποκτηθούν απ' αυτό ή από τρίτο πρόσωπο πληροφορίες ή ομολογίες, να τιμωρηθεί για μια πράξη που αυτό ή τρίτο πρόσωπο έχει διαπράξει ή είναι ύποπτο ότι την έχει διαπράξει, να εκφοβηθεί ή εξαναγκασθεί αυτός ή τρίτο πρόσωπο, ή για κάθε άλλο λόγο που βασίζεται σε διάκριση οποιασδήποτε μορφής, εφ' όσον ένας τέτοιος πόνος ή οδύνη επιβάλλονται από δημόσιο λειτουργό ή κάθε πρόσωπο που ενεργεί με επίσημη ιδιότητα ή με την υποκίνηση ή τη συναίνεση ή την ανοχή του» Σε σχέση με τον ανωτέρω ορισμό ορθά παρατηρείται ότι γι αυτόν χρησιμοποιούνται τρία εννοιολογικά κριτήρια: η πρόκληση ψυχικού ή σωματικού πόνου, η σύνδεση της πράξης αυτής με ορισμένο σκοπό και η τέλεση της πράξης από κρατικό όργανο ή με την έγκριση αυτού 29. Όπως επίσης σημειώνεται (κι όπως προκύπτει από τα υποκείμενα τέλεσής τους), τα βασανιστήρια αποτελούν περιπτώσεις εγκληματικής κατάχρησης εξουσίας, αφού οι δράστες ή οι υποκινητές των πράξεων είναι πάντοτε 29 Kaiser G., Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων και η πρόληψη της εγκληματικής κατάχρησης εξουσίας, σε απόδοση Πιτσελά Α., σε Υπερ.1999, σελ. 1043 επ. και εν προκειμένω σελ.1044. 22

φορείς κρατικής εξουσίας. Ως κατάχρηση εξουσίας, ο Kaiser 30 ορίζει την αδικαιολόγητη άσκηση ή σκόπιμη μη άσκηση μιας προεξέχουσας κοινωνικής θέσης ισχύος. Σύμφωνα με την Εισηγητική Έκθεση του νόμου 1500/1984, με τον οποίο όπως προαναφέραμε εισήχθησαν στον ελληνικό Ποινικό Κώδικα οι διατάξεις για τα βασανιστήρια και τις άλλες προσβολές; της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ο νομοθετικός ορισμός των βασανιστηρίων, που περιλαμβάνεται στην παράγραφο 2 του άρθρου 137Α ΠΚ, στηρίχθηκε μεταξύ άλλων και στον ορισμό που υιοθετήθηκε από τη σύμβαση του Ο.Η.Ε. 31, γι αυτό και εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με τον τελευταίο. Βάσει του άρθρου 2 της Σύμβασης αυτής η Ελλάδα ως συμβαλλόμενο μέρος αναλαμβάνει την υποχρέωση να λάβει τα απαραίτητα μέτρα σε νομοθετικό δικαστικό ή διοικητικό επίπεδο για την πρόληψη των βασανιστηρίων. Στο πλαίσιο του άρθρου 1, όπου, όπως είδαμε, περιλαμβάνεται ο ορισμός των βασανιστηρίων, σημειώνεται ότι δεν περιλαμβάνονται στα βασανιστήρια ο πόνος ή η οδύνη που προκαλούνται από πράξεις συμφυείς ή παρεμπίπτουσες προς νόμιμες κυρώσεις, ρύθμιση που με κακότεχνο τρόπο και διατύπωση είχε ήδη περιληφθεί στην παράγραφο 4 του άρθρου 137Α ΠΚ πριν από την υπογραφή και κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης. Εξαιρετικά σημαντική είναι η παράγραφος 2 του ανωτέρω άρθρου, σύμφωνα με την οποία τα βασανιστήρια δεν μπορούν να δικαιολογηθούν από καμία κατάσταση ανάγκης, ούτε σε εξαιρετικές περιστάσεις όπως η εμπόλεμη κατάσταση ή η απειλή πολέμου ή η πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό της χώρας. Αυτό όπως είδαμε ισχύει και σύμφωνα με το ελληνικό Σύνταγμα. Στην παράγραφο 3 προβλέπεται ακόμη η αυτονόητη απαγόρευση δικαιολόγησης των βασανιστηρίων λόγω ιεραρχικής προσταγής ή εντολής δημόσιας αρχής. Στο άρθρο 3 της σύμβασης περιέχεται η απαγόρευση απέλασης προσώπου για το οποίο υπάρχουν ουσιώδεις λόγοι να πιστεύεται ότι θα κινδυνεύσει να υποστεί βασανιστήρια. Εξαιρετικά σημαντική είναι και η υποχρέωση ποινικοποίησης των συμπεριφορών που συνιστούν βασανιστήρια καθώς και της απόπειρας αυτών αλλά και της συμμετοχής σε αυτά, η οποία εγκαθιδρύεται για τα συμβαλλόμενα μέρη από το άρθρο 4 της 30 Kaiser G., ό.π., σελ. 1044. 31 Στην Εισηγητική Έκθεση αναφέρονται τα πρόσφατα σχέδια του Ο.Η.Ε., καθώς δεν είχε καταρτιστεί ακόμη η Σύμβαση, που όπως είδαμε καταρτίστηκε τελικά το Δεκέμβριο του 1984. 23

Σύμβασης, μαζί με την υποχρέωση για την πρόβλεψη ποινών κατάλληλων και αντίστοιχων με τη σοβαρότητα των πράξεων αυτών. Την υποχρέωση αυτήν είχε ήδη εκπληρώσει ο Έλληνας νομοθέτης με το ν. 1500/1984 και τη συνακόλουθη εισαγωγή στον Ποινικό Κώδικα των άρθρων 137Α-137Δ. Κι αυτό γιατί στις ελληνικές διατάξεις εμπεριέχονται πλήρως τόσο τα υποκείμενα τέλεσης της πράξης 32 όσο και η αντικειμενική υπόσταση των βασανιστηρίων, που αφορά την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου, αλλά και οι σκοποί προς τους οποίους κατευθύνεται η συμπεριφορά αυτή. Το στοιχείο της έντασης του πόνου, είτε είναι ψυχικός είτε σωματικός, απαιτείται και στο πλαίσιο της ελληνικής διάταξης για την υπαγωγή μιας πράξης στα βασανιστήρια, παρότι αυτό δεν φαίνεται από την κακή ελληνική μετάφραση 33. Απλώς στην περίπτωση του ψυχικού πόνου η ελληνική διάταξη συγκεκριμενοποιεί την ένταση αυτού του ψυχικού πόνου, απαιτώντας να είναι αυτός ικανός να επιφέρει ψυχική βλάβη. Όσον αφορά το υποκειμενικό σκέλος, εδώ θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην ελληνική διάταξη δεν περιλαμβάνεται η περίπτωση που το θύμα υποβάλλεται σε βασανιστήρια για λόγους που σχετίζονται με διάκριση οποιασδήποτε μορφής. Συνήθως βέβαια αυτές οι περιπτώσεις θα μπορούσαν να υπαχθούν είτε στο σκοπό εκφοβισμού είτε στο σκοπό τιμώρησης του θύματος. Επίσης η τιμώρηση της απόπειρας ή της συμμετοχής σε βασανιστήρια εξασφαλίζεται από τις αντίστοιχες διατάξεις του γενικού μέρους του Ποινικού μας Κώδικα. Τέλος, οι κακουργηματικές ποινές για τις πράξεις βασανιστηρίων ανταποκρίνονται στην απαίτηση της Σύμβασης για την πρόβλεψη ποινών που να αντιστοιχούν στην απαξία του εγκλήματος. Επομένως οι ελληνικές διατάξεις πληρούν τις προδιαγραφές που απαιτούνται από τη Σύμβαση σε σχέση με την ποινικοποίηση των βασανιστηρίων. Στο άρθρο 5 προβλέπεται η υποχρέωση των κρατών-μερών να θεμελιώσουν τη δικαιοδοσία τους για πράξεις βασανιστηρίων, όχι μόνο με βάση την αρχή της 32 Ακόμη και στην περίπτωση που την πράξη τελεί ιδιώτης με την υποκίνηση, συναίνεση ή ανοχή του υπαλλήλου, το πρόβλημα λύνεται από τη γενική διάταξη του άρθρου 49 παρ. 1 εδ. α, αφού πρόκειται για γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα, όπως θα δούμε στο κύριο μέρος. 33 Η επίμαχη φράση στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο έχει ως εξής «severe pain or suffering, whether physical or mental». 24

εδαφικότητας, αλλά και με τις αρχές της ενεργητικής και παθητικής υπηκοότητας 34. Στην υποχρέωση αυτήν ανταποκρίνονται ικανοποιητικά οι διατάξεις των άρθρων 5-7 ΠΚ. Σημαντικό είναι επίσης ότι στο άρθρο 16 της Σύμβασης προβλέπεται η υποχρέωση των κρατών-μερών να εμποδίζουν στην περιοχή δικαιοδοσίας τους άλλες πράξεις σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας που δεν συνιστούν βασανιστήρια. Στα άρθρο 6 προβλέπεται ότι ένα κράτος-μέρος, σε περίπτωση που βρεθεί στο έδαφός του πρόσωπο, το οποίο θεωρείται ότι έχει διαπράξει βασανιστήρια ή απόπειρα αυτών ή συμμετοχή σε αυτά, μετά από εξέταση των πληροφοριών και εφόσον οι περιστάσεις το δικαιολογούν, μπορεί να θέσει αυτό το πρόσωπο υπό κράτηση ή να λάβει κάθε άλλο αντίστοιχο μέτρο για την εξασφάλιση της παρουσίας του. Τα μέτρα αυτά δεν μπορεί να διαρκούν περισσότερο από το αναγκαίο για την άσκηση ποινικής δίωξης ή τη διαδικασία έκδοσης χρονικό διάστημα. Το κράτος αυτό προβαίνει σε μια προκαταρκτική έρευνα των πραγματικών περιστατικών. Ο κρατούμενος κατά το άρθρο αυτό έχει το δικαίωμα να επικοινωνεί αμέσως με τον αντιπρόσωπο του κράτους του οποίου είναι υπήκοος ή αν είναι ανιθαγενής με το κράτος της συνήθους διαμονής του. Το κράτος που κρατεί τον φερόμενο ως δράστη οφείλει να ενημερώσει το κράτος στο έδαφος του οποίου τελέστηκε το έγκλημα, το κράτος υπηκοότητας του δράστη και το κράτος του οποίου το θύμα είναι υπήκοος, να αναφέρει στα κράτη αυτά τα πορίσματα της προκαταρκτικής έρευνας και να δηλώσει σε αυτά αν προτίθεται να ασκήσει τη δικαιοδοσία του. Το άρθρο 7 περιλαμβάνει κάποιες αυτονόητες δικονομικές ρυθμίσεις, με σημαντικότερη αυτήν της παραγράφου 3, που προβλέπει ότι ο δράστης βασανιστηρίων απολαμβάνει τις εγγυήσεις μιας δίκαιης μεταχείρισης καθ' όλα τα στάδια της διαδικασίας. Στο άρθρο 8 περιλαμβάνονται ρυθμίσεις σχετικές με την έκδοση του δράστη, ενώ στο άρθρο 9 προβλέπεται η συνεργασία των κρατών-μερών σε υποθέσεις βασανιστηρίων για την παροχή του αναγκαίου αποδεικτικού υλικού για την πρόοδο της διαδικασίας σε βάρος του φερόμενου ως δράστη βασανιστηρίων, που τυχόν έχουν στη διάθεσή τους 34 Σπινέλλης Δ., Η αντιμετώπιση των βασανιστηρίων στην Ελλάδα, Υπερ. 1999, σελ. 843-844. 25

Σημαντικά επίσης είναι τα άρθρα 10-13, το πρώτο από τα οποία αναφέρεται στην εκπαίδευση των κρατικών υπαλλήλων και των προσώπων που μπορεί να απασχοληθούν με την ανάκριση, κράτηση ή μεταχείριση προσώπων που υπόκεινται σε σύλληψη, ανάκριση ή φυλάκιση, κατά την οποία θα πρέπει να τους καθίσταται σαφής η απαγόρευση των βασανιστηρίων αλλά και των πράξεων που αναφέρονται στο άρθρο 16 της Σύμβασης αυτής. Στο άρθρο 11 επιβάλλεται υποχρέωση εποπτείας του κράτους σε σχέση με τη μεταχείριση στην οποία υπόκεινται οι κρατούμενοι, οι ανακρινόμενοι ή αυτοί που συλλαμβάνονται, ενώ στο δωδέκατο άρθρο περιλαμβάνεται η υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για την πραγματοποίηση ταχείας και αμερόληπτης έρευνας από τις αρμόδιες αρχές, σε περίπτωση ύπαρξης ενδείξεων για την τέλεση βασανιστηρίων ή πράξεων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας. Το ίδιο προβλέπεται στο άρθρο 13, για την περίπτωση που κάποιο πρόσωπο ισχυρίζεται ότι έχει υποστεί τέτοιες συμπεριφορές, οπότε το κράτος θα πρέπει να του παρέχει προσφυγή και τη δυνατότητα ταχείας και αμερόληπτης έρευνας της καταγγελίας, αλλά και να λαμβάνει μέτρα για την προστασία του καταγγέλλοντος και των μαρτύρων από πράξεις κακομεταχείρισης ή εκφοβισμού ως συνέπεια της προσφυγής ή της κατάθεσης. Στο άρθρο 14 προβλέπεται η υποχρέωση μέριμνας κάθε κράτους-μέρους για την ύπαρξη στο νομικό του σύστημα του δικαιώματος και των συνακόλουθων νομίμων μέσων για την επίτευξη της πλήρους αποκατάστασης του θύματος βασανιστηρίων και, σε περίπτωση θανάτου του θύματος, την ύπαρξη δικαιώματος αποζημίωσης των συγγενών του. Μεγάλη σημασία έχει και η υποχρέωση του κράτους-μέρους να μεριμνά, ώστε η κατάθεση που αποτελεί αποτέλεσμα βασανιστηρίων να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο σε βάρος του θύματος σε καμία διαδικασία, αλλά μόνο σε βάρος του κατηγορούμενου για βασανιστήρια προσώπου, ως αποδεικτικό στοιχείο για τη λήψη αυτής της κατάθεσης. Τέλος, στο δεύτερο μέρος της Σύμβασης προβλέπεται η σύσταση Επιτροπής για τον έλεγχο της τήρησης της Σύμβασης από τα κράτη-μέρη. Εφόσον αυτή λάβει αξιόπιστες πληροφορίες ότι σε ένα κράτος-μέρος τελούνται συστηματικά βασανιστήρια, καλεί αυτό το κράτος να συνεργαστεί στην εξέταση των πληροφοριών και να υποβάλει σχετικές παρατηρήσεις (άρθρο 20 παρ. 1). Ανάλογα με τις υποβληθείσες παρατηρήσεις 26

μπορεί η Επιτροπή να αναθέσει σε μέλη της τη διεξαγωγή εμπιστευτικής έρευνας και τη σύνταξη σχετικής έκθεσης. Κατόπιν αυτής, η Επιτροπή ζητά τη συνεργασία του κράτους και, σε συμφωνία με αυτό, μπορεί να πραγματοποιηθεί εδαφική επίσκεψη στο κράτος αυτό. Η ανάγκη αυτής της σύμφωνης γνώμης του κράτους που εξετάζεται μειώνει σημαντικά, κατά τη γνώμη μας, την πρακτική σημασία της Επιτροπής αυτής. Μετά τη διεξαγωγή της έρευνας και την κατάθεση των πορισμάτων από αυτούς στους οποίους αυτή ανατέθηκε, αυτά διαβιβάζονται στο κράτος, μαζί με τυχόν υποδείξεις που κρίνονται αναγκαίες. Μειωμένη πρακτική σημασία της Επιτροπής αυτής παρατηρείται και ενόψει του ότι, με βάση το άρθρο 21 για την εξέταση ανακοίνωσης ενός κράτους-μέρους σε βάρος ενός άλλου, ότι το τελευταίο δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του από τη Σύμβαση, δεν μπορούν να εξεταστούν αν το καθού η ανακοίνωση κράτος δεν έχει προβεί σε δήλωση με την οποία αναγνωρίζει στην Επιτροπή αυτήν την αρμοδιότητα (άρθρο 21 παρ.1) 1.3.1.2. Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Ένα άλλο κείμενο που καταρτίστηκε στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και θα μας απασχολήσει ως προς ορισμένες διατάξεις του είναι το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα της 19.12.1966. Το ανωτέρω Σύμφωνο κυρώθηκε από την Ελλάδα με το ν. 2462/1997 και στο άρθρο 7 απαγορεύει την υποβολή προσώπου σε βασανιστήρια ή σε ποινές ή μεταχειρίσεις εξευτελιστικές, σκληρές ή απάνθρωπες. Στο ίδιο άρθρο απαγορεύεται η, χωρίς την ελεύθερη συγκατάθεση του προσώπου, υποβολή του σε ιατρικό ή επιστημονικό πείραμα. Αξιοσημείωτο είναι πως και εδώ, όπως και στα προηγούμενα υπερνομοθετικής ισχύος κείμενα, καμία έκτακτη ανάγκη (εδώ κανένας εξαιρετικός δημόσιος κίνδυνος ακόμη και για την ύπαρξη του έθνους) δεν δικαιολογεί την παραβίαση των υποχρεώσεων του κράτους που απορρέουν από το άρθρο 7 (βλ. άρ. 4 παρ. 1 και 2 του ΔΣΑΠΔ). Με βάση το άρθρο 2 του ΔΣΑΠΔ, τα συμβαλλόμενα κράτη, εκτός από την υποχρέωση να σέβονται τα προβλεπόμενα στο Σύμφωνο δικαιώματα αδιακρίτως και να λαμβάνουν μέτρα για την πραγματική άσκηση αυτών των δικαιωμάτων, υποχρεούνται επίσης σε διαδικαστικό επίπεδο να εγγυώνται σε κάθε άτομο που τα δικαιώματά του 27