ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ ΙΟΥΛΙΟΣ 2008 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ (1821-1912) Η παρούσα ανακοίνωση στηρίζεται στα στοιχεία που μελετήθηκαν στο πλαίσιο ενός μεταπτυχιακού σεμιναρίου με θέμα «Δημιουργία, ανάπτυξη, ακμή και παρακμή της Ερμούπολης μέσα από την επεξεργασία των επαγγελμάτων των δημοτολογίων». Αφετηρία για τη συγγραφή της εργασίας αυτής ήταν η μελέτη των Δημοτολογίων της Ερμούπολης για την περίοδο 1821-1912 με άξονα τις πληροφορίες των επαγγελμάτων που δήλωναν οι δημότες της Ερμούπολης. Στόχος ήταν να επιβεβαιωθούν οι ποικίλες επαγγελματικές δραστηριότητες της πόλης που αναφέρονται στη σχετική βιβλιογραφία και ελπίδα να εντοπιστούν κάποιες νέες πληροφορίες ή να επιχειρηθούν, έστω, κάποιες υποθέσεις για την επαγγελματική διαστρωμάτωση της πόλης που μας φιλοξενεί. Σήμερα θα αποπειραθώ να συμπυκνώσω τα βασικότερα σημεία της εργασίας αυτής και να επιχειρήσω κάποια συμπεράσματα. Πριν απ όλα, όμως, θα ήθελα να αναφέρω μερικές βασικές μεθοδολογικές δυσκολίες που προέκυψαν από το προς επεξεργασία υλικό. (2) Τα Δημοτολόγια περιλαμβάνουν τις εξής στήλες: α/α, όνομα, πατρώνυμο, επώνυμο, ηλικία, πατρίς, έγγαμος/άγαμος, εποχή σταθερής εγκατάστασης, επάγγελμα, πού έδωσε τον όρκο, πότε έδωσε τον όρκο και παρατηρήσεις. Μιλάμε, επομένως, για ένα μεγάλο όγκο πληροφοριών που πρέπει να συνδυαστούν μεταξύ τους για το κάθε άτομο. Αυτό έχει βαρύτητα αν συνδυαστεί με το γεγονός, ότι κατά την περίοδο 1821-1912 στα Δημοτολόγια παρουσιάζονται 29.837 εγγραφές. Από αυτές μπορούμε να επεξεργαστούμε περίπου τις 28.000, καθώς οι υπόλοιπες έχουν ελλιπή στοιχεία. Ταυτόχρονα, οι εγγραφές αυτές αντιστοιχούν σε 585 περίπου επαγγέλματα. (3) Μία πρώτη μεθοδολογική επιλογή ήταν να κατηγοριοποιηθούν τα επαγγέλματα ανάλογα με τον αριθμό των ατόμων που απασχολούσαν. Τα στοιχεία που προέκυψαν 1
οδήγησαν την επικέντρωση της μελέτης σε όσα επαγγέλματα απασχολούν πάνω από 100 εργαζομένους, διότι ναι μεν αυτά είναι μόνο 51, αφορούν όμως 23.582 εγγραφές, δηλαδή το 84% των εργαζομένων. Το δεύτερο και βασικότερο πρόβλημα που τέθηκε εξ αρχής ήταν η κατηγοριοποίηση των επαγγελμάτων. Εκ των πραγμάτων επιλέχθηκε η κατηγοριοποίηση σε τομείς απασχόλησης, οι οποίοι δε στηρίζονται σε αντικειμενικά, κατ ανάγκη, κριτήρια. Μία τέτοια επιλογή γεφυρώνει, κατά κάποιο τρόπο, την κοινωνία του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα με τη σύγχρονή μας. Ακόμη και στην περίπτωση αυτή όμως, παρέμενε ρευστό ποιο θα είναι το κριτήριο της κατηγοριοποίησης και ποια η ονομασία της κάθε κατηγορίας. Όσον αφορά το πρώτο, επαγγέλματα εντάχθηκαν στην ίδια κατηγορία σύμφωνα με την εγγύτητα είτε των αντικειμένων εργασίας, είτε του τρόπου επεξεργασίας. Όσον αφορά το δεύτερο, η ονομασία κάθε κατηγορίας επαγγελμάτων είναι αποκλειστικά περιγραφική, ώστε να καθίσταται σαφής. (4) Προέκυψαν, επομένως, διάφορες κατηγορίες επαγγελμάτων, εκ των οποίων θα μας απασχολήσουν όσες περιέχουν επαγγέλματα με παραπάνω από 100 απασχολήσιμους. Αυτές είναι: εμπόριο, ναυτικοί, επεξεργασία-κατασκευές, οικοδομή-λιμάνι, εργάτες-υπηρέτες, υπάλληλοι, μεταφορές, είδη διατροφής, γεωργία-κτηνοτροφία, στρατός-σώματα ασφαλείας, άλλοι επαγγελματίες, ψυχαγωγία-καλές τέχνες, χρηματικά-μεσάζοντες, ιατρικά, εκπαίδευση και δικαιοσύνη. (5) Μεγάλη σημασία για τη μεθοδική μελέτη των δεδομένων έχει και η περιοδολόγηση που επιχειρήθηκε. Γενικά, η προς εξέταση περίοδος χωρίστηκε σε τρεις υποπεριόδους: τη γέννηση της Ερμούπολης (1820-1830), την περίοδο ανάπτυξης, ακμής και παρακμής (1830-1890) και την περίοδο μεταστροφής της οικονομίας της (1890-1912). Κάποιες μικρές διευκρινίσεις σε σχέση με το παραπάνω: οι χρονολογίες είναι προφανώς συμβατικές. Πέραν τούτου όμως, η πρώτη δεκαετία ορίζεται ως δημιουργία της πόλης, καθώς μέχρι το 1830 ολοκληρώνονται κάποιες βασικές λειτουργίες της (ονοματοδοσία, Δημογεροντία, πρώτη απογραφή κλπ). Η δεύτερη περίοδος καλύπτει την αλματώδη ανάπτυξη, την ακμή και την περίοδο κατά την οποία παρουσιάζονται τα συμπτώματα της κρίσης που έπληξε το νησί, δηλαδή την περίοδο 1870-1890. Η τρίτη περίοδος ξεκινάει το 1890, με δεδομένο ότι στο εξής τα αποτελέσματα της κρίσης είναι 2
πλέον τόσο σαφή, ώστε παύει η στασιμότητα και σημειώνονται αλλαγές στην ερμουπολίτικη επαγγελματική δραστηριότητα. Για αρχή, θα σας παρουσιάσω κάποια στοιχεία, που δείχνουν μια γενική τάση των κατηγοριών κατά τη διάρκεια των εκατό, περίπου, χρόνων που εξετάζουμε. (6) Κατά την πρώτη περίοδο μελέτης (1820-1830) οι κατηγορίες των επαγγελμάτων που εξ αρχής διαμορφώνουν σημαντική παρουσία είναι οι ναυτικοί και όσοι ασχολούνται με το εμπόριο. Αυτό οφείλεται, όπως γνωρίζουμε, στο σαφή προσανατολισμό της οικονομίας της πόλης από τη στιγμή της δημιουργίας της. Οι δύο αυτές πρωτιές συντηρούνται καθ όλη την επόμενη εκατονταετία. Ακολουθούν όσα επαγγέλματα ανήκουν στις κατηγορίες οικοδομή-λιμάνι και επεξεργασία-κατασκευές. Πρόκειται για επαγγέλματα με τόσο αυξημένη παρουσία, διότι συνόδευαν την εμπορική και ναυτιλιακή δραστηριότητα. Επαγγέλματα που εξυπηρετούσαν, εκτός από την οικοδόμηση της πόλης, την κατασκευή της υποδομής του λιμανιού και τη λειτουργία του. Επίσης, πρόκειται για επαγγέλματα, που επεξεργάζονταν πρώτες ύλες είτε προς εξαγωγή (π.χ. οι βυρσοδέψες), είτε προς εσωτερική κατανάλωση τόσο από τους κατοίκους της πόλης, όσο και από τους ποικίλους διερχόμενους (π.χ. σαπωνοποιοί). Τις επόμενες θέσεις καταλαμβάνουν οι κατηγορίες των ειδών διατροφής, των μεταφορών και των γεωργικών επαγγελμάτων. Εργαζόμενοι, που φρόντιζαν για την προσφορά τροφίμων στην πόλη και εργαζόμενοι που εξυπηρετούσαν τις ποικίλες μεταφορές, είτε μέσα στα πλαίσια της λειτουργίας του λιμανιού, είτε μέσα στα πλαίσια της λειτουργίας της πόλης. Θεωρώ αξιοσημείωτη την παρουσία των γεωργικών επαγγελμάτων (χαρακτηριστικές δηλώσεις οι γεωργοί και οι κηπουροί), για το λόγο ότι η Σύρος δεν ήταν κατεξοχήν γεωργικό νησί. Γνωρίζουμε εξάλλου, ότι ένα μεγάλο μέρος των γεωργικών κτηνοτροφικών προϊόντων προς κατανάλωση ήταν εισαγόμενα. (7) Έπονται οι υπόλοιπες κατηγορίες, που καταδεικνύουν την οικοδόμηση μιας πλήρως «εξοπλισμένης» πόλης, όπως για παράδειγμα οι υπάλληλοι, τα χρηματικά-μεσάζοντες κλπ. Εμμένω και στις δηλώσεις όσων ανήκουν στην κατηγορία χρηματικάμεσάζοντες. Γνωρίζουμε, ότι οι χρηματοπιστωτικές λειτουργίες στην Ερμούπολη ήταν πολλές. Στα Δημοτολόγια η παρουσία αυτή δεν είναι εμφανής. Το μόνο επάγγελμα που συγκεντρώνει πάνω από 100 εργαζόμενους εδώ είναι οι μεσίτες, που εξάλλου δεν αποτελούν χαρακτηριστικό επάγγελμα 3
χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων. Φαίνεται να ισχύει, ότι ένα μεγάλο μέρος όσων ασχολούνταν με αυτές τις δραστηριότητες συντηρούσαν παράλληλα και κάποια άλλη επαγγελματική ιδιότητα, κάτω από την οποία πιθανότατα εμφανίζονται και στα Δημοτολόγια. (8) Κατά τη δεύτερη περίοδο μελέτης (1830-1890), η ιεραρχία των επαγγελμάτων παρουσιάζει κάποιες αλλαγές. Αν και την πρωτοκαθεδρία συνεχίζουν να κρατούν τα εμπορικά και ναυτικά επαγγέλματα και ακολουθούν οι κατηγορίες οικοδομή-λιμάνι και επεξεργασία-κατασκευές, η παρουσία κάποιων κατηγοριών γίνεται εντονότερη. Αυτές είναι οι υπάλληλοι και εργάτες-υπηρέτες, που έρχονται να προσπεράσουν τις δηλώσεις όσων ασχολούνται με τα είδη διατροφής και τις μεταφορές. Συγκεκριμένα, οι υπάλληλοι αυξάνουν τις δηλώσεις τους ήδη από τη δεκαετία του 1860, η εντυπωσιακά αλματώδης εξέλιξή τους, όμως, ξεκινάει μετά το 1880. Αντίστοιχα, οι εργάτες παρουσιάζουν μια δειλή άνοδο δηλώσεων το 1860, η οποία συνεχίζεται με διπλασιασμό των δηλώσεων από δεκαετία σε δεκαετία μετά το 1880. Όσον αφορά τους υπαλλήλους, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε, ότι η παρακμή της πόλης παρασέρνει μαζί της την ιδιομορφία της, επομένως ενισχύεται ο δημόσιος τομέας. Εκδήλωση αυτού αποτελεί ο διορισμός υπαλλήλων. Γνωρίζουμε εξάλλου, ότι σε ολόκληρη την Ελλάδα το προσωπικό του δημόσιου τομέα αυξήθηκε μέχρι και το 1880. Για την πορεία των εργατών υπάρχει μία επιφύλαξη, που οφείλεται στην ασάφεια του όρου «εργάτης» κατά το 19 ο αιώνα. Αν δεχτούμε πάντως το συμπέρασμα, ότι σε γενικές γραμμές ως «εργάτες» τελικά, προσδιορίζονταν -ειδικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα- οι απλοί, ανειδίκευτοι εργαζόμενοι σε βιοτεχνικές-βιομηχανικές θέσεις, τότε μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα. Αυτό είναι η στροφή ενός μέρους των εργαζομένων προς την «εργοστασιακών» προδιαγραφών εργασία, λόγω της έλλειψης προσφοράς εργασίας σε άλλα πόστα. Η εντυπωσιακή αύξηση των δηλώσεών τους μετά το 1880 καταδεικνύει και τη μεταστροφή της ερμουπολίτικης οικονομίας. Τέλος, και για τις δύο κατηγορίες (εργατών και υπαλλήλων), θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι προσελκύουν πολλούς ανειδίκευτους, που όπως προαναφέραμε δεν είχαν πια την προοπτική να εργαστούν αλλού, εφόσον στα Δημοτολόγια εντοπίζεται μια τάση οι εργαζόμενοι να δηλώνονται κάνοντας σαφή την ειδίκευσή τους, όταν αυτή υπάρχει. (9) Ενδιαφέρουσα, επίσης, είναι και η αύξηση όσων απασχολούνταν 4
στον τομέα της ψυχαγωγίας. Με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους μουσικούς, μπορούμε να διακρίνουμε μια πόλη, που διεκδικεί τα προνόμια της αυτάρκειας και της απόλαυσης των κερδών της. Συνολικά, όλες οι κατηγορίες σημειώνουν αύξηση κατά τη δεύτερη αυτή περίοδο. Θα μπορούσε κάποιος ορθά να το θεωρήσει αυτό αναμενόμενο, εφόσον μιλάμε για μία περίοδο που είναι κατά πέντε δεκαετίες μακρύτερη της πρώτης. Η πρώτη, όμως, αυτή ανάγνωση θα αδικούσε την παραπάνω επισήμανση, καθώς μια κοντινότερη εξέταση των δεδομένων των Δημοτολογίων φανερώνει τα εξής παρακάτω: αρχικά, τα συγκριτικά υψηλά αθροίσματα δεν προκύπτουν από μία απλή συμμετρική αύξηση των δηλώσεων όλων των επαγγελμάτων. Εντοπίζονται ποικίλες διακυμάνσεις, επιρροές και περίοδοι κρίσεως κατά την πολυτάραχη αυτή εξηκονταετία, που δεν επέτρεπαν μια αβασάνιστη αύξηση δηλώσεων σε κάθε επάγγελμα. Επιπλέον, από μόνη της η χρονική επιμήκυνση μιας περιόδου δεν εξασφαλίζει τη σταθερή συνέχιση της παρουσίας κάποιων επαγγελμάτων, τουλάχιστον αυτών που δεν έχουν πρωτεύουσα σημασία στην ανάπτυξη μιας πόλης, ενώ ταυτόχρονα είναι εξειδικευμένα. (10) Κατά την τρίτη περίοδο μελέτης (1890-1912), η παρουσία των επαγγελματικών κατηγοριών έχει ως ακολούθως: δύο πρώτες κατηγορίες αποτελούν το εμπόριο και τα ναυτικά επαγγέλματα. Ακολουθούν οι εργάτεςυπηρέτες και οι υπάλληλοι, αφήνοντας στην πέμπτη και έκτη θέση τις κατηγορίες επεξεργασία-κατασκευές και οικοδομή-λιμάνι. (11) Οι υπόλοιπες κατηγορίες παραμένουν στη θέση που κατείχαν και νωρίτερα, με ιδιαίτερη εξαίρεση την κατηγορία στρατός-σώματα ασφαλείας, η οποία κατεβαίνει στην τελευταία θέση της ιεραρχίας. Πώς προέκυψαν αυτές οι αλλαγές; Όσον αφορά ειδικότερα την τρίτη περίοδο, η απάντηση στηρίζεται στο εξής σκεπτικό: η Ερμούπολη είναι ένας τόπος με συνοχή στον τομέα των δραστηριοτήτων της. Πρέπει να γίνει σαφής η αλληλεξάρτηση που υπάρχει ανάμεσα στα επαγγέλματα που αναπτύσσονται στην πόλη. Αυτά δεν αναπτύσσονται τυχαία, αλλά ακολουθούν την πορεία κάποιων κυρίαρχων τομέων, οι οποίοι είναι αυτοί που ηγούνται των δραστηριοτήτων της πόλης. Οι τομείς αυτοί είναι το εμπόριο και η ναυτιλία. Όλοι οι υπόλοιποι ακολουθούν άμεσα ή έμμεσα την ανάπτυξη των δύο παραπάνω. 5
(12) Για να μιλήσουμε για την τελευταία περίοδο λοιπόν, πρέπει να ανακεφαλαιώσουμε τη συνολική εικόνα των προηγουμένων. Ξεκινώντας από τις κατηγορίες που έχουν αθροιστική υπεροχή, βλέπουμε ότι οι εμπόριο, ναυτικοί, επεξεργασία-κατασκευές, μεταφορές και είδη διατροφής παρουσιάζουν συναφή εικόνα. Δηλαδή, αύξηση των δηλώσεων από την πρώτη στη δεύτερη περίοδο και μείωση μικρότερη ή μεγαλύτερη από τη δεύτερη στην τρίτη. (13) Το ίδιο μοτίβο ισχύει και για κατηγορίες με μικρότερη αθροιστική ισχύ, όπως τις ψυχαγωγία-καλές τέχνες, εκπαίδευση. Η πορεία των παραπάνω οφείλεται, στο μεγαλύτερο βαθμό, στην ιστορική πραγματικότητα που έχει καταγραφεί για την περίπτωση της Ερμούπολης. Στο γεγονός δηλαδή, ότι μέχρι περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 1840 βρισκόταν σε περίοδο ανάπτυξης με ακμάζουσες προοπτικές, στη συνέχεια διήλθε περιόδους κρίσεως, ακολούθησε η στασιμότητά της κι έπειτα ξεκίνησε η πτώση της. Τι σημαίνει, επομένως, η πτωτική πορεία της κατηγορίας του εμπορίου κατά την τρίτη φάση; Τα επαγγέλματα που την απαρτίζουν αναφέρονται τόσο σε εμπόρους και μεταπράτες, που πιθανότατα έχουν να κάνουν με το εισαγωγικό, εξαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο της πόλης, όσο και σε εμπόρους που έχουν να κάνουν με το εμπόριο εντός των τειχών και, κυρίως, το εμπόριο τροφίμων. Η παρατήρηση αυτή είναι σημαντική, γιατί η τάση της κατηγορίας συντίθεται, τελικά, από δύο κλάδους που δε φαίνεται να κινούνται παράλληλα σε όλη τη διάρκεια που μελετάμε. Η κοντινότερη εξέταση των δηλώσεων μας δείχνει τα ακόλουθα: (14) υπάρχουν πράγματι αισθητές μειώσεις των δηλώσεων των εμπόρων και μεταπρατών, υπάρχει όμως αυξημένη παρουσία όσων ασχολούνται με το εντός των τειχών εμπόριο τροφίμων, όπως π.χ. των κρεοπωλών, των οπωροπωλών, των καφεπωλών. Μάλιστα, η κατανάλωση τροφίμων έχει περάσει πλέον σε άλλο επίπεδο, εφόσον βλέπουμε να αυξάνονται οι δηλώσεις όσων ασχολούνται με εξειδικευμένα προϊόντα διατροφής, ενώ να μειώνονται οι δηλώσεις όσων ασχολούνται με εμπόριο ποικίλων ειδών διατροφής. Σημειώνεται, δηλαδή, ένας επιμερισμός της εμπορίας τροφίμων. Η συνολική εικόνα του εμπορίου που παρουσιάζεται φθίνουσα, λοιπόν, διαμορφώνεται από την απότομη πτώση των δηλώσεων εμπόρων και μεταπρατών. Στο εσωτερικό της κατηγορίας, όμως, όσοι ασχολούνται με εξειδικευμένα είδη διατροφής πληθαίνουν. 6
Κάποιες παρατηρήσεις αφορούν και τον τομέα των ναυτικών επαγγελμάτων. Η πορεία της κατηγορίας αυτής ομοιάζει με την πορεία του εμπορίου. Συνεχής πρωτοκαθεδρία στα Δημοτολόγια, με αυξητική πορεία, όμως, που φτάνει μέχρι τα μέσα της δεύτερης περιόδου, ενώ στη συνέχεια ακολουθεί πτώση των δηλώσεων. (15) Στο εσωτερικό της κατηγορίας, όμως, υπάρχει το επάγγελμα των πλοιάρχων, που χαράσσει δική του πορεία. Οι δηλώσεις τους ξεκινούν κατά τη δεκαετία του 1820, σύντομα όμως ελαχιστοποιούνται, για να ξανακάνουν έντονη την παρουσία τους το 1900. Η πληροφορία αυτή μας επιβεβαιώνει το γεγονός, ότι κατά την περίοδο έντονης δραστηριοποίησης της Ερμούπολης, πλοιοκτήτες και πλοίαρχοι ταυτίζονταν. Η οικονομική ανεπάρκεια της πρώτης δεκαετίας και η παύση των επενδύσεων στη ναυτιλία με την προηγούμενη ένταση μετά το 1890, δυσχέραιναν αυτή την ταύτιση, οπότε και οι δηλώσεις πλοιάρχων στις αντίστοιχες περιόδους αυξάνονται. (16) Μία κατηγορία αρκετά ρευστή και σε συνεχή αλληλεπίδραση με άλλες αποτέλεσε η επεξεργασία-κατασκευές. Ο τίτλος επιλέχθηκε για να προσδώσει ένα λιγότερο εκμηχανισμένο χαρακτήρα της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας, αφορά όμως η κατηγορία τέτοιες δραστηριότητες μεταποίησης. Ένα μέρος των μεγάλων επαγγελμάτων αυτής της κατηγορίας φαίνεται ότι αφορούσε δραστηριότητες που απευθύνονταν στην εσωτερική αγορά της Ερμούπολης (υποδηματοποιοί, σανδαλοποιοί κλπ.). Στην πραγματικότητα, το μοναδικό επάγγελμα που ανταποκρινόταν σε εξαγωγικές δραστηριότητες του νησιού και παρουσιάζει αυξημένες δηλώσεις στην κατηγορία αυτή είναι οι βυρσοδέψες. Η επεξεργασία-κατασκευές παραμένει ισχυρή σε όλη τη διάρκεια των ετών που μελετούμε, κατά την τρίτη, όμως, περίοδο σημειώνει πτώση δηλώσεων. Η εικόνα αυτή δε σημαίνει πτώση των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. (17) Μετά το 1890 σημειώνεται μια σταθερά ανοδική πορεία των δηλώσεων της κατηγορίας εργάτες-υπηρέτες, όπως προαναφέρθηκε, και φαίνεται ότι οι απασχολήσιμοι στη βιοτεχνία-βιομηχανία παρουσιάζονται πλέον στα Δημοτολόγια ως εργάτες, χωρίς να χαρακτηρίζονται ειδικότερα. Η πορεία της παρούσας κατηγορίας περισσότερο φαίνεται να επιβεβαιώνει την έλλειψη ανάγκης εξειδίκευσης, κατά την είσοδο σε μια πρώιμη φάση εκμηχανισμένης μεταποίησης. Λίγα νέα εξειδικευμένα επαγγέλματα φαίνεται να παρουσιάζονται στην κατηγορία αυτή μετά το 1880 (υαλουργοί, σχοινοποιοί, το μεγαλύτερο μέρος των υφαντών). 7
Όσο για την πτώση των δηλώσεων στον κλάδο της εκπαίδευσης, αυτό που θεωρώ δεδομένο είναι το πέρασμα του γυναικείου πληθυσμού στις αντίστοιχες θέσεις. Η είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση όμως, δε συνεπάγεται και είσοδό τους στις δηλώσεις των Δημοτολογίων και αυτό πιθανότατα ερμηνεύει την πτώση του επαγγέλματος των δασκάλων στους πίνακές μας μετά το 1890. Ταυτόχρονα, βλέπουμε ορισμένες κατηγορίες να χαράζουν διαφορετική πορεία. Δηλαδή, οι οικοδομή-λιμάνι, χρηματικά-μεσάζοντες, δικαιοσύνη, ιατρικά και γεωργία-κτηνοτροφία παρουσιάζουν αύξηση μετά το 1830, στη μετάβαση, όμως, από τη δεύτερη στην τρίτη φάση σημειώνουν μία σχετική στασιμότητα ή μηδαμινή πτώση δηλώσεων. Η στασιμότητα των δηλώσεων στην κατηγορία οικοδομή-λιμάνι δεν περιγράφει, όμως, έναν τομέα άφθαρτο. Γνωρίζουμε, ότι ιδιαίτερα οι δραστηριότητες του λιμανιού έφθιναν επίμονα ήδη από τα τέλη της δεύτερης περιόδου. Μία υπόθεση, λοιπόν, που επιλέχθηκε και ως ερμηνευτική μέθοδος στην αναλυτική εργασία αναφορικά με αυτήν την κατηγορία, είναι η μετάβαση των επαγγελμάτων που την απαρτίζουν από τη μία κατηγορία στην άλλη. Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται πολλά επαγγέλματα, όπως κτίστες, μαραγκοί, μηχανικοί κλπ. (18) Οι βιβλιογραφικές αναφορές υποστηρίζουν, ότι το μεγαλύτερο μέρος κάποιων από αυτά τα επαγγέλματα και συγκεκριμένα των μαραγκών, των ξυλουργών, των πριονιστών και των σιδηρουργών, απασχολούνταν στα ναυπηγεία. Τα Δημοτολόγια υποστηρίζουν αυτή τη δήλωση, καθώς σε όλα τα χρόνια που εξετάζουμε παρουσιάζουν μόνο 38 καθαρές δηλώσεις ναυπηγών. Μετά τη δεκαετία του 1880, όμως, βλέπουμε τις δηλώσεις των ξυλουργών και των σιδηρουργών να αυξάνονται και των υπολοίπων να σημειώνουν μείωση, όχι όμως κατακόρυφη, στοιχεία που δε συνάδουν με τις αναφορές που έχουμε για πτώση των ναυπηγικών δραστηριοτήτων. Μπορούμε να υποθέσουμε, επομένως, ότι σταδιακά, τουλάχιστον τα δύο πρώτα επαγγέλματα, ανεξαρτητοποιήθηκαν από τον τομέα της ναυπηγικής και ίσως ακόμη να ακολούθησαν, μέχρι κάποιο βαθμό, την ανάπτυξη της βιοτεχνίας. Συνολικά, επομένως, εντοπίζουμε μετά το 1890 μία αλλαγή τάσης στις δηλώσεις των επαγγελμάτων που επλήγησαν κατά τα μέσα του αιώνα, ενώ κρατούσαν τα ηνία της πόλης. Παράλληλα, αναδεικνύονται κάποιοι τομείς ως 8
δυναμικότεροι, επιβεβαιώνοντας τις νέες επιλογές των κατοίκων. Χαρακτηριστικό πάντως είναι, ότι σε γενικές γραμμές σχεδόν κανένα από τα πολυπληθή επαγγέλματα δεν εξαφανίζεται και τα νέα επαγγέλματα που εμφανίζονται αφορούν κυρίως την εξέλιξη προς μία εκμηχανισμένη διαδικασία παραγωγής. Τα παραπάνω στοιχεία, σε συνδυασμό με όσα σας είναι ήδη γνωστά, μπορούν να μας επιτρέψουν να κάνουμε και κάποιες υποθέσεις για την κοινωνική διαστρωμάτωση της Ερμούπολης. Οι διατυπώσεις μου παραμένουν υποθέσεις, για το λόγο ότι δεν έχω μελετήσει στοιχεία όπως μισθούς και τιμές της πόλης του 19 ου αιώνα. Από την παρουσία των δηλώσεων, όμως, και με δεδομένο το σκεπτικό ότι καθ όλα τα χρόνια τα πρωτεύοντα επαγγέλματα συνοδεύονταν από επαγγέλματα καθρέπτες, επαγγέλματα δηλαδή που υπήρχαν και συντηρούνταν λόγω της πρωτοκαθεδρίας κάποιων κρουνών εσόδων στην πόλη, μπορώ να οδηγηθώ στην υπόθεση για μια ευημερία της πόλης. Με τις αποκλίσεις και τις επιφυλάξεις που συνοδεύει πάντα μια τέτοια γενίκευση για όλο τον πληθυσμό, θεωρώ πάντως τα εξής: η Ερμούπολη φαίνεται μια πόλη της οποίας ο πληθυσμός έχει μια στοιχειώδη τουλάχιστον διαστρωμάτωση. (19) Από τη δεκαετία του 1840 και μέχρι την τερματική χρονολογία του 1912 παρουσιάζονται κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες δηλώσεις εισοδηματιών και ιδιοκτητών. Φαίνεται ότι μιλάμε για πολύ λίγα άτομα (εννέα για μια περίοδο εξήντα ετών), των οποίων η οικονομικοεπαγγελματική δραστηριότητα καλύπτεται κάτω από αυτές τις δηλώσεις. Προφανώς, αναφερόμαστε σε μία κάστα οικογενειών, που έκαναν σαφή το διαχωρισμό τους (οικονομικό και κοινωνικό) από τον υπόλοιπο πληθυσμό της πόλης. Ο αριθμός αυτών μπορεί βέβαια να είναι μεγαλύτερος, πράγμα το οποίο όμως δε μπορούν να μας το μαρτυρήσουν πηγές όπως είναι τα Δημοτολόγια, για το λόγο ότι δεν ακολουθούν την επαγγελματική εξέλιξη όσων εγγράφονται σε αυτά. (20) Στη συνέχεια, υπήρχαν όσοι επένδυαν αρχικά στο εμπόριο και τη ναυτιλία, στη συνέχεια στη βιοτεχνία και τη βιομηχανία. Οι παραπάνω προφανώς αποτελούσαν καθοδηγούσα ομάδα, με χαρακτηριστικά μικρομεσαίων, στην ερμουπολίτικη κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα. Αυτό τουλάχιστον μας επιτρέπει να υποθέσουμε το πλήθος των δηλώσεων των εμπόρων. Θα είχε αρκετό ενδιαφέρον αν μπορούσαμε να εξετάσουμε αναλυτικά πόσοι και ποιοι από αυτούς μετέφεραν τις επενδυτικές τους δραστηριότητες στο τέλος του 19 ου 9
αιώνα εκτός Σύρου, τις συνέχισαν εντός Σύρου ή τις μοίρασαν, ώστε να εντοπίσουμε τις επιλογές τους στα μεταβατική περίοδο της Ερμούπολης. Πάντως, οι οικονομικές δραστηριότητες της μερίδας αυτής του πληθυσμού ευνόησαν, με τη σειρά τους, την ανάπτυξη και συντήρηση δύο επιπλέον πλεγμάτων επαγγελμάτων, επομένως και ενός επιπλέον κοινωνικού στρώματος: αρχικά, όσων λειτουργούσαν για να πραγματώνονται οι εμπορικές και ναυτιλιακές δραστηριότητες. Αναφερόμαστε δηλαδή στα επαγγέλματα των κατηγοριών οικοδομή-λιμάνι, επεξεργασία-κατασκευές, χρηματικά-μεσάζοντες κλπ. Το δεύτερο πλέγμα επαγγελμάτων που δημιουργήθηκε ήταν αυτό της απόλαυσης των χρημάτων που εισέρρεαν στην πόλη. Αναφερόμαστε κυρίως στην κατηγορία ψυχαγωγία-καλές τέχνες, που περιλαμβάνει επαγγέλματα όπως χρυσοχόους και μουσικούς. Όσοι απασχολούνταν στις δύο τελευταίες κατηγορίες αποτελούσαν πιθανότατα, στην πλειοψηφία τους, κοινωνικά και οικονομικά, μια κατώτερη μερίδα του πληθυσμού. Δε γνωρίζω σε ποιο βαθμό απολάμβαναν μια οικονομική ευρωστία, πάντως μπορούσαν να συντηρήσουν και αυτοί ένα μέρος του πλέγματος των επαγγελμάτων των μουσικών και των κουρέων. Δεν υποστηρίζω, βέβαια, ότι η δυνατότητα κατανάλωσης ήταν ίδια μεταξύ των μερίδων αυτών. Πιθανότατα μάλιστα, από τη δεύτερη κατηγορία προήλθε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που αναζήτησε δουλειά εκτός νησιού στα τέλη του αιώνα. Βλέπουμε όμως, ότι τα επαγγέλματα της Ερμούπολης μας καθοδηγούν σε σχέση με το ποιες ασχολίες, που προϋποθέτουν την οικονομική εξασφάλιση πάνω από τα επίπεδα της φτώχειας, συντηρούνταν από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού και ποιες, που προϋποθέτουν σαφή οικονομική άνεση, συντηρούνταν από ένα μικρό μέρος του πληθυσμού. (21) Βλέπουμε δηλαδή, ότι καθ όλη τη διάρκεια των ετών, στην πόλη δηλώνονται 117 μουσικοί. Είναι δύσκολο να απασχολούνταν όλοι στις Λέσχες της πόλης ή στο Θέατρο. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι πολλοί βρίσκονταν στα καφενεία και σε χώρους συνάθροισης, προσβάσιμους στο ευρύ κοινό. Η εξάρτηση των μουσικών από την ευρεία πραγματικότητα της πόλης καταδεικνύεται εξάλλου και από την κάμψη των δηλώσεών τους κατά την επίμαχη περίοδο των μέσων του αιώνα. Ταυτόχρονα, όμως, στα Δημοτολόγια εντοπίζουμε την ύπαρξη μοναχά δύο μουσικοδιδάσκαλων και δύο χοροδιδασκάλων. Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε 10
τις παραπάνω οικονομικές απαιτήσεις της συντήρησης ενός τέτοιου επαγγέλματος, εξ ου και ο περιορισμένος αριθμός τους. (22) Στοιχειώδη δυνατότητα κατανάλωσης αποτελεί και η ύπαρξη κουρέων, οι οποίοι μάλιστα αντιπροσωπεύουν ένα από τα μεγαλύτερα επαγγέλματα στην πόλη. Εντυπωσιακή, παραπάνω από όσο επιτρέπουν οι παραπάνω υποθέσεις, είναι και η παρουσία χρυσοχόων, η οποία ενισχύεται από την ύπαρξη χρυσωτών και ωρολογοποιών. Επιπλέον, ιδιαίτερα κατά τα τέλη του αιώνα, γίνεται εμφανής, όπως προαναφέραμε, ο επιμερισμός στην εμπορία τροφίμων. Το γεγονός αυτό φανερώνει μία μεταβολή του τρόπου κατανάλωσης, της αντίληψης για την κατανάλωση και μία αναβάθμιση της καταναλωτικής δυνατότητας των κατοίκων. (23) Σημαντικό για το παραπάνω είναι το γεγονός ότι αυξάνονται αισθητά οι δηλώσεις των κρεοπωλών (από 13 το 1870 σε 36 το 1900), των ζαχαροπλαστών (από 22 το 1870 σε 36 το 1900), των υποδηματοποιών (από 11 το 1870 σε 100 το 1900). Την εξέλιξη αυτή φαίνεται ότι μπορούσε να την υποστηρίξει το μεγαλύτερο μέρος του ερμουπολίτικου πληθυσμού, δίνοντας στον εαυτό του τη δυνατότητα να τρέφεται και να ντύνεται. Φαίνεται, επομένως, ότι η πόλη ξεκίνησε την παρουσία της αποτελούμενη από όσους επένδυαν και από όσους αναζητούσαν εργασία μέσω αυτών των επενδύσεων. Η πιθανώς ανοδική κοινωνικοοικονομική εξέλιξη και των δύο αυτών κατηγοριών υποθέτουμε ότι ήταν ανάλογη, επομένως η διακριτή διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους δεν καταρρίφθηκε. Η περίοδος, όμως, μετά το 1880 φαίνεται ότι, παρά την παρακμή της προηγούμενης πρωτοκαθεδρίας της πόλης, σήμαινε ταυτόχρονα και, ίσως, παραδόξως την κοινωνικοοικονομική βελτίωση των κατοίκων της. Αυτό υποστηρίζουν τα παραπάνω στοιχεία. Ένα ερώτημα που προκύπτει, μάλιστα, αν επιμείνουμε στην εξέταση της παραπάνω διατύπωσης, είναι ποιος ήταν ο ρόλος των φυλάκων. (24) Η πολύ έντονη παρουσία τους κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες, φθίνει στην πορεία και καταλήγει σε μηδενικές δηλώσεις τους μετά το 1890. Θα μπορούσε αυτό να σημαίνει, ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είχε πια στα τέλη του 19 ου αιώνα μία στοιχειώδη δυνατότητα κατανάλωσης, οπότε η φύλαξη δεν κρινόταν τόσο αναγκαία, όσο στα προηγούμενα χρόνια δεν υπήρχε δηλαδή τόσο έντονη η απειλή της ιδιοκτησίας; Θα μπορούσε η εξαφάνιση των δηλώσεών τους να καθρεπτίζει την αλλαγή της οικονομικής 11
πραγματικότητας της Ερμούπολης, δηλαδή τη μείωση των προς αποθήκευση και φύλαξη προϊόντων προς εμπορία; Ή τέλος, το επάγγελμα αυτό αντικαταστάθηκε από κάποιο άλλο, το οποίο όμως δεν κάνει σαφή την παρουσία του στα Δημοτολόγια; (25) Συνολικά, μετά την παρουσίαση των προηγούμενων, θα επιχειρούσα να υποστηρίξω την οπτική, ότι στην περίπτωση της Ερμούπολης του τέλους του 19 ου αιώνα δε βρίσκουμε μπροστά μας μία χαρακτηριστική περίοδο παρακμής μιας πόλης. Η Ερμούπολη φαίνεται να κάνει το βήμα σε μία, υποτονική βέβαια, μετάβαση σε μια καινούργια πραγματικότητα. 12