ΤΟ ZΗΤΗΜΑ ΤΗΣ EΤΑΙΡΙΚΗΣ KΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ. Η προβληματική και τα ερωτήματα ενός συνεδρίου *1 ΤΟ ZΗΤΗΜΑ ΤΗΣ EΤΑΙΡΙΚΗΣ KΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ευθύνης είναι ζήτημα κοινού ενδιαφέροντος. Αφορά και την οικονομία και τις λοιπές κοινωνικές επιστήμες. Επομένως, και οι δύο αυτοί γνωσιολογικοί άξονες συνυπάρχουν στην προσέγγιση που επιλέξαμε γι αυτό το κείμενο. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να συμβιβάσουμε και τις δύο αυτές προσεγγίσεις. Δηλαδή το κοινωνικό και το οικονομικό στοιχείο. Γιατί περί αυτού πρόκειται άλλωστε. Ι ΘΑ ΣΥΝΟΨΙΣΟΥΜΕ ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ των τεσσάρων θεματικών εργαστηρίων, των τεσσάρων επιμέρους συνεδριάσεων. Αλλά προηγουμένως αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το οποίο είναι διάχυτο στην ατμόσφαιρα και αυτό στο οποίο όλοι συμφωνούμε είναι ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη, η ευθύνη των επιχειρήσεων, είναι ένα όραμα. Ένα όραμα για τη συνειδητή, συστηματική και μακροπρόθεσμη δέσμευση των επιχειρήσεων σε περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα που επιβάλλει το σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης των κοινωνιών μας. Ένα όραμα πάρα πολύ ωραίο, το οποίο βεβαίως κατανοείται διαφορετικά -και δεν θα μπορούσε να ήταν αλλιώς- από τους φορείς, τους επιστήμονες, τις επιχειρήσεις, την κοινωνία πολιτών, από τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις. * 1Επεξεργασμένο κείμενο Εισήγησης που παρουσιάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο του Ελληνικού Δικτύου για την Κοινωνική Ευθύνη, Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Η συμβολή των επιχειρήσεων στη νέα εποχή, Αθήνα, 29-30 Δεκεμβρίου 2001

532 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σε αυτήν τη διαφορετικότητα των ορισμών, ενυπάρχει ωστόσο μια κοινή ουσία. Και αυτή η κοινή ουσία είναι ότι οι επιχειρήσεις, πέρα από το στενό οικονομικό τους στόχο, που είναι και παραμένει το κέρδος και βεβαίως η βιωσιμότητά τους, έχουν ορισμένες κοινωνικές ευθύνες. Ορισμένες ευθύνες που υπερβαίνουν το στόχο του κέρδους. Αυτές οι ευθύνες συνειδητοποιήθηκαν, διατυπώθηκαν και συστηματοποιήθηκαν ως πολιτική των επιχειρήσεων και άλλων οργανώσεων σε ευρεία έκταση κατά τη δεκαετία του 90 στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες. Αναφέρουμε την έκκληση του προέδρου Delors το 1993 στις ευρωπαϊκές εταιρείες για συμμετοχή στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, που οδήγησε στην ανάπτυξη των ευρωπαϊκών δικτύων επιχειρήσεων. Αυτή η πρωτοβουλία συνεχίστηκε με την έκκληση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Λισαβόνας, το Μάρτιο του 2000, στο αίσθημα κοινωνικής ευθύνης των εταιρειών για τις καλύτερες κοινωνικές πρακτικές, για τη διά βίου μάθηση, τις ίσες ευκαιρίες και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Πολλές και μεγάλες πρωτοβουλίες αναλήφθηκαν στο μεσοδιάστημα από κυβερνήσεις, επιχειρήσεις και οργανώσεις για την ανάδειξη αυτού του θέματος. Στη Δανία, ήδη από το 1994, το υπουργείο Κοινωνικών Υποθέσεων ξεκίνησε την εκστρατεία με θέμα «Η κοινή μας ανησυχία - η κοινωνική ευθύνη του κλάδου των επιχειρήσεων» και το 1998 συγκρότησε το Κέντρο Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της Κοπεγχάγης. Στο πρώτο συνέδριο που έκανε η δανική προεδρία για την κοινωνική συνοχή, το 1997, το θέμα ήταν «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Κοινωνική Συνοχή». Οι Δανοί και οι Σκανδιναβοί συνέδεσαν στενότατα το θέμα της εταιρικής ευθύνης με τη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής ως ενός συμπληρωματικού στοιχείου του κοινωνικού κράτος, ως ενός συμπληρώματος του κράτους πρόνοιας, το οποίο προέρχεται και πηγάζει από την κοινωνία των πολιτών, την ευρύτερη αντίληψη των επιχειρηματιών για το μέλλον των επιχειρήσεών τους. Βεβαίως, το φαινόμενο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης δεν είναι νέο. Παρουσιάζεται από την αρχή ακόμη της διαμόρφωσης των μεγάλων εταιρικών ομάδων και των σχέσεών τους με το περιβάλλον και την κοινωνία. Στα εγχειρίδια Διοίκησης Επιχει-

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 533 ρήσεων η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποτελούσε από παλιά και συνεχίζει να αποτελεί μόνιμο κεφάλαιο διδασκαλίας. Ωστόσο, η νέα φάση ανάπτυξης αυτής της πολιτικής των επιχειρήσεων οφείλεται στις μεγάλες αλλαγές που συνέβησαν στον κόσμο μας. Ποιες είναι οι νέες συνθήκες μέσα στις οποίες σχηματοποιήθηκε η εταιρική κοινωνική ευθύνη ως ολοκληρωμένη στρατηγική των επιχειρήσεων; Είναι τα φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης και της υποχώρησης του ρόλου του κράτους στη ρύθμιση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Είναι τα φαινόμενα των αυξανόμενων κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού. Είναι τα φαινόμενα της καταστροφής του περιβάλλοντος και του οικοσυστήματος. Δηλαδή, πρόκειται για την αντίδραση και προσαρμογή των επιχειρήσεων σε ένα ανεπτυγμένο πολιτισμικό επίπεδο, το οποίο χαρακτηρίζει τις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες στα τέλη του 20ού αιώνα. Ταυτόχρονα, αντανακλά μια προσδοκία των Ευρωπαίων πολιτών για τη διεύρυνση του ρόλου των επιχειρήσεων σε μια νέα κοινωνία, που μεταβάλλεται, που αναδιαρθρώνεται. Και είναι αυτές οι μεταβολές τόσο έντονες, που δημιουργούν μια σειρά από ανησυχίες σε σχέση με την οργάνωση της εργασίας, τις ίσες ευκαιρίες, την κοινωνική ένταξη και την καταστροφή του περιβάλλοντος, ώστε η ανάληψη κοινωνικής ευθύνης από τις επιχειρήσεις να καθίσταται επιτακτική. Επομένως, θα λέγαμε, η εταιρική κοινωνική ευθύνη εκφράζει μια συνολική απαίτηση, ένα συνολικό αίτημα, το οποίο θέτουν οι επιχειρήσεις, η κοινωνία και ο σημερινός πολιτισμός μας. Θα μπορούσε να αφιερωθεί πολύς χρόνος συζήτησης για το κατά πόσο η κοινωνική ευθύνη ανήκει στους στόχους της επιχείρησης. Υπάρχουν μεγάλες διαμάχες και στον επιστημονικό χώρο. Θα θυμίσουμε μόνο αυτό που είπε ο Milton Freedman στις αρχές της δεκαετίας του 70. Ότι «the business of business is business», δηλαδή ότι η μόνη δουλειά των επιχειρήσεων είναι να δρουν επιχειρηματικά. Αυτή είναι μια ακραία φιλελεύθερη άποψη, που δεν αναγνωρίζει κοινωνικές και περιβαλλοντικές ευαισθησίες στις επιχειρήσεις. Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες, ενδιάμεσες ερμηνείες, οι οποίες μάλλον θα μας απασχολήσουν πολύ έντονα τα επόμενα χρόνια. Θα περιοριστούμε

534 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ εδώ στο να αναφέρουμε ότι και σε οικονομολόγους υπάρχει διάχυτη η αντίληψη ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη μπορεί να ενέχει άμεση οικονομική αξία, αν λάβουμε υπόψη μας τις σχέσεις που αναπτύσσει μια εταιρεία με ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων μερών (προμηθευτές, μετόχους, καταναλωτές), οι οποίες σχέσεις με τη σειρά τους επηρεάζουν την εικόνα της εταιρείας. Επομένως, σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, η εταιρική κοινωνική ευθύνη αναγνωρίζεται ως επένδυση και όχι ως κόστος που επιβαρύνει την εταιρεία. ΙΙ ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΟΙ ΣΥΝΟΨΕΙΣ των συμπερασμάτων από τα θεματικά εργαστήρια. Στην ομάδα για την εταιρική διακυβέρνηση δύο ήταν τα βασικά συμπεράσματα που αναδείχθηκαν από τους ομιλητές. Το πρώτο είναι ότι η κοινωνική ευθύνη και η εταιρική διακυβέρνηση, κατ επέκταση, είναι ένα ευχάριστο και επιθυμητό γεγονός. Είναι μια στρατηγική που θέλουν οι επιχειρήσεις, είναι ένα εργαλείο ανάπτυξης και μακροπρόθεσμης επένδυσης. Τα επιχειρήματα που προβλήθηκαν επικεντρώθηκαν στην πρόσθετη οικονομική αξία που αποκτά το κεφάλαιο της επιχείρησης και που στηρίζεται στο όνομα, στην καλή φήμη, στην καλή ποιότητα. Επομένως, υπάρχει μια γενική συμφωνία των συμμετεχουσών επιχειρήσεων για τις υποχρεώσεις τους έναντι της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Η κοινωνική ευθύνη αναγνωρίστηκε από τις ελληνικές επιχειρήσεις ως ο βασικός και απαραίτητος άξονας του επιχειρηματικού τους σχεδιασμού. Το δεύτερο συμπέρασμα της αμάδας εργασίας προέκυψε από τη συζήτηση του κατά πόσο η εταιρική κοινωνική ευθύνη οφείλει να αποτελέσει αντικείμενο κανονιστικής παρέμβασης ή όχι. Όλοι συμφώνησαν ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη δεν πρέπει να οδηγεί σε υποχρεωτικές, δεσμευτικές και νομοθετικές ρυθμίσεις. Αυτό, όχι μόνο γιατί έχει ψυχολογικές επιπτώσεις στις επιχειρήσεις, αλλά και διότι ίσως περιορίσει στο μέλλον τις δυνατότητες των μεγάλων επιχειρήσεων να κάνουν περισσότερα, ίσως αποθαρρύνει τις μικρότερες επιχειρήσεις να ξεκινήσουν κάτι και ίσως μειώσει και τη διαφοροποίηση

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 535 που υπάρχει στην ποικιλία των μορφών με την οποία εκδηλώνεται η εταιρική κοινωνική ευθύνη. Για την Ελλάδα είναι πράγματι πολύ χαρακτηριστικές και μοναδικές αυτές οι δραστηριότητες. Το πρόβλημα της δεσμευτικότητας της κοινωνικής ευθύνης είναι εξαιρετικά κρίσιμο και θα αποτελέσει και στο μέλλον πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων. Σύμφωνα με την Πράσινη Βίβλο, η εταιρική κοινωνική ευθύνη δεν μπορεί να στηριχτεί μόνο σε εθελοντική βάση: χρειάζεται η νομοθετική και υποχρεωτική εφαρμογή της για να έχει αποτελέσματα. Παράλληλα με την απόρριψη της νομοθετικής ρύθμισης, επισημάνθηκε ότι ο ρόλος του κράτους σε αυτόν το συσχετισμό, σε αυτή την οπτική, θα ήταν: ΠΡΩΤΟΝ, να δημιουργήσει, να διαμορφώσει περισσότερα κίνητρα για την προώθηση καλών παραδειγμάτων, τη μίμηση και αντιγραφή των καλών παραδειγμάτων κοινωνικής ευθύνης και από άλλες επιχειρήσεις. ΔΕΥΤΕΡΟΝ, να προχωρήσει στην άρση των αντικινήτρων που οδηγούν τις επιχειρήσεις στη μη εφαρμογή μορφών κοινωνικής ευθύνης και δραστηριότητας (π.χ. φορολογικά κ.λπ.). ΤΡΙΤΟΝ, να ενθαρρύνει το διάλογο για την καθιέρωση τέτοιων παραδειγμάτων κοινωνικής ευθύνης. Διάλογο μεταξύ εργαζομένων, επιχειρήσεων, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και κοινωνία πολιτών. Και, τέλος, θα πρέπει να τεθεί ένα πλαίσιο αρχών καθόλου υποχρεωτικό, καθόλου δεσμευτικό, το οποίο θα αποτυπώνει τη φιλοσοφία της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Υπάρχουν ήδη ορισμένα παραδείγματα σε αυτό το πεδίο. ΙΙΙ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ εργαστήριο είχε αντικείμενο τον κοινωνικό απολογισμό. Τρεις ήταν οι σημαντικότερες διαπιστώσεις. Πρώτη διαπίστωση είναι ότι ο κοινωνικός απολογισμός είναι ένα από τα σημαντικότερα μέσα αποτύπωσης και αναγνώρισης της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων. Και τούτο, ανεξάρτητα από την ονομασία την οποία του δίνουμε, δηλαδή κοινωνικός απολογισμός, κοινωνικά στοιχεία, κοινωνική έκθεση. Σκοπός του κοινωνικού απολογισμού είναι να απαντη-

536 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ θούν κυρίως τα ερωτήματα των stakeholders, των φορέων, των εμπλεκόμενων φορέων, δηλαδή των εργαζόμενων, προμηθευτών, καταναλωτών, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, σχετικά με τη συμμετοχή της επιχείρησης στην προστασία του περιβάλλοντος, την προστασία και το σεβασμό των κοινωνικών δικαιωμάτων κ.λπ. Δυστυχώς, πολύ λίγες επιχειρήσεις στην Ελλάδα εκδίδουν ετήσιους κοινωνικούς απολογισμούς, ταυτόχρονα με τους οικονομικούς. Το δεύτερο σημείο, σε σχέση με τον κοινωνικό απολογισμό, αφορά το επικοινωνιακό θέμα, το επικοινωνιακό επίπεδο. Πώς γνωστοποιείται ο κοινωνικός απολογισμός στην κοινωνία; Πρέπει να υπάρχει κάποιος κώδικας δεοντολογίας για τον τρόπο σύνταξης του απολογισμού; Μπορεί να γράφεται οτιδήποτε; Το περιεχόμενο του κοινωνικού απολογισμού συνδέεται αναπόσπαστα με το περιεχόμενο της κοινωνικής ευθύνης. Σε κάθε περίπτωση, δέχονται όλοι, ο κοινωνικός απολογισμός δεν πρέπει να αποτελεί μέσο διαφήμισης. Έχουμε λοιπόν ανάγκη, για τη διατύπωση ορισμένων τέτοιων κανόνων, διατύπωσης και δημοσιοποίησης αυτών που ονομάζουμε συμβατικά κοινωνικούς απολογισμούς. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι δεν υπάρχει κάποιο γενικό πρότυπο που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μίμησης ή αντιγραφής από όλες τις επιχειρήσεις. Τέλος, το τρίτο στοιχείο, η τρίτη διαπίστωση αυτού του εργαστηρίου, είχε τη μορφή ερωτηματικού, αν δηλαδή ο κοινωνικός απολογισμός αποτελεί μια αυτοδέσμευση της εταιρίας. Αυτοδέσμευση που θα μπορούσε να έχει τη μορφή π.χ. ποσοτικών στόχων. Θα μπορούσε δηλαδή να θέσει μια εταιρία ορισμένους ποσοτικούς στόχους στον κοινωνικό απολογισμό της; Στόχοι οι οποίοι την επόμενη χρονιά θα ελέγχονται αν υλοποιήθηκαν; Η γενική γνώμη που εκφράστηκε στο εργαστήριο ήταν ότι υπάρχουν τέτοια εργαλεία μέτρησης. Διερωτάται όμως κανείς πώς και πότε χρησιμοποιούνται. Είναι και αυτό ένα ερώτημα το οποίο θα μας απασχολήσει έντονα τα επόμενα χρόνια.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 537 ΙV ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ είχε ως αντικείμενο την εσωτερική διάσταση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και συγκεκριμένα αυτή που αφορά στη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και τη διοίκηση των ανθρωπίνων πόρων. Σε μια εποχή κατά την οποία η συγκράτηση και η προσέλκυση εξειδικευμένου εργατικού προσωπικού αποτελούν μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις των εταιρειών, η εταιρική κοινωνική ευθύνη βοηθά στη διαδικασία διαχείρισης της τεχνολογικής και οργανωτικής αλλαγής. Αυτή η μορφή κοινωνικής ευθύνης συνεπάγεται το διάλογο με τους εργαζόμενους, τη διαβούλευση και συμμετοχή των εργαζομένων στην οργανωτική αλλαγή και ανασυγκρότηση των επιχειρήσεων, στη διαχείριση και διοίκηση του ανθρωπίνου δυναμικού γενικότερα. Η δεύτερη διαπίστωση αφορά την επισήμανση των καλών πρακτικών σε θέματα διά βίου εκπαίδευσης και διαχείρισης της γνώσης, απασχολησιμότητας και εξασφάλισης της εργασίας, ισότητας των ευκαιριών, κυρίως όσον αφορά την ισότητα στις αμοιβές και τις δυνατότητες σταδιοδρομίας των γυναικών, την παραχώρηση αρμοδιοτήτων στους εργαζόμενους διά μέσου της καλής ενημέρωσης σε όλη την επιχείρηση, όπως επίσης και με τις διάφορες μορφές συμμετοχής τους στα κέρδη των επιχειρήσεων, ενδεχομένως μέσα από συστήματα παροχής μεριδίων του μετοχικού κεφαλαίου. Οι υπεύθυνες πρακτικές όμως αγγίζουν και θέματα υγιεινής και ασφάλειας των εργαζομένων. Παρά το γεγονός ότι σήμερα το θέμα της υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία είναι κατοχυρωμένο από κανόνες που έχει θέσει η νομοθεσία, εντούτοις υπάρχει τεράστιος χώρος για την ανάπτυξη πρόσθετων πρωτοβουλιών, που η εταιρική κοινωνική ευθύνη μπορεί να επιτελέσει. Η τρίτη διαπίστωση ήταν ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη βοηθά σημαντικά στη διαχείριση της διαφορετικότητας. Δηλαδή, τη διαφορετική από άποψη φυλής, θρησκείας, ιθαγένειας, επιπέδου πολιτισμού μεταχείριση του εργατικού δυναμικού, της κοινότητας, των καταναλωτών κ.λπ. Παρουσιάστηκαν στα εργαστήρια ορισμένα εργαλεία τεχνικής φύσεως για το πώς το

538 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ προϊόν των επιχειρήσεων θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες των επιμέρους ομάδων, περνώντας έτσι από ένα στάδιο αυστηρής τυποποίησης σε ένα άλλο, που χαρακτηρίζεται από την «ευελιξία» του προϊόντος. Αυτή η διαφοροποίηση και προσαρμογή στις διαφορετικές ανάγκες των εργαζομένων, των καταναλωτών, της κοινωνίας γενικότερα, είναι σήμερα ο κανόνας στις πολιτισμένες κοινωνίες όπου ζούμε. Τέταρτον, τέθηκε προς συζήτηση από ορισμένους ομιλητές το κατά πόσο οι εργαζόμενοι πρέπει και μπορούν να συμμετέχουν στη δημιουργία, όχι στην υλοποίηση απλώς, αλλά στη δημιουργία του οράματος της επιχείρησης. Είναι προφανές πως για να γίνει κάτι τέτοιο πρέπει οι υπάλληλοι της επιχείρησης να έχουν την απαραίτητη κατάρτιση και επιμόρφωση ή τουλάχιστον την ενημέρωση για διαχειριστικά θέματα και το τι σημαίνει κοινωνική ευθύνη. Επίσης, πρέπει να γνωρίζουν σε ποιες κατευθύνσεις και με ποιους τρόπους μπορεί αυτή να υλοποιηθεί. Εντούτοις, ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίσουν είναι αποφασιστικός, αρχής γενομένης από την προάσπιση των δικών τους συμφερόντων σε τομείς όπως οι συνθήκες εργασίας, το περιβάλλον και τα ανθρώπινα δικαιώματα. V ΤΕΛΟΣ, ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ασχολήθηκε με την εταιρική κοινωνική ευθύνη στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ). Και εδώ προέκυψαν, θα λέγαμε, ευχάριστα συμπεράσματα. Αντίθετα από ό,τι ευρέως πιστεύεται, όλοι συμφώνησαν ότι και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις μπορούν να συμπεριφερθούν ανάλογα με τις μεγάλες επιχειρήσεις όσον αφορά την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν απορρίπτουν την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Θα πρέπει όμως να δημιουργηθούν, να συγκροτηθούν συμβουλευτικά όργανα, υπηρεσίες, δίκτυα, τα οποία να παρεμβαίνουν συμβουλευτικά. Αναφέρθηκε ένα πολύ ωραίο παράδειγμα από Ιταλό εκπρόσωπο για το πώς στην Ιταλία συνταξιούχοι επιχειρηματίες δημιουργούν ακριβώς αυτήν την πληροφόρηση για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 539 Και αυτή ακριβώς ήταν η δεύτερη διαπίστωση του εργαστηρίου, ότι δηλαδή υπάρχει ανάγκη ενεργοποίησης, συγκρότησης φορέων και ινστιτούτων στον τομέα των συμβουλευτικών υπηρεσιών. Μόνο με αυτόν τον τρόπο οι ΜΜΕ μπορούν να αναλάβουν με επιτυχία κοινωνικές ευθύνες. Το τρίτο πολύ σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, το κράτος πρέπει να έχει έναν ενεργό ρόλο. Αλλά ο ρόλος του κράτους σε αυτόν τον τομέα συνίσταται όχι στην επιβολή κανόνων, αλλά στην τήρηση των νόμων. Στην τήρηση π.χ. της υπάρχουσας περιβαλλοντικής νομοθεσίας, της κοινωνικής νομοθεσίας, των αγορανομικών διατάξεων, έτσι ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα και ζητήματα αθέμιτου ανταγωνισμού σε βάρος των νομοταγών επιχειρήσεων. Από το παράδειγμα της Ιταλίας και της Αγγλίας -γιατί δυστυχώς στην Ελλάδα δεν έχουμε ακόμη στοιχεία- προκύπτει ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις είναι παρούσες και έχουν να επιδείξουν παραδείγματα έντονα κοινωνικής υπευθυνότητας. Μόνο που αυτά τα παραδείγματα δεν καταγράφονται τις περισσότερες φορές, και το τονίζουμε αυτό, και αφορούν το δεύτερο πεδίο, δηλαδή αναπτύσσονται σε τοπικό επίπεδο. Είναι κάτι που θα πρέπει να προσέξουμε εμείς στην Ελλάδα πάρα πολύ στο μέλλον. Γιατί ακριβώς η πλειοψηφία των επιχειρήσεων στην Ελλάδα είναι μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Δικαιολογημένα επομένως μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένα μεγάλο μέρος καλών πρακτικών σε αυτόν τον τομέα μάς είναι άγνωστες, μας διαφεύγουν. Χρειάζονται έρευνες και μελέτες για να τις ανακαλύψουμε. VΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ΔΙΑΠΙΣΤΩΝΟΥΜΕ ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποτελεί στις ημέρες μας ένα καινούργιο πεδίο άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Οι τρεις παραδοσιακές μορφές κοινωνικής πολιτικής είναι, ως γνωστόν, η κοινωνική αναδιανομή πόρων, η κοινωνική ρύθμιση με τους νόμους και η πρόνοια. Με την κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων διαμορφώνεται και προβάλλει ένα τέταρτο πεδίο, όπου οι επιχειρήσεις, από μόνες τους πλέον, ενδιαφέρονται για κοινωνικά θέματα και

540 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ επιχειρούν να συμβάλουν στην κοινωνική συνοχή. Βεβαίως, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι τα κίνητρα αυτής της παρέμβασης είναι πρωτίστως οικονομικά. Είναι κίνητρα που αυξάνουν την κερδοφορία, συμβάλλουν στη βιωσιμότητα και αυξάνουν την αξία της επιχείρησης συνολικά. Δεν είναι τυχαία τα αποτελέσματα ερευνών που δείχνουν ότι όλο και αυξανόμενος αριθμός καταναλωτών δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση σε προϊόντα που έχουν παραχθεί με τρόπο κοινωνικά, αλλά κυρίως περιβαλλοντικά, υπεύθυνο. Όταν μιλάμε για εταιρική κοινωνική ευθύνη, πρόκειται επομένως για ένα νέο φαινόμενο, έναν καινούργιο ρόλο που καλούνται να παίξουν οι επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις του 21ου αιώνα πρέπει να αναδείξουν τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά από ό,τι στο παρελθόν. Διότι χαράσσουν την πολιτική τους σε μια καινούργια, παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, σε μια κοινωνία τελείως διαφορετική από τις κλειστές οικονομίες και κοινωνίες του 19ου ή του 20ού αιώνα, όπως αυτές που γνωρίζαμε έως σήμερα. Σε αυτή την πορεία, πέρα από τις παρεμβάσεις, τις δραστηριότητες, τη διαφώτιση και την επικοινωνιακή πολιτική του ευρωπαϊκού και του ελληνικού δικτύου, πολύ σημαντικό ρόλο θα παίξει τα επόμενα χρόνια η αύξηση της εκπαίδευσης των νέων, των φοιτητών, κυρίως όσων σπουδάζουν κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές επιστήμες, σε ζητήματα που συζητάμε σήμερα. Η έμφαση στη δημιουργία συνείδησης για την επιχειρηματική κοινωνική υπευθυνότητα μπορεί να γίνει με την καθιέρωση αντίστοιχων και ανάλογων μαθημάτων στα πανεπιστήμια. Μαθημάτων τα οποία δυστυχώς δεν υπάρχουν ακόμη στα AEI και ΤΕΙ μας. Βεβαίως η επιχειρηματική κουλτούρα έχει αναπτυχθεί στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά δεν συγκρίνεται με αυτήν της Αγγλίας ή των άλλων χωρών της Ευρώπης, όπου η θεματική της κοινωνικής ευθύνης και έχει ισότιμο ρόλο και διδάσκεται ισότιμα στα πανεπιστήμια και στις σχολές Διοίκησης Επιχειρήσεων, όπως ακριβώς και τα άλλα οικονομικά μαθήματα. Ένας από τους στόχους του δικτύου στην Ελλάδα, το επόμενο διάστημα, θα πρέπει να είναι ακριβώς η προσπάθεια σύνδεσης των επιχειρήσεων με τα πανεπιστήμια, με την εκπαίδευση

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 541 και με την κατάλληλη διδασκαλία και έρευνα. Εδώ υπάρχει ένα πάρα πολύ σημαντικό κενό, που πρέπει και μπορεί να καλυφθεί. Το πεδίο τα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης λοιπόν αντιπροσωπεύει ένα πολλά υποσχόμενο πεδίο επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, κοινωνικής ευαισθησίας και κινητοποίησης της κοινωνίας πολιτών. Το ζητούμενο είναι η πρόοδος, η ανάπτυξη, η ευημερία και η κοινωνική συνοχή. Στη νέα εποχή της παγκοσμιοποίησης των οικονομιών και των κοινωνιών, της μείωσης της κρατικής παρεμβατικότητας και των εθνικών αποκλειστικοτήτων, στους ώμους των επιχειρήσεων πέφτει πραγματικά ένα μεγάλο βάρος: Να συνδέσουν οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους ταυτόχρονα. Αυτή είναι η ιστορική πρόκληση που μόνες τους έθεσαν για τον 21ο αιώνα. Η επιτυχία ή η αποτυχία τους είναι σίγουρο ότι θα μετρηθεί από τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά αποτελέσματα. Ας περιμένουμε.