Κεφάλαιο 12. Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ & ΤΗΝ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ

Κεφάλαιο 12. Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ & ΤΗΝ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ Στο κεφάλαιο αυτό, θα ασχοληθούμε με την ανάλυση της παραγωγικής διαδικασίας που ακολουθείται στην μεταλλευτική και στην μεταλλουργία. Αρχικά, θα παρουσιαστούν κάποια γενικά στοιχεία και κατευθυντήριες γραμμές που ακολουθούνται κατά τον σχεδιασμό και την οργάνωση τις παραγωγικής δραστηριότητας. Εν συνεχεία και πάλι με γενικό χαρακτήρα για κάθε φάση, θα γίνει μία προσπάθεια να δοθούν συνοπτικά τα κομβικά σημεία των διεργασιών, εκείνα που σχετίζονται άμεσα με την οργάνωση και λειτουργία του συστήματος ποιότητας. Στο τελευταίο και πιο σημαντικό κομμάτι αυτού του κεφαλαίου, θα παρουσιαστούν σύντομα το σύστημα ποιότητας και η γραμμή παραγωγής δύο εκ των σημαντικότερων επιχειρήσεων στον ελληνικό χώρο. 12.1. Γενικές αρχές Στο κομμάτι αυτό, θα παρουσιαστούν οι γενικές αρχές που ακολουθούνται κατά την ανάπτυξη της παραγωγικής διαδικασίας σε όλες τις φάσεις, από την αρχική που περιλαμβάνει την εξόρυξη ενός μεταλλεύματος και τον εμπλουτισμό αυτού, μέχρι την τελική που περιλαμβάνει την παραγωγή του μετάλλου ή κράματος από την μεταλλουργία. Εξειδικευμένη ανάλυση των παραπάνω δεν επιτρέπεται γιατί κάτι 159

τέτοιο ξεφεύγει από τους στόχους της παρούσας εργασίας. Επίσης, στο σημείο αυτό δεν θα ασχοληθούμε με τον τομέα της μεταποίησης των μεταλλουργικών προϊόντων καθώς υπάρχουν πολυάριθμες δυνατότητες. Έτσι, η ανάλυση θα γίνει σε τρία βασικά στάδια που αφορούν αντίστοιχα την μεταλλευτική, τον εμπλουτισμό και την μεταλλουργία και επίσης θα πρέπει να σημειωθεί ότι θα ασχοληθούμε μόνο με γενικούς κανόνες που έχουν ευρεία εφαρμογή και όχι με εξειδικευμένες περιπτώσεις. 12.2. Μεταλλευτική Κατά την έναρξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας, ο βασικός στόχος είναι η δημιουργία μίας παραγωγικής διαδικασίας η οποία θα είναι βιώσιμη οικονομικά και θα έχει ένα βάθος χρόνου. Με βάση τους δύο παραπάνω άξονες γίνεται η οικονομικοτεχνική μελέτη στην οποία λαμβάνονται υπ όψιν τα εξής στοιχεία: Η γεωμετρία και η θέση του κοιτάσματος στον χώρο: Βασικό ρόλο παίζει η κλίση του κοιτάσματος καθώς και η γενικότερη τοποθέτηση του στον χώρο, με βάση τις οποίες καθορίζεται ο τρόπος που πρόκειται να γίνει η εκμετάλλευση (π.χ. επιφανειακή ή υπόγεια εκμετάλλευση) καθώς και ο τύπος των έργων προσπέλασης που πρόκειται να κατασκευαστούν. Τα γεωλογικά χαρακτηριστικά της περιοχής: Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που λαμβάνεται υπ όψη είναι και ο γεωλογικός χαρακτήρας της περιοχής, αφού η μηχανική αντοχή των πετρωμάτων που περιβάλλουν το κοίτασμα παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή της θέσης και του τύπου των έργων προσπέλασης. Το τοπογραφικό ανάγλυφο της περιοχής. Η περιεκτικότητα του κοιτάσματος, ώστε να καθοριστεί η οικονομικότητα της επένδυσης. Ο όγκος των υλικών που πρόκειται να διακινηθούν, καθώς μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή κόστους. Το κόστος κατασκευής των έργων προσπέλασης αλλά και της εκμετάλλευσης στο σύνολο της. Η μελλοντική προοπτική του μεταλλείου. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία γίνεται η επιλογή της μεθόδου εκμετάλλευσης. Μάλιστα, ο σχεδιασμός που θα γίνει θα παίξει σημαντικό ρόλο μετέπειτα στον καθορισμό ενός πλήθους χαρακτηριστικών της παραγωγής, από τα σημαντικότερα των οποίων είναι ο εξοπλισμός που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί. Για παράδειγμα αναφέρουμε ότι στον σχεδιασμό ενός υπόγειου μεταλλείου, οι κλίσεις και οι διατομές των έργων προσπέλασης θέτουν συγκεκριμένα όρια γύρω από το τι είδους εξοπλισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί και κατά συνέπεια τι επίπεδα παραγωγικότητας μπορούν να επιτευχθούν. Κατά την αρχική αυτή φάση του σχεδιασμού της μεταλλευτικής δραστηριότητας και εφ όσον στόχος είναι η εγκαθίδρυση μετέπειτα ενός συστήματος διαχείρισης της ποιότητας, ο σχεδιασμός για την ποιότητα όπως έχει αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο, μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο για να οργανωθεί ο σχεδιασμός της μεταλλευτικής δραστηριότητας αλλά και να συστηματοποιηθεί ο τρόπος λήψης και εφαρμογής των σχετικών αποφάσεων. 160

Στην γενική μελέτη που αφορά το μεταλλείο αυτό καθ εαυτό, θα πρέπει να συμπεριληφθούν και οι βοηθητικές εγκαταστάσεις που απαιτούνται κατά την λειτουργία ενός μεταλλείου. Τέτοιες είναι οι αποθήκες του εξορυσσόμενου μεταλλεύματος, το συνεργείο επισκευών και συντήρησης του μηχανολογικού εξοπλισμού, τα βοηθητικά κτίρια και το εργοστάσιο του εμπλουτισμού. Η παρουσία του εργοστασίου του εμπλουτισμού σε σημείο κοντινό στο μεταλλείο, αποτελεί σημαντικό παράγοντα ελάττωσης του κόστους αφού αποφεύγεται η διακίνηση μεγάλων όγκων υλικού για μεγάλες αποστάσεις. 12.3. Εμπλουτισμός Η φάση που συνήθως ακολουθεί αυτήν της πρωτογενούς μεταλλευτικής δραστηριότητας είναι η φάση του εμπλουτισμού. Κατά τον εμπλουτισμό γίνεται μια πρώτη απομάκρυνση ενός σημαντικού όγκου στείρων που ακολουθεί το πρωτογενές μετάλλευμα έτσι ώστε το συμπύκνωμα το οποίο προκύπτει να έχει την κατάλληλη περιεκτικότητα στο χρήσιμο συστατικό για να τροφοδοτήσει το μεταλλουργικό εργοστάσιο. Ουσιαστικά ο εμπλουτισμός είναι απαραίτητος για να εξασφαλιστεί η οικονομικότητα της μεταλλουργικής κατεργασίας. Ακόμη θα πρέπει να επισημανθεί ότι κατά τον εμπλουτισμό δεν αλλοιώνεται ο χημικός χαρακτήρας των μεταλλευμάτων. Πριν φτάσει το μετάλλευμα να υποστεί την κύρια μέθοδο εμπλουτισμού, γίνεται προηγουμένως η απαραίτητη μηχανική προπαρασκευή του που περιλαμβάνει δύο κύριες φάσεις: την κατάτμηση ώστε οι κόκκοι του μεταλλεύματος να αποκτήσουν το κατάλληλο μέγεθος και την ταξινόμηση. Εν συνεχεία το μετάλλευμα εμπλουτίζεται με χρήση διαφόρων μεθόδων, η επιλογή των οποίων εξαρτάται τόσο από την δομή της πρώτης ύλης όσο και από το κόστος επεξεργασίας αυτής. Ένας ακόμη βασικός παράγοντας που προσμετράται όταν γίνεται η επιλογή της μεθόδου του εμπλουτισμού είναι και οι απαιτήσεις που θέτει το μεταλλουργικό εργοστάσιο αναφορικά με: Την περιεκτικότητα του μεταλλεύματος σε μέταλλο ή ορυκτό Την σύσταση των στείρων Την ύπαρξη ή μη βλαπτικών ενώσεων ή στοιχείων Το απαιτούμενο τελικό μέγεθος των τεμαχίων Οι κυριότερες ιδιότητες που εκμεταλλεύονται οι διάφορες μέθοδοι εμπλουτισμού είναι οι εξής: Το χρώμα πάνω στο οποίο στηρίζονται η χειροδιαλογή και ο οπτικός διαχωρισμός. Το ειδικό βάρος στο οποίο στηρίζονται οι βαρυτομετρικές μέθοδοι. Η επιφανειακή ενέργεια στην οποία στηρίζεται η επίπλευση. Η χημική σύνθεση Η μαγνητική διαπερατότητα στην οποία στηρίζεται ο μαγνητικός διαχωρισμός. Η ηλεκτρική αγωγιμότητα στην οποία στηρίζεται ο ηλεκτρικός διαχωρισμός. Τελικά, αναφορικά με τον εμπλουτισμό μπορούμε να πούμε ότι αποτελείται από τέσσερις κύριες φάσεις: 161

Την κατάτμηση Την ταξινόμηση Την συγκέντρωση Την διάθεση του τελικού προϊόντος Μέσα από την αλληλουχία αυτή των φάσεων του εμπλουτισμού προκύπτει το διάγραμμα ροής της επεξεργασίας. Ο ποιοτικός έλεγχος στα εργοστάσια εμπλουτισμού πραγματοποιείται με δειγματοληψία στα σημεία εισόδου του μεταλλεύματος στο εργοστάσιο, στα σημεία τροφοδότησης των διαφόρων κυκλωμάτων και στην έξοδο του κάθε προϊόντος. Η δειγματοληψία μπορεί να γίνεται είτε χειρωνακτικά είτε με αυτόματα μηχανικά μέσα και χωρίζεται σε δύο ειδών δειγματοληψίες: την δειγματοληψία τροφοδοσίας, η οποία γίνεται στην ταινία μεταφοράς του υλικού στο εργοστάσιο του εμπλουτισμού ή στο σημείο εκφόρτωσης του υλικού και την δειγματοληψία εντός της παραγωγικής διαδικασίας, η οποία γίνεται σε κάθε οχετό, αγωγό διακίνησης ή οποιοδήποτε άλλο μέσο μεταφοράς. Αναπόσπαστο κομμάτι του συστήματος ποιότητας είναι όπως έχουμε ήδη δει και ο έλεγχος και η συντήρηση των μηχανών. Ο έλεγχος αυτός γίνεται σε όλα τα κινούμενα μέρη, στις λιπάνσεις και στις θέσεις που φθείρονται και εν συνεχεία καθορίζεται η συντήρηση αυτών. Επίσης, καθορίζεται και η αποδοτικότητα των διαφόρων μηχανημάτων στην θέση που κατέχουν στην γραμμή παραγωγής. 12.4. Μεταλλουργία Στην μεταλλουργία επιδιώκεται η αλλαγή του χημικού χαρακτήρα του συμπυκνώματος το οποίο προέρχεται από τον εμπλουτισμό και η παραγωγή καθαρού μετάλλου ή κράματος. Η πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται στην εξαγωγική μεταλλουργία μπορεί να είναι: Μεταλλεύματα ή συμπυκνώματα Παλαιομέταλλα Κατάλοιπα μεταλλουργικών διεργασιών Οι προδιαγραφές που θα πρέπει να έχει η πρώτη ύλη καθορίζονται από την ακολουθούμενη διεργασία. Για παράδειγμα αναφέρουμε την υψικάμινο όπου απαιτείται το μετάλλευμα να έχει υψηλή συνοχή και να είναι χονδρομερές. Βέβαια, δεν θα πρέπει εδώ να αμελήσουμε να αναφέρουμε ότι ο χαρακτήρας της πρώτης ύλης παίζει και αυτός πολύ σημαντικό ρόλο στο τι είδους κατεργασία πρόκειται να ακολουθηθεί. Λέγοντας χαρακτήρα της πρώτης ύλης εδώ εννοείται: Ο ορυκτολογικός χαρακτήρας (π.χ. θειούχο ή οξειδωμένο μετάλλευμα) Ο χημικός χαρακτήρας (% περιεκτικότητα σε χρήσιμο συστατικό) Ο μηχανικός χαρακτήρας (λεπτόκοκκο ή χονδρόκοκκο μετάλλευμα) Από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ο χημικός χαρακτήρας παίζει πολύ βασικό ρόλο καθώς μπορεί να αποκλείσει ολόκληρες ομάδες μεθόδων επεξεργασίας και να περιορίσει σημαντικά τις δυνατότητες της εκμετάλλευσης. Επί παραδείγματι 162

αναφέρουμε ότι μεταλλεύματα με πολύ χαμηλές περιεκτικότητες καθιστούν αντιοικονομικές τις πυρομεταλλουργικές μεθόδους και οδηγούν στις υδρομεταλλουργικές. Στην περίπτωση που η πρώτη ύλη είναι scrap, τότε απλουστεύεται σημαντικά το διάγραμμα ροής των υλικών το οποίο περιορίζεται στην τήξη της πρώτης ύλης και στην ρύθμιση της ποιότητας του προϊόντος με χρήση διαφόρων προσθηκών. Η μεγάλη δυσκολία που εμφανίζεται στην περίπτωση αυτή εντοπίζεται στην ταξινόμηση της πρώτης ύλης τόσο από πλευράς μεγέθους όσο και από πλευράς χημικής σύστασης. Αυτό που απαιτείται κατά την κατεργασία scrap είναι η ευελιξία της παραγωγικής διαδικασίας. Στην εξαγωγική μεταλλουργία δύο είναι οι σημαντικότερες κατηγορίες μεθόδων: οι πυρομεταλλουργικές και οι υδρομεταλλουργικές. Στην πυρομεταλλουργία εμφανίζονται υψηλές έως πολύ υψηλές θερμοκρασίες, πίεση συνήθως στο επίπεδο της ατμοσφαιρικής και στερεές, αέριες και τηγμένες φάσεις. Οι βασικότερες μέθοδοι που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι οι εξής: Ξήρανση Πύρωση Φρύξη Τήξη Απόσταξη Ηλεκτρόλυση τήγματος Στην υδρομεταλλουργία εμφανίζονται πολύ χαμηλότερες θερμοκρασίες (ακόμη και στο επίπεδο της ατμοσφαιρικής), αρκετά υψηλές πιέσεις καθώς και στερεές, υγρές και αέριες φάσεις. Οι βασικότερες μέθοδοι που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι οι εξής: Εκχύλιση Διαχωρισμός στερεάς-υγρής φάσης Διεργασίες καθαρισμού μεταλλοφόρου διαλύματος Ηλεκτρόλυση υδατικού διαλύματος Συνήθως, το διάγραμμα ροής σε ένα μεταλλουργικό εργοστάσιο περιλαμβάνει συνδυασμούς των παραπάνω διεργασιών. Ο ποιοτικός έλεγχος στην μεταλλουργία εμφανίζεται συνήθως με την μορφή των χημικών αναλύσεων σε όλες τις φάσεις της παραγωγικής διαδικασίας. Επίσης, στο μεταλλουργικό εργοστάσιο πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η ύπαρξη ενός ικανοποιητικού προγράμματος συντήρησης των μηχανημάτων καθώς στην αποδοτική λειτουργία αυτών στηρίζεται κατά κύριο ρόλο η ικανότητα του εργοστασίου να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της αγοράς. Για αυτό το λόγο μετράται πολύ συχνά και η λειτουργικότητα των διαφόρων μηχανών ώστε να εντοπίζονται τα σημεία εκείνα στα οποία η παραγωγική διαδικασία δεν αποδίδει με βάση τις προκαθορισμένες απαιτήσεις. 163

12.5. Η ποιότητα στην μεταλλευτική και μεταλλουργία Όσον αφορά στην μεταλλευτική και στην μεταλλουργική δραστηριότητα, ο ποιοτικός έλεγχος του παραγόμενου προϊόντος γίνεται ουσιαστικά μέσω χημικών αναλύσεων αυτού. Από το σημείο αυτό και έπειτα, υπάρχουν και κάποιοι ακόμη πολύ βασικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπ όψη ώστε να μπορούμε να μιλάμε για ένα ολοκληρωμένο σύστημα ποιότητας. Ο πρώτοι από αυτούς τους παράγοντες είναι η υγιεινή και η ασφάλεια. Η πρώτη πλευρά των παραγόντων αυτών, έχουν να κάνουν με την υγιεινή και την ασφάλεια στην εργασία. Η μεταλλευτική και η μεταλλουργική δραστηριότητα είναι από τις πλέον βαριές και ανθυγιεινές βιομηχανικές δραστηριότητες και κατά συνέπεια κάθε σοβαρό σύστημα διαχείρισης της ποιότητας θα πρέπει να εξασφαλίζει την τήρηση όλων των απαραίτητων μέτρων για την επίτευξη του ασφαλέστερου δυνατού περιβάλλοντος εργασίας. Οι εργαζόμενοι θα πρέπει να είναι πλήρως ενήμεροι για τους κινδύνους που μπορεί να αντιμετωπίσουν καθημερινά κατά την εργασία τους και θα πρέπει να γνωρίζουν πως μπορούν να τους αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά. Εδώ, πολύ σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν τα προγράμματα εκπαίδευσης που εφαρμόζει άλλωστε ένας μεγάλος αριθμός οργανισμών. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνικές ανάλυσης της επικινδυνότητας διαφόρων θέσεων εργασίας και στις οποίες έχουμε ήδη αναφερθεί στην παράγραφο για την υγιεινή και την ασφάλεια στο προηγούμενο κεφάλαιο. Στο σημείο αυτό αξίζει να παρουσιάσουμε συνοπτικά ένα πρόγραμμα που αναπτύσσει η εταιρεία «Αλουμίνιον της Ελλάδος» και το οποίο ονομάζεται «Σίγουρη Επαγγελματική Κίνηση» (ΣΕΚ). Το πρόγραμμα αυτό έχει ως στόχο του την μελέτη τον κινήσεων που εκτελεί ο εργαζόμενος στις διάφορες θέσεις εργασίας. Για κάθε θέση εργασίας γίνεται καταγραφή των κινήσεων αυτών. Εν συνεχεία αναλύεται η επικινδυνότητα των διαφόρων αυτών κινήσεων που έχουν καταγραφεί και γίνεται προσπάθεια ώστε να ευρεθεί ο ασφαλέστερος δυνατός τρόπος διεξαγωγής κάποιων ενεργειών. Αφού καταλήξει η έρευνα γύρω από κάποια συγκεκριμένη θέση εργασίας, τότε δημιουργούνται αφισσετάκια με φωτογραφίες που δείχνουν τόσο τον λάθος τρόπο διεξαγωγής κάποιων κινήσεων όσο και τον σωστό ώστε να μπορεί αν γίνει αντιπαραβολή. Τα αφισσετάκια αυτά αναρτώνται σε σημεία τα οποία βρίσκονται κοντά στον χώρο όπου γίνονται οι εργασίες που έχουν μελετηθεί. Παράλληλα, γίνονται και σεμινάρια εκπαίδευσης των εργαζομένων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα και πάλι από την ίδια εταιρεία, είναι η χάραξη με κίτρινη μπογιά στο δάπεδο των διαφόρων τμημάτων του πιο ασφαλούς δρομολογίου που μπορεί να ακολουθήσει κάποιος που δεν γνωρίζει τον χώρο και θέλει απλά να τον διασχίσει. Επίσης, δεν θα πρέπει να αμεληθεί ότι κίνδυνοι μπορεί να πηγάζουν και από το παραγόμενο προϊόν. Κατά συνέπεια, όσοι σχετίζονται με την διακίνηση αυτού θα πρέπει να είναι απολύτως ενήμεροι για τον πιο ορθό τρόπο διαχείρισης του. Ένας δεύτερος κεφαλαιώδης παράγοντας που σχετίζεται με την ποιότητα στην μεταλλευτική και στην μεταλλουργία είναι η περιβαλλοντική διαχείριση. Η ύπαρξη ενός συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης στις επιχειρήσεις του κλάδου αυτού είναι εξ ίσου σημαντική, αν όχι σημαντικότερη, από την ύπαρξη ενός συστήματος διαχείρισης της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων και φυσικά είναι κοινωνικοί οι λόγοι που επιβάλλουν κάτι τέτοιο, παρ όλο που η περιβαλλοντική διαχείριση προσθέτει ένα σημαντικό κόστος στην επένδυση. Οι επιχειρήσεις του κλάδου της μεταλλευτικής και της μεταλλουργίας θεωρούνται από τις πιο επιζήμιες για το περιβάλλον γι αυτό και κατά καιρούς συναντούν σημαντικές κοινωνικές αντιστάσεις από κοινωνίες που θεωρούν πως η ανάπτυξη τέτοιου είδους δραστηριότητας πλησίον 164

αυτών, πρόκειται να υποβαθμίσει το βιοτικό τους επίπεδο. Η περιβαλλοντική αποκατάσταση στην περίπτωση της μεταλλευτικής και η χρήση μεθόδων φιλικών προς το περιβάλλον καθώς και η ορθή διαχείριση των απορριμμάτων στην μεταλλουργία θεωρούνται αυτονόητα προαπαιτούμενα στην σημερινή εποχή όταν μία επιχείρηση θελήσει να ξεκινήσει τέτοιου είδους δραστηριότητες. Ένας τρίτος παράγοντας που καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την απόδοση της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής δραστηριότητας είναι και ο χρησιμοποιούμενος εξοπλισμός, από τον όγκο και τις δυνατότητες του οποίου εξαρτάται άμεσα και ο όγκος της παραγωγής. Κατά συνέπεια προκύπτει ότι η ύπαρξη ενός ορθού προγράμματος προληπτικών συντηρήσεων αλλά και διακριβώσεων (όπου αυτό απαιτείται) αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του συστήματος ποιότητας. Μόνο μέσα από την ύπαρξη ενός τέτοιου σχετικού προγράμματος μπορεί να εξασφαλιστεί ότι η παραγωγικότητα και η λειτουργικότητα του εξοπλισμού θα βρίσκονται στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Πέρα από τις όποιες συντηρήσεις απαιτείται να γίνεται κατά καιρούς έλεγχος του ότι τα μηχανήματα λειτουργούν σωστά. Για να διαφανεί ειδικά για την μεταλλουργία, η σημαντικότητα της διενέργειας των απαραίτητων συντηρήσεων, θα πρέπει να ειπωθεί ότι ελλιπής συντήρηση μπορεί να οδηγήσει σε έκτακτα σταματήματα της παραγωγής λόγω μηχανικών βλαβών για να γίνουν οι απαιτούμενες επιδιορθώσεις. Τέτοια έκτακτα σταματήματα, δυσχεραίνουν την ικανότητα του εργοστασίου να ικανοποιήσει τα χρονοδιαγράμματα που θέτει για την παραγωγή του. 165

166

Βιβλιογραφία 1. Juran s Quality Handbook, (Juran, Godfrey, Eds.), McGraw-Hill International Edition, 1998 2. AT&T Quality Library, 1990 3. JM Juran, Quality Progress, July 1970, pp. 18-27 4. JM Juran, Quality by design, Free Press, NY, 1992 5. G. Bulinsky, How companies spy on employees, Fortune, 1991, pp 131-140 6. RL Ascoff, The art of problem solving, John Wiley & Sons, NY, 1978, pp. 45-47 7. MJW Gibson, International Manufacturing Strategy Resource Book, 1991, pp. 167-179 8. O Bjorklund, Q-Bulletin of Alfa-Lavel, 1981 9. B Belanger, NBS Special Publication 676-1, Washington DC, 1984 10. Dimensional Measuring Interface Specification, ANSI/CAM-I, Standard 101-1990 11. A. Biesada, Benchmarking, Financial World, 1991, pp. 28-54 12. JA Byrne, Strategic Planning, Business Week, NY, 1996 167