ΜΕΘΟ ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΜΕΘΟ ΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ

ΜΕΘΟ ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΧΡΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΜΕΘΟ ΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ρ ΓΙΩΡΓΟΣ ΗΜΑΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΜΟΝΑ ΩΝ ΥΓΕΙΑΣ & ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΥΝΕΡΓ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Γ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι άνθρωποι διεξάγουν έρευνες προκειμένου να διερευνήσουν θέματα κατά τρόπο συστηματικό αυξάνοντας έτσι τη γνώση τους. Ανεξάρτητα ωστόσο του σκοπού μιάς έρευνας και των σχετικών ερωτήσεων θα πρέπει να συλλεχθούν δεδομένα για να απαντηθούν οι ερωτήσεις. Εάν συλλεχθούν και αναλυθούν δεδομένα από κάθε δυνατή περίπτωση ή ομάδα μελών αυτό ονομάζεται απογραφή, η οποία δεν είναι δυνατόν να εφαρμοσθεί στην πλειοψηφία των ερευνητικών περιπτώσεων για πρακτικούς και οικονομικούς λόγους. Αντίθετα οι τεχνικές δειγματοληψίας αποτελούν μεθοδολογία, η οποία επιτρέπει τη μείωση της ποσότητας των δεδομένων που χρειάζονται να συλλεχθούν θεωρώντας δεδομένα μόνο από ένα υποσύνολο των περιπτώσεων που εξετάζονται. Μολονότι υπάρχει πλούσια εμπειρία και μεγάλη βιβλιογραφία για τη συλλογή δεδομένων, ωστόσο δεν έχει αναπτυχθεί αντίστοιχη θεωρητική βάση όπως πχ της δειγματοληψίας. Γ 2

ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: Οι πληροφορίες που συλλέγει ο ερευνητής από τα στοιχεία (άτομα) του δείγματος. ΟΡΓΑΝΟ: Το μέσο συλλογής δεδομένων που χρησιμοποιεί ο ερευνητής (ερωτηματολόγιο,...) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Δομή: Η συλλογή των ίδιων πληροφοριών πραγματοποιείται με προκαθορισμένο και συγκρίσιμο τρόπο. Αντικειμενικότητα: Απαιτείται όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αντικειμενικότητα ενώ ο βαθμός της εξαρτάται από το είδος της μελέτης. Ποσοτικοποίηση: Στη στατιστική ανάλυση τα δεδομένα συλλέγονται και ποσοτικοποιούνται με συγκεκριμένους τρόπους. Στην ποιοτική ανάλυση η συλλογή δεδομένων πραγματοποιείται σε μορφή διηγηματική. Αντιδραστικότητα: Η ποιότητα των δεδομένων επηρεάζεται από το βαθμό επίγνωσης των ατόμων που χρησιμοποιούνται στην έρευνα ή μελέτη. ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Περιορισμοίτίθενταιστουςπόρους(ανθρώπινους και οικονομικούς), στο διαθέσιμο χρόνο και στο μέγεθος του δείγματος. Γ 3

ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Οι απαντήσεις που δίνονται στα ερωτήματα των ερευνών δεν είναι πάντοτε ακριβείς. Τα σφάλματα που τις συνοδεύουν μπορεί να οφείλονται σε σκοπιμότητα (πχ ιδιότητες που έχουν επαγγελματικό ή προσωπικό χαρακτήρα). Η ύπαρξη των σφαλμάτων ελέγχεται με ειδικές διαδικασίες έτσι ώστε πολλά από αυτά επισημαίνονται και εξαλείφωνται ή περιορίζονται. Οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων για μιά ομάδα ανθρώπων μπορούν να ταξινομηθούν κατά πολλούςτρόπους. Η συνηθέστερη κατηγοριοποίηση είναι η ακόλουθη: 1. Μέθοδος άμεσης παρατήρησης 2. Μέθοδος προσωπικής συνέντευξης 3. Μέθοδος τηλεφωνικής συνέντευξης 4. Αποστολή ερωτηματολογίου ταχυδρομικά 5. Χρήση δευτερογενών πηγών (αρχεία, δημοσιεύσεις κλπ) Γ 4

1. ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΜΕΣΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ Η άμεση παρατήρηση χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις όπου, οι σκοποί της έρευνας και οι ερωτήσεις ενδιαφέρονται με το τι κάνουν οι άνθρωποι. Με άλλα λόγια συμπεριλαμβάνει τη συστηματική παρατήρηση, καταγραφή, ανάλυση και ερμηνεία της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Δύο διαφορετικοί τύποι άμεσης παρατήρησης υπάρχουν. Η συμμετοχική παρατήρηση η οποία είναι ποιοτική μέθοδος και προέρχεται από τις εργασίες της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Η έμφαση στη μέθοδο αποδίδεται στους λόγους με τους οποίους οι άνθρωποι συνδέουν τις πράξεις τους. Αντίθετα η δομημένη παρατήρηση είναι ποσοτική μέθοδος και αναφέρεται στη συχνότητα των λόγων. Ησυμμετοχική παρατήρηση η αναφέρεται φρ στο ότι ο ερευνητής προσπαθεί να συμμετάσχει ολοκληρωτικά στη ζωή και τη δράση των ατόμων αποτελώντας έτσι μέλος της ομάδας τους. Αυτό επιτρέπει στον ερευνητή να μοιρασθεί την εμπειρία και την αίσθηση της ομάδας από το να απλά να παρατηρεί (Gill and Johnson, 1997). Γ 5

ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ 1. Θεωρείται ικανοποιητική μέθοδος στην εξήγηση ειδικών κοινωνικών καταστάσεων. 2. Θεωρείται ιδιαίτερα χρήσιμη μέθοδος για ερευνητές που εργάζονται μέσα στον επαγγελματικό τους χώρο. 3. Όλα τα δεδομένα που συλλέγονται είναι ουσιαστικά χρήσιμα. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ 1. Ενδέχεται να προκύψουν ηθικά διλήματα για τον ερευνητή. 2. Ενδέχεται να απαιτηθεί αρκετός χρόνος. 3. Η πρόσβαση σε επαγγελματικούς χώρους μπορεί να είναι δύσκολη. Γ 6

ΔΟΜΗΜΕΝΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Η δομημένη παρατήρηση είναι συστηματική και έχει υψηλό βαθμό προκαθορισμένης δόμησης. Η λειτουργία της εστιάζεται κυρίως στη συχνότητα που συμβαίνουν κάποια πράγματα παρά στους λόγους που συμβαίνουν. Υπό αυτήν τη λειτουργία η συμπλήρωση εντύπων, η κράτηση σημειώσεων κλπ δημιουργούν μία ισχυρή έννοια-κλειδί «του χρόνου και της κίνησης». ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ 1. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον καθένα έπειτα από μικρή εκπαίδευση. 2. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα σε διαφορετικές θέσεις τοποθεσίες. 3. Παράγει πολύ αξιόπιστα αποτελέσματα λόγω της απλής καταγραφής των πραγμάτων. Γ 7

ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ 1. Περιορισμός των ερευνητικών αποτελεσμάτων. 2. Η συλλογή των δεδομένων γίνεται με αργό ρυθμό και αρκετό κόστος.. Η άμεση παρατήρηση ενδείκνυται σε έρευνες που ασχολούνται με την συμπεριφορά των ανθρώπων (τρόπος ζωής, εργασίας κλπ) και ιδιαίτερα σε μικρά δείγματα. Η μέθοδος είναι προτιμότερη από άλλες διότι με την άμεση παρατήρηση καταχωρείται σαν πληροφορία ότι αντιλαμβάνεται ο προσεκτικός παρατηρητής και όχι ότι επιθυμεί να δηλώσει ή να θυμηθεί ο ερωτώμενος. Αξίζει να επισημανθεί ότι η άμεση παρατήρηση μπορεί να διευκολυνθεί από τη σύγχρονη τεχνολογία (εγγραφή σε βίντεο από κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης). Γ 8

2. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η μέθοδος της προσωπικής συνέντευξης είναι μία από τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες μεθόδους συλλογής πληροφοριών. Πρωταρχικό έργο του συνεντεύκτη είναι να επισημάνει τις μονάδες του δείγματος ή του πληθυσμού που πρέπει να συναντήσει. Μετά τον εντοπισμό κάθε μονάδας ο συνεντεύκτης πρέπει να εξασφαλίσει την επιθυμητή συνεργασία. Για το σκοπό αυτό πρέπει να δηλώσει ποιός είναι και ποιούς εκπροσωπεί, να εξηγήσει σύντομα τους σκοπούς της έρευνας, να επιδείξει κατάλληλα έγγραφα αν χρειάζεται και να συνεργασθεί με το κατάλληλο προσωπικό. Έχει παρατηρηθεί ότι τα ερωτώμενα πρόσωπα δέχονται κατά κανόνα να συνεργασθούν πρόθυμα εάν ο συνεντεύκτης τους το ζητήσει με ευγένεια και ειλικρίνεια. Μία ενημερωτική επικοινωνία (επιστολή ή τηλέφωνο) πριν τη συνέντευξη διευκολύνει σημαντικά την όλη διαδικασία. Η υποβολή των ερωτήσεων θεωρείται τέχνη και πρέπει να γίνεται με τη φραστική διατύπωση και τη σειρά που έχουν καθορίσει οι σχεδιαστές της έρευνας. Οτρόπος διατύπωσης και ο τονισμός των λέξεων μπορούν να επηρεάσουν σοβαρά τον ερωτώμενο. Γ 9

Δομημένη προσωπική συνέντευξη (structured interview) είναι εκείνη που χρησιμοποιεί δομημένα ερωτηματολόγια δηλαδή ερωτηματολόγια που βασίζονται σε προκαθορισμένα και τυποποιημένα σύνολαερωτήσεων. Ημιδομημένη συνέντευξηονομάζεται εκείνη στην οποίαο ερευνητής έχει έναν κατάλογο θεμάτων και ερωτήσεων να καλύψει οιοποίες ενδέχεται να διαφέρουν από συνέντευξη σε συνέντευξη. Δομημένες συνεντέυξεις χρησιμοποιούνται σε περιγραφικές μελέτες σαν μέσα προσδιορισμού γενικών υποδειγμάτων ενώ ημιδομημένες συνεντεύξεις μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε επεξηγηματικές μελέτες δηλαδή σε εκείνες που επιδιώκουμε να κατανοήσουμε σχέσεις μεταξύ μεταβλητών. Σημαντικό βήμα στην προσωπική συνέντευξη αποτελεί η επιλογή και η εκπαίδευση των συνεντευκτών. Οι ερευνητές πριν αναλάβουν το έργο διεξαγωγής των συνεντέυξεων υποβάλλονται σε εκπαίδευση από ειδικευμένους επιστήμονες. Επεξηγείται στους υποψηφίους ο σκοπός της έρευνας, δίδεται εγχειρίδιο με αναλυτικές εξηγήσεις και οδηγίες για το έργο του συνεντέυκτη, διεξάγονται εικονικές συνεντέυξεις έξ και εάν είναι δυνατό λαμβάνουν μέρος σε πιλοτικές συνεντέυξεις. Γίνεται βέβαια σαφές ότι όλες οι παραπάνω διαδικασίες αυξάνουν σημαντικά το κόστος της μεθόδου. Γ 10

ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΚΤΩΝ Ο έλεγχος του έργου των συνεντευκτών αποβλέπει στη διαπίστωση εάν πραγματοποιήθηκαν ή όχιοισυνεντέυξεις. Αυτό μπορεί να γίνει με διαφόρους τρόπους πχ εξετάζοντας τη σχετική αποδοτικότητα του συνεντέυκτη, δηλαδή αν η αναλογία των συμπληρωμένων ερωτηματολογίων είναι παρόμοια με άλλων συνεντευκτών. Άλλος τρόπος είναι η εξέταση της αναλογίας συγκεκριμένων ερωτήσεων με εκείνες των άλλωνσυνεντευκτώνκαιτέλοςηδιακριτικήδιευκρίνησηπροςκάποιουςερωτώμενους εάν πραγματοποιήθηκαν ή όχι οι συνεντέυξεις. Χωρίς αμφιβολία ηπροσωπική συνέντευξη αποτελεί λίαρκετά πλεονεκτική προσέγγιση συλλογής πληροφοριών ειδικότερα όταν υπάρχουν πολλές ερωτήσεις προς απάντηση, όταν οι ερωτήσεις είναι ανοικτές κλειστές ή όταν η διάταξη και η λογική των ερωτήσεων μπορεί να μεταβληθεί. Σε κάθε περίπτωση όταν οι στόχοι της έρευνας έχουν γίνει κατανοητοί και οι συμμετέχοντες συμφωνούν με αυτούς τότε η διαδικασία της μεθόδου εξελίσσεται ομαλά. Γ 11

Έχει αποδειχθεί (Healey, 1991) ότι,, τα διοικητικά στελέχη είναι πρόθυμα να δώσουν προσωπική συνέντευξη παρά να συμπληρώσουν ερωτηματολόγια ιδιαίτερα όταν τοθέμαείναι σχετικό με την εργασία τους 3. ΤΗΛΕΦΩΝΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η τηλεφωνική συνέντευξη επιτρέπει την επικοινωνία με πολλούς συμμετέχοντες με τους οποίους η προσωπική συνέντευξη θα ήταν πρακτικά αδύνατη λόγω απόστασης, χρόνου κλπ. Γίνεται φανερό ότι πλεονεκτήματα της μεθόδου αποτελούν η προσβασιμότητα, η ταχύτητα και το μικρότερο κόστος. Ωστόσο υπάρχουν ζητήματα που θα πρέπει να προσεχθούν. Έναζήτημαείναιεκείνοτηςεπαφήςκαιτηςεμπιστοσύνηςπουδύσκολα αναπτύσσεται στην τηλεφωνική συνέντευξη ιδιαίτερα όταν το περιεχόμενο των ερωτήσεων είναι ευαίσθητο. Ο απρόσωπος χαρακτήρας της τηλεφωνικής συνέντευξης δημιουργεί επισης προβλήματα σε θέματα συντονισμού και καταγραφής των απαντήσεων καθώς και σε ηθικά ζητήματα όπως η ανωνυμία, η εμπιστευτικότητα και βέβαια η ακεραιότητα και υπευθυνότητα του συνεντέυκτη. Για όλους αυτούς τους λόγους η μέθοδος είναι ενδεδειγμένη σε ειδικές περιπτώσεις (πχ λόγω απόστασης) και αφού έχει προηγηθεί μία πρώτη επαφή. Σε κάθε περίπτωση το δείγμα θα πρέπει να επιλέγεται από επικαιροποιημένες βάσεις δεδομένων. Ωστόσο η μέθοδος απαιτεί κατάλληλα προετοιμασμένους ερευνητές δεδομένου ότι πολλά εξαρτώνται από τη φιλικότητα της φωνής και την εντύπωση της ομιλίας του ερευνητή. Γ 12

ΧΡΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΩΝ ΠΗΓΩΝ Κάποιοι ερευνητές προκειμένου να πετύχουν τους στόχους της έρευνας θεωρούν το ενδεχόμενο ανάλυσης ή χρήσης δεδομένων που έχουν συλλεχθεί για κάποιους άλλους σκοπούς. Τα δεδομένα αυτά ονομάζονται δευτερογενή δεδομένα και συνήθως τηρούνται σε αρχεία ή δημοσιεύσεις. Τα δευτερογενή δεδομένα μπορεί να είναι ποιοτικά ή ποσοτικά και χρησιμοποιούνται σε περιγραφικές έρευνες ή επεξηγηματικές. Διαφορετικοί ερευνητές (Robson,1993, Bryman,1989) έχουν ταξινομήσειτα δευτερογενή δεδομένα σε κατηγορίες όπως τα τεκμηριωμένα με έγγραφα δεδομένα όπου ανήκουν τα γραπτά υλικά (βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά,αρχεία οργανισμών κλπ) καιταμήγραπτάυλικάόπως βιντεοσκοπημένες συζητήσεις, συνεντέυξεις κλπ πολλαπλές πηγές δεδομένων όπως κρατικές δημοσιεύσεις, κλαδικές στατιστικές κλπ έρευνες με δευτερογενή δεδομένα, οι οποίες αναφέρονται σε στοιχεία συλλεχθέντα από ερωτηματολόγια, όπως είναι οι συνεχείς κανονικές έρευνες (πχ κρατικές για τα νοικοκυριά), Ad hoc έρευνες και απογραφές. Γ 13

ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟΥ Με τη μέθοδο αυτή αποστέλλονται ταχυδρομικά στις μονάδες του δείγματος έντυπα ερωτηματολόγια, τα οποία αφού συμπληρωθούν επιστρέφονται με το ταχυδρομείο στον αρχικό αποστολέα. Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι: Το χαμηλό κόστος, αφού αυτό καλύπτει το κόστος των φακέλων και των γραμματοσήμων. Η συντομία, αφού ο χρόνος που απαιτείται για να φθάσει το ερωτηματολόγιο στις μονάδες του δείγματος είναι πολύ μικρός.. Η ανωνυμία, αφού σε μεγάλο ποσοστό δεν απαιτείται ονοματεπώνυμο. Η χρονική άνεση συμπλήρωσης. Η αποφυγή σφαλμάτων, αφού μηδενίζονται τα σφάλματα που οφείλονται στην παρουσία του συνεντεύκτη. Προσωπικές ερωτήσεις, είναι οι ερωτήσεις που δεν απαντώνται με ευκολία στις προσωπικές συνεντέυξεις, είναι δυνατόν να απαντηθούν με περισσότερη ειλικρίνεια με τη μέθοδο του ταχυδρομείου. Γ 14

Εκτός από τα προηγούμενα πλεονεκτήματα υπάρχουν συγκεκριμένα μειονεκτήματα και περιορισμοί που χαρκτηρίζουν τη μέθοδο και τα οποία είναι τα ακόλουθα: Το χαμηλό ποσοστό των απαντήσεων. Έχει παρατηρηθεί ότι ένα πολύ μικρό μέρος των ερωτηματολογίων επιστρέφονται στον αποστολέα και από αυτά κάποια δεν είναι συμπληρωμένα σε όλες τις απαντήσεις.. Κύριος παράγοντας του προβλήματος αυτού είναι η υπάρχουσα νοοτροπία στην οποία δεν έχει γίνει αντιληπτό η σημαντικότητα του μεγάλου δείγματος απαντήσεων στις ερευνητικές προσπάθειες. Το ποσοστό απαντήσεων μπορεί να αυξηθεί με την προσεκτική σύνταξη ενημερωτικής επιστολής και τον κατάλληλο σχεδιασμό του ερωτηματολογίου. Δηλαδή τα ερωτηματολόγια θα πρέπει να είναι απλά, σύντομα και σαφή έτσι ώστε να μην δημιουργείται απροθυμία και δυσθυμία από τους αποδέκτες. Επίσης στις περισσότερες έρευνες εμπεριέχεται με τα ερωτηματολόγια απαντητικός φάκελος με πληρωμένο το τέλος αποστολής έτσι ώστε να διευκολύνεται η όλη διαδικασία. Αδυναμία πρόσθετης πληροφόρησης, που αφορά την αξιοπιστία του ερωτώμενου προσώπου. Τα τελευταία χρόνια η μέθοδος έχει αναπτυχθεί μέσω του διαδικτύου όπου με στοχευμένες ομάδες και διευθύνσεις προκύπτουν καλύτερα αποτελέσματα. Γ 15

ΧΡΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Με τα ερωτηματολόγια συλλέγονται δεδομένα ζητώντας από ανθρώπους να απαντήσουν σε ακριβώςτοίδιοσύνολοερωτήσεων. Χρησιμοποιούνται συνήθως στα πλαίσια μιάς ερευνητικής στρατηγικήςπροκειμένου να συλλεχθούν περιγραφικά και επεξηγηματικά δεδομένα για απόψεις, συμπεριφορές, χαρακτηριστικά, στάσεις κλπ. Μολονότι υπάρχουν διάφοροι ορισμοί (Kervin 1999, Bell 1999) χρησιμοποιούμε το ερωτηματολόγιο σαν ένα γενικό όρο που περιλαμβάνει τεχνικές συλλογής δεδομένων όπου κάθε κάθε ερωτώμενος απαντά στο ίδιο σύνολο ερωτήσεων με προκαθορισμένη σειρά Περιλαμβάνει επομένως προσωπικές συνεντέυξεις, τηλεφωνικές και ερωτηματολόγια με την ταχυδρομική μέθοδο. Πότε χρησιμοποιούνται ; Έχει παρατηρηθεί ότι πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν τα ερωτηματολόγια για συλλογή δεδομένων χωρίς να έχουν προηγουμένως θεωρήσει άλλες μεθόδους όπως δευτερογενείς πηγές πληροφοριών, άμεση παρατήρηση κλπ. Η υπόδειξη είναι ότι, πρέπει να θεωρούνται ολες οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων και να επιλέγεται εκείνη που κρίνεται ως ηπλέον κατάλληλη για τους σκοπούς και τις ερωτήσεις της έρευνας. Γ 16

Όπως προαναφέρθηκε τα ερωτηματολόγια χρησιμοποιούνται για περιγραφικές έρευνεςκαι επεξηγηματικές δηλαδή για τη διερεύνηση χαρακτηριστικών, γνωμών, τη σχέση μεταξύ μεταβλητών και ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τυποποιημένες ερωτήσεις οι οποίες μπορούν να ερμηνευθούν κατά τον ίδιο τρόπο από όλους τους ερωτώμενους. ΤΥΠΟΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Οι κυριότεροι τύποι ερωτηματολογίων είναι το ταχυδρομικό, το τηλεφωνικό, προσωπική συνέντευξη, μέσω διαδικτύου και το άμεσης παράδοσης και παραλαβής. Η επιλογή του ερωτηματολογίουεπηρεάζεται από μία σειρά παραγόντων που σχετίζονται με τους σκοπούς της έρευνας. Ειδικότερα παράγοντες μπορεί να είναι: Η αξιοπιστία των απαντήσεων. Έχει να κάνει με τη σημαντικότητα των απαντήσεων από συγκεκριμένους ανθρώπους. Η προσωπική συνέντευξη, τηλεφωνική, διαδίκτυο κλπ παρέχουν μεγαλύτερη αξιοπιστία. Το μέγεθος του δείγματος.το μέγεθος που απαιτείται εξαρτάται από τους σκοπούς της έρευνας, το μέγεθος του πληθυσμού και την τεχνική που επιλέγεται. Το μέγεθος του ερωτηματολογίου. Μεγάλα και πιο σύνθετα ερωτηματολόγια μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις προσωπικές συνεντέυξεις. Χρόνος διαθέσιμος. Χρηματοδότηση έρευνας. Διαθεσιμότητα συνεντευκτών και βοηθητικού προσωπικού. Γ 17

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Η αξιοπιστία και εγκυρότητα των δεδομένων που συλλέγονται και ο ρυθμός ανταπόκρισης που επιτυγχάνεται εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το σχεδιασμό των ερωτήσεων, τη δομή του ερωτηματολογίου και την εφαρμογή του πιλοτικού τεστ. Όταν σχεδιάζονται οι επι μέρους ερωτήσεις οι ερευνητές πραγματοποιούν ένααπότα ακόλουθα : Υιοθετούν ερωτήσεις που έχουν χρησιμοποιηθεί σε άλλα ερωτηματολόγια. Προσαρμόζουν ερωτήσεις που έχουν χρησιμοποιηθεί σε άλλα ερωτηματολόγια Αναπτύσσουν τις δικές τους ερωτήσεις. Αρχικά θα πρέπει να θεωρήσετε τον τύπο των ερωτήσεων και τις λέξεις που θα χρησιμοποιηθούν και στη συνέχεια τη θέση που θα εμφανισθούν στο ερωτηματολόγιο. Σαφείς διατυπώσεις και κατανοητές λέξεις βελτιώνουν την εγκυρότητα του ερωτηματολογίου. Στα περισσότερα ερωτηματολόγια χρησιμοποιείται ένας συνδυασμός ανοικτών και κλειστών ερωτήσεων. Οι ανοικτές ερωτήσεις επιτρέπουν σε κάποιον να απαντήσει κατά το δικό του τρόπο. Οι κλειστές ερωτήσεις επιτρέπουν να επιλέξει κάποιος από ένα αριθμό εναλλακτικών. Γ 18

Οι ερωτήσεις καταλόγου παρέχουν σε κάποιον τη δυνατότητα να απαντήσει από έναν κατάλογο επιλογών. Οι κατηγορικές ερωτήσεις παρέχουν τη δυνατότητα απάντησης σε κατηγορική κλίμακα. Τέλος οι ερωτήσεις κλίμακας χρησιμοποιούνται για συλλογή δεδομένων που αφορούν απόψεις, συμπεριφορές κλπ. Συνήθης κλίμακα είναι εκείνη του Likert η οποία χρησιμοποιεί πενταβάθμια κλίμακα με 1 = διαφωνώ και 5 = συμφωνώ. ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Συνήθως τα συλλεχθέντα δεδομένα εισάγονται για ανάλυση σε υπολογιστή οπότε χρειάζεται να κωδικοποιηθούν τα στοιχεία πριν την εισαγωγή. Για ποσοτικές ερωτήσεις οι πραγματικοί αριθμοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν κώδικες. Για άλλες ερωτήσεις θα χρειασθεί να εκπονηθεί ένα σχέδιο κωδικοποίησης. ΦΟΡΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Όταν κατασκευάζεται το ερωτηματολόγιο θα πρέπει να δαπανηθεί κάποιος χρόνος για τη διάταξη και τη ροή των ερωτήσεων, τα οποία θα πρέπει να έχουν κάποια λογική προς τον ερωτώμενο. Χρήσιμες ερωτήσεις που μπορούν να συμπεριληφθούν για το σκοπό αυτό είναι οι λεγόμενες ερωτήσεις φίλτρου (διχοτομικές ερωτήσεις) ενώ θα πρέπει να αποφεύγονται οι αόριστες ερωτήσεις, οι ειδικής ορολογίας και εξεζητημένων φράσεων, οι καθοδηγητικές και οι προσωπικές ερωτήσεις. Γ 19

ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Η εμφάνιση του ερωτηματολογίου θα πρέπει να είναι ελκυστική ώστε να ενθαρρύνει τον ερωτώμενο να το συμπληρώσει και να το επιστρέψει. Το μέγεθος του ερωτηματολογίου επηρεάζει το ρυθμό ανταπόκρισης.το κατάλληλο μέγεθος εξαρτάται από τον πληθυσμό και τους σκοπούς της έρευνας. Όσο πιο ειδικός εμφανίζεται ο πληθυσμός και σχετικός με τους σκοπούς της έρευνας τόσο πιο μακροσκελές θα πρέπει να είναι το ερωτηματολόγιο. Μολονότι ο γενικός κανόνας υποδεικνύει ότι τα ερωτηματολόγια θα πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο συνοπτικά, ωστόσο για αυτοδιαχειριζόμενα ερωτηματολόγια ένα καλό μέγεθος είναι 5 έως 8 Α4 σελίδες. Τηλεφωνικά ερωτηματολόγια μπορούν να διαρκούν το πολύ 10-15 λεπτά ενώ δομημένα ερωτηματολόγια μπορούν να διαρκούν στους δρόμους λίγα λεπτά και σε ένα άνετο περιβάλλον πολύ περισσότερο. Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι ακόμη και τα ερωτηματολόγια που σχεδιάζονται με σωστές προδιαγραφές δεν είναι βέβαιο ότι φθάνουν τα επιθυμητά όρια αποτελεσματικότητας. Για το λόγο αυτό διεξάγεται συνήθως ανιχνευτική δειγματοληπτική έρευνα (pilot survey) με σκοπό τη δοκιμή της καταλληλότητας και τη βελτίωση του ερωτηματολογίου. Γ 20

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ Οι τεχνικές δειγματοληψίας είναι ένα σύνολο μεθόδων που επιτρέπει να μειώσουμε το μέγεθος των δεδομένων που πρέπει να συλλεχθούν θεωρώντας δεδομένα από υποομάδες παρά από ολες τις δυνατές περιπτώσεις. Προκειμένου να επιλέξουμε, από τον πληθυσμό που ερευνούμε, το δείγμα που θα εξετασθεί πρέπει να ορίσουμε τον πληθυσμό σαν ένα σύνολο κατάλληλων μονάδων οι οποίες ονομάζονται δειγματοληπτικές μονάδες. Η δειγματοληπτική μονάδα, ανάλογα με την έρευνα, μπορεί να αναφέρεται σε φυσικά πρόσωπα, αντικείμενα ή γεγονότα. Το σύνολο των δειγματοληπτικών μονάδων που αντιστοιχούν στον εξεταζόμενο πληθυσμό αποτελεί το πλαίσιο δειγματοληψίας. Δηλαδή είναι ένας ολοκληρωμένος κατάλογος όλων των περιπτώσεων του πληθυσμού από όπου θα επιλεγεί το δείγμα πχ εάν ο σκοπός της έρευνας αναφέρεται σε γιατρούς του περιφερειακού νοσοκομείου, το δειγματοληπτικό πλαίσιο θα είναι ενας ολοκληρωμένος κατάλογος των γιατρών του νοσοκομείου. Ένα δειγματοληπτικό πλαίσιο θα πρέπει οπωσδήποτε να είναι ακριβές και ενημερωμένο. Γ 21

Οι τεχνικές δειγματοληψίας διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τη δειγματοληψία με πιθανότητες ήαντιπροσωπευτικήδειγματοληψίακαι τη δειγματοληψία χωρίς πιθανότητες ήδειγματοληψία κρίσης. Η πρώτη περίπτωση περιλαμβάνει τεχνικές όπως η απλή τυχαία δειγματοληψία, η δειγματοληψία κατά στρώματα, κατά ομάδες κλπ ενώ στη δεύτερη εντάσσονται τεχνικές όπως η δειγματοληψία ποσοστών, η δειγματοληψία της χιονόμπαλλας κλπ. Η διαφορά τους είναι ότι στην πρώτη περίπτωση μπορούν να γίνουν στατιστικές αναλύσεις που αφορούν χαρακτηριστικά του πληθυσμού ενώ για τη δεύτερη περίπτωση δεν ισχύει το ίδιο. ΑΠΛΗ ΤΥΧΑΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Η απλή τυχαία δειγματοληψία εξασφαλίζει ίση πιθανότητα σε κάθε μονάδα του πλαισίου να περιληφθεί στο δείγμα, όπου η τυχαία επιλογή μπορεί να επιτευχθεί με τη μέθοδο των λαχνών, με πίνακες τυχαίων αριθμών ή μέσω ενός Η/Υ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ Έχετε έναν πληθυσμό 5011 ασθενών και θέλετε τη γνώμη τους για κάποιες συνήθειες. Δεν υπάρχει ο χρόνος συνεντεύξεων από όλους και εκτιμάται ότι ένα δείγμα 350 ασθενών πρέπει να ερωτηθεί.. Πρώτα αντιστοιχείτε σε όλους τους ασθενείς έναν μοναδικό αριθμό αρχίζοντας από 0000 και φθάνοντας εώς το 5010. Από τους πίνακες τυχαίων αριθμών έχουμε πχ : 32 78 14 47 01 55 10 91 83 21 13 32 59 53 03 38 79 32 71 60 20 53 86 78 Γ 22

Έστω ότι ο πρώτος αριθμός που επιλέγεται τυχαία από τον πίνακα είναι πχ ο 55. Ξεκινώντας με το 5510 συνεχίζουμε στην ίδια σειρά 9183, 2113, 3259, 5303, 3879, 3271, κλπ έως ότου ολοκληρώσουμε το μέγεθος του δείγματος, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη ότι, αριθμοί που δεν εντάσσονται στο δειγματοληπτικό πλαίσιο αγνοούνται. ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Η συστηματική δειγματοληψία περιλαμβάνει την επιλογή του δείγματος από το δειγματοληπτικό πλαίσιο σε κανονικά διαστήματα. Τα βήματα που ακολουθούνται είναι: Αριθμούμε κάθε περίπτωση στο πλαίσιο με ένα μοναδικό αριθμό με αρχή το 0,1,2,... Επιλέγουμε την πρώτη περίπτωση με έναν πχ τυχαίο αριθμό. Υπολογίζουμε το κλασμα δειγματοληψίας = πραγματικό μέγεθος του δείγματος / συνολικό πληθυσμό. Επιλέγουμε τις υπόλοιπες περιπτώσεις συστηματικά χρησιμοποιώντας το κλάσμα. ΕΦΑΡΜΟΓΗ Σε ένα πληθυσμό 1500 ασθενών θέλουμε να διερευνήσουμε την αποψή τους σχετικά με ένα νέο σχήμα εξυπηρέτησης. Ο χρόνος είναι πιεστικός και αποφασίζεται να πάρουν συνέντευξη από ένα δείγμα 300 ασθενών που έχει αποδεκτά επίπεδα εμπιστοσύνης και ακρίβειας. Γ 23

Η επιλογή του δείγματος γίνεται ως εξής. Υπολογίζουμε το κλάσμα δειγματοληψίας που είναι 300 / 1500 = 1 / 5 το οποίο σημαίνει ότι επιλέγεται ένας ασθενής ανά 5 από το πλάισιο. Χρησιμοποιούμε έναν τυχαίο αριθμό για αρχή μεταξύ 0 και 4. Έστω ότι είναι το 2. Τότε το δείγμα ακολουθεί την εξής σειρά :2,7,12,22,27,32,37,42,47κλπ ΣΤΡΩΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Εάν ο πληθυσμός που εξετάζεται δεν είναι αρκετά ομοιογενής τότε η απλή τυχαία δειγματοληψία μπορεί να μην είναι αντιπροσωπευτική. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να βελτιωθεί η αντιπροσωπευτικότητα εφαρμόζοντας δειγματοληψία κατά στρώματα. Δηλαδή χωρίζουμε τον πληθυσμό σε κατηγορίες (στρώματα) ώ φροντίζοντας να συγκεντρώσουμε σε κάθε κατηγορία όσο το δυνατόν πιο ομοιογενή στοιχεία έτσι ώστε να διαμορφώνεται η μεγαλύτερη δυνατή διαφοροποίηση μεταξύ των κατηγοριών. Ένα τυχαίο δείγμα (απλό ή συστηματικό) επιλέγεται από κάθεστρώμα τα οποίασυνενώνωνται σε ένα δί δείγμα. ΕΦΑΡΜΟΓΗ Έστω ότι θέλουμε να εκτιμήσουμε το χρόνο για μελέτη που διαθέτουν οι φοιτητέςκάποιας Ιατρικής σχολής. Έχουμε παρατηρήσει ότι ο χρόνος διαφέρει περισσότερο από έτος σε έτος και λιγότερο με ταξύ φοιτητών του ιδίου έτους Γ 24

Επομένως χωρίζουμε τους φοιτητές της σχολής σε τόσα στρώματα όσα τα έτη σπουδών. Έτσι στο 1ο έτος έχουμε 500 φοιτητές, στο 2ο 400, στρο 3ο 350, στο 4ο 280, στο 5ο 250 και στο 6ο 220. Σχηματίζουμε δείγμα από κάθε στρώμα με κλάσμα δειγματοληψίας 10% και παίρνουμε τα ακόλουθα δείγματα από κάθε έτος : 50, 40, 35, 28, 25, 22 σύνολο 200, το οποίο αντιπροσωπεύει τους φοιτητές όλων των ετών. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΟΜΑΔΕΣ Είναιπαρόμοια της στρωματοποιημένης δειγματοληψίας καθώς είναι απαραίτητο να χωρισθεί ο πληθυσμός σε διακριτές κατηγορίες που ονμάζονται ομάδες και οι οποίες δημιουργούνται κατά οποιαδήποτε φυσική ομαδοποίηση που συμβαίνει στα δεδομένα πχ κατά γεωγραφική περιοχή, κατά ομάδααίματος, κατά φύλλοκλπ. λ Η τεχνική ακολουθεί τα εξης βήματα : Επιλέξτε την ομαδοποίηση για το δειγματοληπτικό πλαίσιο. Αριθμήστε κάθε μία από τις ομάδες. Ηπρώτηομάδαέχειτο0, η δεύτερη το 1, κλπ Επιλέξτε το δί δείγμα χρησιμοποιώντας κάποιο τύπο τυχαίας δειγματοληψίας. Η διαφορά της δειγματοληψίας κατά ομάδες από τη στρωματοποιημένη είναι ότιστηδεύτερη παίρνουμε τυχαίο δείγμα μονάδων από κάθε στρώμα ενώ στην πρώτη επιλέγουμε τυχαία ορισμένες ομάδες και στη συνέχεια θεωρούμε όλες τις μονάδες που έχει κάθε ομάδα του δείγματος αυτού. Γ 25

ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΠΟΣΟΣΤΩΝ (QUOTA SAMPLING) Δειγματοληψία ποσοστών ονομάζεται το δειγματοληπτικό σχέδιο που είναι παρόμοιο με τη δειγματοληψία κατά στρώματα ωστόσο η επιλογή των μονάδων μέσα σε κάθε στρώμα δεν γίνεται τυχαία αλλά από τους συνεντεύκτες με δικά τους κριτήρια. Τα κριτήρια που καθορίζονται τα στρώματα συνδέονται με το θέμα που εξετάζουμε και σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν. Έτσι άν θέλουμε να εξετάσουμε το ποσοστό των Ελλήνων που είναι δυσαρεστημένοι από την οικονομική κατάσταση θα δημιουργήσουμε στρώματα με κριτή- ρια το φύλλο, την ηλικία, την απασχόληση (δημόσιο, ιδιώτες, άνεργοι, συνταξιούχοι κλπ) τον τομέα (αστικός, αγροτικός), το εισόδημα κλπ. Το ποσοστό των μονάδων που θα επιλεγούν από κάθε στρώμα πρέπει να αντιστοιχεί στη δομή του πληθυσμού όπως προκύπτει από την απογραφή του πληθυσμού ή από άλλες έρευνες που αποκαλύπτουν τη δομή. Η ποσόστωση για κάθε χαρακτηριστικό ενός κριτηρίου μπορεί να γίναι ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά ή σε συσχετισμό με αυτά ή και τα άλλα κριτήρια. Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου περιλαμβάνονται το χαμηλότερο κόστος και το μικρό χρονικό διάστημα ολοκλήρωσης ενώ μειονεκτήματα αποτελούν η έλλειψη τυχαιότητας και η εκδή λωση μεροληψίας των συνεντευκτών. Γ 26

ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΧΙΟΝΟΜΠΑΛΑΣ (SNOWBALL SAMPLING) Η δειγματοληψία χιονόμπαλας είναι μία τεχνική δημιουργίας ενός δείγματος από έναν πυρήνα γνωστών στοιχείων τα οποία στη συνέχεια αυξάνουν προσθέτοντας νέα στοιχεία που προκύπτ- ουν από τα αρχικά στοιχεία του πυρήνα. Έτσι ο αρχικός πυρήνας μεγαλώνει σαν μια κυλιόμε- νη χιονόμπαλα σχηματίζοντας ένα δείγμα χρήσιμο για έρευνα. Αυτού του είδους τα δείγματα χρησιμοποιούνται συχνά όταν δεν υπάρχει διαθέσιμο δειγματοληπτικό πλαίσιο που καταγρά φει όλα τα στοιχεία του πληθυσμού και επομένως χρησιμοποιούνται κυρίως σε πληθυσμούς που είναι δύσκολα προσβάσιμοι π.χ. οι χρήστες ναρκωτικών κλπ. Επομένως τα δείγματα αυτά δεν είναι τυχαία και άντιπροσωπευτικά του πληθυσμού υπό μελέτη συνεπώς υπόκεινται σε διά- φορα σφάλματα. Η δειγματοληψία χιονόμπαλας χρησιμοποιείται στις επιχειρήσεις προκειμένου να προσδιορισ θούν experts σε κάποιο πεδίο. Η 3Μ χρησιμοποίησε την τεχνική αυτή για να προσδιορίσει ειδι- κούς και να αυξήσει το μερίδιό της σε χειρουργικά επιστρώματα. Κάλεσαν ειδικούς στο θέμα από τους οποίους στη συνέχεια ζήτησαν να υποδείξουν επιπλέον ειδικούς για περισσότερες πληροφορίες. Η διαδικασία επαναλήφθη έως ότου έμειναν ικανοποιημένοι από το δείγμα και τις πληροφορίες που συλλέχθηκαν. Γ 27

ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ Αναφέρεται στην επιλογή στο δείγμα ορισμένων ομάδων (ή περιπτώσεων) του πληθυσμού που ικανοποιούν ορισμένες υποθέσεις. ΜΕΓΕΘΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Όσο μεγαλύτερο είναι το δείγμα τόσο μπορεί να αντιπροσωπεύει καλύτερα τον πληθυσμό. Το μεγάλο μέγεθος ωστόσο δεν είναι ικανό να εγγυηθεί την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Σημασία έχει η σύνθεση του δείγματος, δηλαδή να αντιπροσωπεύονται σε αυτό όλα τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού. Εάν υπάρχει ανομοιογένεια στον πληθυσμό χρειαζόμαστε μεγαλύτερο δείγμα. Σε μικρού μεγέθους δείγματα, βελτίωση στην ακρίβεια επιτυγχάνεται με σχετικά μικρή αύξηση του μεγέθους (2% βελτίωση στην ακρίβεια με αύξηση 56 ατόμων) Το αντίθετο ισχύει για τα μεγάλα δείγματα όπου βελτίωση στην ακρίβεια επιτυγχάνεται με μεγάλη αύξηση του μεγέθους (0,5%βελτίωση στην ακρίβεια με αύξηση 900 ατόμων). Εάν η στατιστική ανάλυση είναι πολύπλοκη απαιτείται μεγαλύτερο δείγμα. Σε κάθε περίπτωση το μέγεθος του δείγματος εκτιμάται με στατιστικές τεχνικές. Πολλές εταιρίες έχουν περιορίσει το δείγμα τους σε 2000 περιπτώσεις θεωρώντας ότι μετά από αυτόν τον αριθμό δεν υπάρχει σημαντική μείωση του λάθους (De Vaus, 1991). Γ 28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ερωτηματολόγιο διαπροσωπικής και ενδοπροσωπικής προσαρμογής, Ι. Παρασκευόπουλος, Ελληνικά Γράμματα 1999. 2. Research methods and organisation studies, A. Bryman 1989, Unwin Hyman 3. Research methods, Gill and Johnson 1997, Chapman London. 4. Real world research, C. Robson 1993, Oxford Blackwell 5. Survey methods in social investigation, Moser and Kalton 1979, Dart mouth 6. Surveys in social research, D. De Vaus 1991, Allen and Unwin Γ 29

ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΣΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ ΓΡΑΜΜΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ Ο Γραμμικός Προγραμματισμός (ΓΠ) είναι ενδεχομένως η δημοφιλέστερη μεθοδολογία της Επιχειρησιακής Έρευνας και αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για προβλήματα βλ βελτιστοποίησης. Αναφέρεται στην κατανομή περιορισμένων πόρων σε ανταγωνιστικές δραστηριότητες κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και έχει χρησιμοποιηθεί με μεγάλη επιτυχία για την επίλυση προβλημάτων λήψης αποφάσεων στους χώρους της παραγωγής και των υπηρεσιών. Ως πόροι στο επιχειρησιακό περιβάλλον θεωρούνται συνήθως το ανθρώπινο δυναμικό, τα κεφάλαια, ο μηχανικός εξοπλισμός, οι πρώτες ύλες κ.α. ενώ οι ανταγωνιστικές δραστηριότητες προσδιορίζονται κατά κανόνα από τη φύση του εκάστοτε προβλήματος. Ζητούμενο επομένως στον ΓΠ είναι η ορθολογική αξιοποίηση των πόρων προκειμένου να μεγιστοποιηθεί ένα αναμενώμενο όφελος ή να ελαχιστοποιηθεί κάποιο κόστος. Γ 30

ΓΡΑΜΜΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ (ΣΥΝΕΧΕΙΑ) Στο χώρο της υγείας, η γρήγορη τεχνολογική εξέλιξη δημιουργεί επιπρόσθετα κόστη και αυξανόμενο ενδιαφέρον για φροντίδα έτσι ώστε οι σύνθετες αποφάσεις κατανομής πόρων που απαιτούνται προϋποθέτουν τη χρήση σύγχρονων επιστημονικών εργαλείων για την πραγματοποίηση τους. Επιπλέον, στις σημερινές δύσκολες οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες, η αποτελεσματική κατανομή των πόρων αποτελεί δαπανών στις υπηρεσίες υγείας. επιτακτική ανάγκη για την περικοπή των Γ 31

Η ουσία της Επιχειρησιακής Έρευνας και ιδιαίτερα του Γραμμικού Προγραμματισμού βρίσκεται στην κατασκευή και τη χρήση μοντέλων. Το μοντέλο είναι μια απλουστευμένη απεικόνιση μιας πραγματικής διαδικασίας ή φαινομένου μέσω ποσοτικών σχέσεων, η δομή του οποίου στον ΓΠ περιέχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Μεταβλητές Απόφασης: Ονομάζονται οι μεταβλητές x 1,x 2,x 3,,x n οι οποίες εμπλέκονται στο πρόβλημα, αντιστοιχούν σε δραστηριότητες που πρέπει να πραγματοποιηθούν και παίρνουν τιμές μςπραγματικές, μεγαλύτερες μγ ρςή ίσες του μηδενός. Αντικειμενική Συνάρτηση: Ονομάζεται μία συνάρτηση z, η οποία μεγιστοποιείται ή ελαχιστοποιείται και είναι γραμμικός συνδυασμός των μεταβλητών απόφασης. Επιπλέον εκφράζει το στόχο που πρέπει να επιτευχθεί και αποτελεί το κριτήριο επιλογής των βέλτιστων τιμών των μεταβλητών απόφασης. Σύνολο Περιορισμών: Είναι ένα σύνολο γραμμικών ανισώσεων ή εξισώσεων των μεταβλητών απόφασης το οποίο εκφράζει συνήθως τους λειτουργικούς κανόνες που διέπουν τη διαδικασία του προβλήματος. Γ 32

Τα μοντέλα επομένως του ΓΠ με n μεταβλητές απόφασης και m περιορισμούς μπορούν να παρουσιασθούν στη γενική τους μορφή σύμφωνα με την ακόλουθη αλγεβρική διατύπωση: maximize (ή minimize) z = c 1 x 1 + c 2 x 2 + + c n x n κάτω από τους περιορισμούς α 11 x 1 + α 12 x 2 + + α 1n x n b 1 α 21 x 1 + α 22 x 2 + + α 2n x n b 2........................................ α m1 x 1 + α m2 x 2 + + α mn x n b m με x 1, x 2, x 3,, x n 0 Γ 33

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Ένα ιδιωτικό νοσοκομείο σχεδιάζει να επεκτείνει τις δραστηριότητές του και επομένως θα χρειασθεί επιπρόσθετο προσωπικό εξυπηρέτησης των ασθενών. Ωστόσο δεν είναι σαφές πόσα άτομα θα προσληφθούν δεδομένου ότι θα πρέπει να ληφθούν υπόψη το κόστος και το επίπεδο παροχής των υπηρεσιών. Βασισμένη σε πρόσφατες πληροφορίες, μία ανάλυση έχει πραγματοποιηθεί για τον ελάχιστο αριθμό νοσηλευτριών που απαιτείται σε διαφορετικές ώρες της ημέρας, για την παροχή ικανοποιητικού επιπέδου υπηρεσιών. Τα στοιχεία της ανάλυσης παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Γ 34

ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΧΡΟΝΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΔΟΙ Βάρδιες Ελάχιστος αριθμός Χρονικοί περίοδοι 1 2 3 4 5 απαιτουμένων νοσηλευτών 6:00 10:00 πμ x 55 10:00 14:00 x x 70 14:00 18:00 x x 60 18:00 22:00 x x 50 22:00 2:00 x 30 2:00 6:00 πμ x 20 Ημερήσιο κόστος/νοσηλεύτρια 85 80 87 90 96 Γ 35

ΣΥΝΕΧΕΙΑ Όπου στην πρώτη στήλη εμφανίζονται οι χρονικοί περίοδοι της ημέρας, στη δεύτερη στήλη οι βάρδιες με την πρόβλεψη ότι κάθε νοσηλεύτρια εργάζεται 8 ώρες ανά βάρδια, 5 ημέρες την εβδομάδα (τα x στον πίνακα δείχνουν τις ώρες που καλύπτει κάθε βάρδια) και στην τελευταία σειρά παρουσιάζεται το ημερήσιο κόστος της νοσηλεύτριας ανά βάρδια (επειδή κάποιες βάρδιες είναι λιγότερο επιθυμητές εμφανίζονται με διαφορετικό κόστος). Η τελευταία στήλη παρουσιάζει τον ελάχιστο αριθμό νοσηλευτριών που απαιτούνται στην αντίστοιχη χρονική περίοδο. Να υπολογισθεί με ένα μοντέλο Γραμμικού Προγραμματισμού ο αριθμός των νοσηλευτριών που πρέπει να αντιστοιχισθεί σε κάθε βάρδια ώστε να ελαχιστοποιείται το συνολικό κόστος προσωπικού ικανοποιώντας ταυτόχρονα τις απαιτήσεις. Γ 36

ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΜΟΝΤΕΛΟΥ Ζητούμενο στο συγκεκριμένο πρόβλημα είναι ο αριθμός των νοσηλευτριών που πρέπει να αντιστοιχισθεί σε κάθε βάρδια ώστε να ελαχιστοποιείται το συνολικό κόστος προσωπικού. Επομένως ως μεταβλητές απόφασης θα ορισθούν αντίστοιχα οι αριθμοί των νοσηλευτριών της κάθε βάρδιας δηλαδή, X j = ο αριθμός νοσηλευτριών που αντιστοιχείται στη βάρδια j όπου j = 1, 2, 3, 4, 5. δηλαδή, X 1 = ο αριθμός νοσηλευτριών που αντιστοιχείται στη βάρδια 1 X 2 = ο αριθμός νοσηλευτριών που αντιστοιχείται στη βάρδια 2 κλπ Γ 37

Η αντικειμενική συνάρτηση εκφράζει το συνολικό κόστος του προσωπικού υπό πρόσληψη που πρέπει να ελαχιστοποιηθεί. min z = 85x 1 + 80x 2 + 87x 3 + 90x 4 + 96x 5 κάτω από τους περιορισμούς, x 1 55 1 x 1 + x 2 70 x 2 + x 3 60 x 3 + x 4 50 x 4 30 x 5 20 x 1, x 2, x 3, x 4, και x 5 0 Λύση, x 1 = 55, x 2 =40, x 3 = 20, x 4 = 30, x 5 = 20 Με ελάχιστο κόστος 14.235 Γ 38

ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΜΕ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ Ηπολύ-κριτήρια ανάλυση αποφάσεων αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους και ταχύτατα εξελισσόμενους χώρους της επιχειρησιακής έρευνας με αντικείμενο την αντιμετώπιση προβλημάτων όπου η λήψη αποφάσεων προσδιορίζεται βάσει πολλαπλών κριτηρίων και στόχων που έχουν συνήθως μία ανταγωνιστική σχέση μεταξύ τους. Βασικό ρόλο στην ανάπτυξη και διάδοση της μεθόδου αποτέλεσε η απλή διαπίστωση ότι η επίλυση πολύπλοκων και σημαντικών προβλημάτων λήψης αποφάσεων δεν είναι δυνατό να πραγματοποιείται μέσω μιας μονόπλευρης και μονοδιάστατης ανάλυσης. Η κύρια διαφορά της πολυ-κριτήριας ανάλυσης από άλλες προσεγγίσεις είναι ότι η σύνθεση όλων των παραμέτρων ενός προβλήματος γίνεται υπό το πρίσμα της πολιτικής λήψης των αποφάσεων και του συστήματος προτιμήσεων και αξιών, το οποίο συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιεί ο αποφασίζοντας. Το χαρακτηριστικό αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία διότι στη διαδικασία ανάπτυξη των υποδειγμάτων λήψης αποφάσεων ενσωματώνονται τόσο ο αποφασίζοντας όσο και οι προτιμήσεις του. Γ 39

ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ (AHP) (A.H.P.) Η Analytic Hierarchy Process (ΑΗΡ) είναι μια από τις πιο γνωστές μεθόδους πολυκριτήριας λήψης απόφασης, με ισχυρή μαθηματική θεμελίωση και έχει γνωρίσει πλήθος εφαρμογών [Saaty 1986, 1990, Saaty & Vargas 1994,]. Σύμφωνα με την μέθοδο το πρόβλημα αναλύεται στα συστατικά του μέρη με την χρήση ιεραρχικών δομών. Στο πρώτο επίπεδο της ιεραρχίας συναντάται ο συνολικός-αντικειμενικός στόχος του προβλήματος ενώ το τελευταίο διαμορφώνεται από τα προς αξιολόγηση εναλλακτικά σενάρια. Τα ενδιάμεσα επίπεδα διαμορφώνονται από τα κριτήρια και τα υποκριτήρια για την αξιολόγηση των σεναρίων. Το βάθος της ανάλυσης καθορίζεται από τον αριθμό των ενδιάμεσων επιπέδων ενώ το πλάτος από τον αριθμό των κριτηρίων που συμπεριλαμβάνονται στην ιεραρχία (Σχ. 1). Γ 40

A.H.P. (συνέχεια) Γ 41

H επίλυση ενός πολυκριτήριου προβλήματος γίνεται με κατά ζεύγη συγκρίσεις των στοιχείων του προβλήματος. Αυτές πραγματοποιούνται με τη βοήθεια των πινάκων συσχέτισης (πίνακας 1). Πίνακας 1: Παράδειγμα πίνακα συσχέτισης Στόχος i j k i 1 3 2 j 0,33 1 0,25 k 0,50 4 1 Η απόδοση σημαντικότητας στα στοιχεία ενός τέτοιου πίνακα γίνεται με την βοήθεια της θεμελιώδους κλίμακας τιμών της τυπικής Α.Η.Ρ. Σύμφωνα με αυτήν οι αριθμοί 1,3,5,7,9 αποδίδουν σπουδαιότητα Ίση, Μέτρια, Ισχυρή, Πολύ Ισχυρή και Ισχυρότατη αντίστοιχα του i πάνω στο j στοιχείο. Οι ενδιάμεσες τιμές 2,4,6,8 αποδίδουν εν-διάμεση ένταση προτίμησης ενώ αντίστροφες τιμές των παραπάνω ορίζουν επικράτηση του στοιχείου j πάνω στο i. Γ 42

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Έστω ότι θέλουμε να ιεραρχήσουμε (με ποσοτικό τρόπο) την προτίμηση ενός ατόμου ως προς τρία φρούτα : μήλο, μπανάνα και κεράσι. Θα πρέπει αρχικά να πραγματοποιηθούν συγκρίσεις κατά ζεύγη ζητώντας από το άτομο να δηλώσει την προτίμηση του στην εννεαβάθμια κλίμακα 1,...,9 π.χ. Μήλο : 9 7 5 3 1 3 5 7 9 : Μπανάνα Μήλο : 9 7 5 3 1 3 5 7 9 : Κεράσι Μπανάνα : 9 7 5 3 1 3 5 7 9 : Κεράσι μήλο μπανάνα κεράσι μήλο 1 1/3 5 μπανάνα 1 7 κεράσι 1 Γ 43

Αναλυτικη Ιεραρχική Διαδικασία (συνέχεια) μήλο μπανάνα κεράσι μήλο 1 1/3 5 μπανάνα 3 1 7 κεράσι 1/5 1/7 1 μήλο μπανάνα κεράσι μήλο 1 1/3 5 μπανάνα 3 1 7 κεράσι 1/5 1/7 1 άθροισμα 21/5 31/21 13 Γ 44

Αναλυτικη Ιεραρχική Διαδικασία (συνέχεια) μήλο μπανάνα κεράσι μήλο 5/21 7/31 5/13 μπανάνα 15/21 21/31 7/13 κεράσι 1/21 3/31 1/13 άθροισμα 1 1 1 5/21 + 7/31 + 5/13 0,2828 ιδιοδιάνυσμα = 1/3 15/21 + 21/31 + 7/13 = 0,6434 1/21 + 3/31 + 1/13 0,0738 Γ 45