Κεφάλαιο 1. ΓΕΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΚΕΛΕΤΟΥ

Κεφάλαιο 1. ΓΕΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΚΕΛΕΤΟΥ Σύνοψη Στα πρώτα δύο κεφάλαια γίνεται αναλυτική παρουσίαση του ανθρώπινου σκελετού. Δίνονται στοιχεία για τη δομή, την ιστολογία, τη σημασία των οστών, καθώς επίσης και ο τρόπος μελέτης του σκελετού. Η γνώση που παρέχεται σ αυτά τα κεφάλαια μπορεί να βοηθήσει στη μελέτη του σκελετού των Πρωτευόντων αλλά και γενικότερα των Θηλαστικών εφόσον το υλικό που βρίσκεται στους προτεινόμενους ιστότοπους σε συνδυασμό με την ύλη των κεφαλαίων δύναται να συμβάλλει σε συγκριτικές και εξελικτικές μελέτες του σκελετικού συστήματος. Προτείνεται το Κεφάλαιο 1 να διδάσκεται μαζί με τις ενότητες του Κεφαλαίου 2 που αναφέρονται στον σκελετό του κορμού. Να σημειωθεί ότι γι αυτόν τον λόγο, οι ασκήσεις που δίνονται στο τέλος του Κεφαλαίου 1 αναφέρονται στον σκελετό του κορμού και πρέπει να δοθούν στους φοιτητές μόνο εφόσον οι σχετικές ενότητες του Κεφαλαίου 2 έχουν καλυφθεί. Προαπαιτούμενη γνώση Δεν απαιτείται εξειδικευμένη γνώση πέραν κάποιων βασικών πληροφοριών για το σκελετικό σύστημα των θηλαστικών, οι οποίες μπορούν να αντληθούν από οποιοδήποτε εγχειρίδιο Ζωολογίας. 1.1 Ανθρώπινος σκελετός Σκοπός των δύο πρώτων ασκήσεων είναι η γνωριμία με τον ανθρώπινο σκελετό. Οι φοιτητές θα μάθουν να αναγνωρίζουν τα οστά που απαρτίζουν τον σκελετό, καθώς και την ανατομία των κυριότερων απ αυτά. Στην πρώτη άσκηση θα μελετηθεί ο σκελετός των άκρων ενώ στη δεύτερη ο σκελετός του κρανίου και του κορμού. 1.1.1 Λειτουργία Τα οστά -από τα ανθεκτικότερα βιολογικά υλικά- είναι ο κύριος στηρικτικός ιστός του σώματος. Όταν ένας άνθρωπος τρέχει, τα οστά στην άρθρωση του γονάτου υφίστανται μηχανικές πιέσεις πέντε φορές μεγαλύτερες από το βάρος του σώματος. Παρόλη όμως την ανθεκτικότητά τους, τα οστά είναι ιδιαίτερα ελαφρά. Ο σκελετός συνιστά ποσοστό μικρότερο από το 20% του συνολικού βάρους του σώματος, τη στιγμή που ένα σύστημα από υποστηρικτικές ράβδους, οι οποίες υφίστανται τις ίδιες μηχανικές καταπονήσεις με τον ανθρώπινο σκελετό, ζυγίζουν τέσσερις με πέντε φορές περισσότερο. Σε αντίθεση προς τις υποστηρικτικές ράβδους, τα οστά είναι ένας ζωντανός ιστός που μπορεί να επανορθώσει και να αναπλάσει τη δομή του όταν υποστεί εξωτερικές πιέσεις. Εξαιτίας της ανθεκτικότητας και της αναπλαστικής ικανότητάς τους, τα οστά αποτελούν ιδανική πηγή πληροφοριών για ανθρωπολόγους, αρχαιολόγους, ορθοπεδικούς, ιατροδικαστές και άλλους ερευνητές. Ο σκελετός έχει πολλές λειτουργίες, οι πιο σημαντικές από τις οποίες είναι: η στήριξη μαλακών ιστών (μύες), η προστασία ζωτικών οργάνων (εγκέφαλος, καρδιά, πνεύμονες), η κίνηση του σώματος, η παραγωγή αιμοποιητικών κυττάρων, η αποθήκευση αλάτων, κυρίως ασβεστίου και φωσφόρου, και η αποθήκευση ενέργειας με τη μορφή λίπους. 1.1.2 Σύσταση Τα οστά αποτελούνται από οργανικά και ανόργανα συστατικά σε ποσοστό περίπου 35% και 65% αντίστοιχα. Το κύριο οργανικό συστατικό είναι οι πρωτεΐνες (κυρίως το κολλαγόνο), ενώ το βασικό ανόργανο συστατικό 19

είναι ο υδροξυαπατίτης -Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2 - και δευτερευόντως το ανθρακικό ασβέστιο -CaCO 3. Άλλα ανόργανα άλατα που απαντώνται στα οστά σε μικρότερη ποσότητα είναι το φθοριούχο και χλωριούχο ασβέστιο, το φωσφορικό μαγνήσιο και αλκαλικά άλατα. Τα ανόργανα αυτά συστατικά εναποτίθενται στο οστεοειδές (osteoid), έναν σκελετό από ίνες κολλαγόνου, και σταδιακά κρυσταλλοποιούνται. Τα ανόργανα άλατα προσδίδουν σκληρότητα και ανθεκτικότητα στα οστά, ενώ το κολλαγόνο τα καθιστά πιο εύπλαστα και συμβάλλει επίσης στην ανθεκτικότητά τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το κολλαγόνο, όπως και όλα τα οργανικά υλικά, αποσυντίθεται μετά θάνατον, γι αυτό τα οστά που προέρχονται από αρχαιολογικές ανασκαφές είναι εύθραυστα. 1.1.3 Οστικά κύτταρα Οι τρεις τύποι οστικών κυττάρων είναι οι οστεοβλάστες, τα οστεοκύτταρα και οι οστεοκλάστες. Οι οστεοβλάστες (osteoblasts) είναι υπεύθυνοι για την παραγωγή νέου οστού. Εκκρίνουν κολλαγόνο για να σχηματιστεί το οστεοειδές, το οποίο στη συνέχεια ασβεστοποιείται. Μόλις περιβληθούν από ασβεστοποιημένο πλέγμα, οι οστεοβλάστες μετατρέπονται σε οστεοκύτταρα (osteocytes). Τα οστεοκύτταρα φέρουν επιμήκεις κυτταροπλασματικές προεκτάσεις, οι οποίες εκτείνονται κατά μήκος του οστού και σχηματίζουν στεγανές συνδέσεις με άλλα οστεοκύτταρα. Ο βασικός τους ρόλος είναι να διατηρούν τις κυτταρικές λειτουργίες του οστικού ιστού. Οι οστεοκλάστες (osteoclasts) είναι μεγάλα πολυπύρηνα κύτταρα που απορροφούν ήδη σχηματοποιημένο οστό εκκρίνοντας αφενός ιόντα υδρογόνου, τα οποία διαλύουν τους κρυστάλλους, και αφετέρου υδρολυτικά ένζυμα, τα οποία πέπτουν την οστεοειδή ουσία. Έτσι κατά τη διάρκεια ζωής ενός ατόμου, τα οστά ανανεώνονται συνεχώς από τους οστεοβλάστες και τους οστεοκλάστες, οι οποίοι συνεργάζονται σε μόνιμη βάση. Οι οστεοκλάστες απορροφούν παλαιό οστίτη ιστό και κατόπιν οι οστεοβλάστες επεμβαίνουν στην περιοχή και εναποθέτουν νέο οστεοειδές που με τη σειρά του ασβεστοποιείται. Η διαδικασία αυτή εξαρτάται, μερικώς τουλάχιστον, από τις μηχανικές πιέσεις που υφίστανται τα οστά, οι οποίες διεγείρουν την οστεοβλαστική δραστηριότητα. Επίσης, διάφορες ορμόνες και αυξητικοί παράγοντες (ινσουλίνη, αυξητική ορμόνη, οιστρογόνα, τεστοστερόνη) επηρεάζουν την οστεοβλαστική δραστηριότητα. 1.1.4 Μορφολογία Τα οστά, ανάλογα με τη μορφολογία τους, μπορούν να χωριστούν σε κατηγορίες (Εικόνα 1.1). Οι κυριότερες είναι: Μακρά οστά (long bones): Πρόκειται για επιμήκη κυλινδρικά οστά με ογκώματα στα δύο άκρα. Η πλειονότητα αυτών των οστών απαντάται στον σκελετό των άκρων. Τα άκρα αυτών των οστών ονομάζονται επιφύσεις, ενώ το σώμα διάφυση. Μέσα στη διάφυση υπάρχει κοιλότητα όπου περικλείεται ο μυελός των οστών. Το μηριαίο είναι το μεγαλύτερο από τα μακρά οστά. Αναλυτικά, τα βασικά μέρη από τα οποία αποτελείται ένα μακρό οστό είναι τα εξής (Εικόνα 1.2): Διάφυση (diaphysis): Πρόκειται για το κεντρικό, μακρόστενο τμήμα του οστού. Επιφύσεις (epiphyses): Πρόκειται για τα δύο άκρα του οστού. Μεταφύσεις (metaphyses): Είναι η περιοχή όπου η διάφυση συναντά τις επιφύσεις. Αρθρικός χόνδρος (articular cartilage): Είναι ο χόνδρος που καλύπτει την επιφάνεια των επιφύσεων στα σημεία άρθρωσης με κάποιο άλλο οστό. Περιόστεο (periosteum): Πρόκειται για μια σκληρή, αγγειώδη μεμβράνη που καλύπτει όλη την επιφάνεια του οστού πλην αυτής που καλύπτεται ήδη από αρθρικό χόνδρο και η οποία τρέφει το οστό. Μερικές από τις λεπτές ίνες του περιόστεου διαπερνούν την επιφάνεια του οστού, ενώ κάποιες άλλες διαπλέκονται με τους τένοντες για να προσδέσουν τους μυς στα οστά. Μυελώδης αυλός (medullary cavity): Είναι μια κοιλότητα στο εσωτερικό της διάφυσης, η οποία περιέχει τον ωχρό μυελό, ο οποίος με τη σειρά του αποθηκεύει λίπος (ενέργεια). Ενδόστεο (endosteum): Είναι ο ιστός που καλύπτει τα τοιχώματα του μυελώδους αυλού. Το ενδόστεο, όπως και το περιόστεο, είναι οστεογεννητικός ιστός γιατί περιέχει οστεογεννητικά κύτταρα 20

(οστεοβλάστες), τα οποία είναι πολυπληθή και ενεργά ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια ζωής του ατόμου. Αυτά τα κύτταρα μειώνονται κατά την ενηλικίωση όπως και σε περίπτωση τραυματισμού. Πλατιά οστά (flat bones): Πρόκειται για οστά με λεπτές και σχεδόν παράλληλες επιφάνειες. Ο κρανιακός θόλος, το στέρνο, οι πλευρές και η ωμοπλάτη είναι πλατιά οστά. Συνήθως παρέχουν προστασία στους υποκείμενους ιστούς ή προσφέρουν επιφάνειες για την πρόσφυση των μυών. Βραχέα οστά (short bones): Οστά που έχουν περίπου ίσες και τις τρεις διαστάσεις. Σ αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα οστά του καρπού. Ακανόνιστα οστά (irregular bones): Οστά με πολύπλοκο σχήμα που δεν μπορούν να ενταχθούν σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες. Τέτοια οστά είναι οι σπόνδυλοι και αρκετά οστά του προσωπικού κρανίου. Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες, υπάρχουν και κάποιες άλλες όπως είναι τα σησαμοειδή οστά (sesamoid bones) που είναι μικρά, πλατιά οστά και βρίσκονται μεταξύ συνδέσμων (π.χ. επιγονατίδα) και τα οστάρια (sutural ossicles) που παρεμβάλλονται στις ραφές ανάμεσα στα πλατιά οστά του κρανίου. 1.1.5 Δομή Κάθε οστό του σκελετού περιέχει δύο διαφορετικές μορφές ιστού: τον συμπαγή ιστό (cortical bone) και τον σπογγώδη ιστό (trabecular bone). Ο συμπαγής ιστός βρίσκεται στα τοιχώματα και στις εξωτερικές επιφάνειες του οστού. Στον συμπαγή ιστό τα οστεοκύτταρα μαζί με τη μεσοκυττάρια ουσία διατάσσονται σε ομόκεντρα στρώματα γύρω από έναν αγωγό (σωλήνας του Havers), σχηματίζοντας έτσι μια μονάδα με κυλινδρικό σχήμα, τον οστεώνα (osteon) ή σύστημα του Havers (Haversian system). Στους σωλήνες του Havers περιέχονται νεύρα και αιμοφόρα αγγεία για τη θρέψη του οστού (Εικόνα 1.3). Ο σπογγώδης ιστός εμφανίζει κοιλότητες και δοκίδες που μοιάζουν με κυψέλη. Αυτός ο ιστός βρίσκεται στα σώματα των σπονδύλων, στα άκρα των μακρών οστών, στα βραχέα οστά και ανάμεσα στις συμπαγείς επιφάνειες των πλατέων οστών. Το σπογγώδες μέρος του οστού προσαρμόζει τη δομή του προς τις δυνάμεις που ασκούνται στον σκελετό και οφείλονται στην όρθια στάση και την κίνηση, ενώ το συμπαγές οστό δεν προσαρμόζεται. Έτσι, οι δοκίδες του σπογγώδους οστού διατάσσονται κατά τις δυναμικές γραμμές των μηχανικών πιέσεων που επενεργούν στο οστό (Εικόνα 1.4). Σε περιοχές του σπογγώδους οστού κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης βρίσκεται ο ερυθρός μυελός (red marrow), ένα αιμοποιητικό όργανο το οποίο παράγει ερυθροκύτταρα, λευκοκύτταρα και αιμοπετάλια. Ο ωχρός μυελός (yellow marrow) των οστών, αποτελούμενος από λιποκύτταρα, βρίσκεται στον μυελώδη αυλό των μακρών οστών και περιβάλλεται από συμπαγές οστό. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, ο ερυθρός μυελός αντικαθίσταται προοδευτικά από ωχρό μυελό στα περισσότερα μακρά οστά. Οι επιφύσεις των μακρών οστών αποτελούνται εξωτερικά από ένα λεπτό στρώμα συμπαγούς οστίτη ιστού και εσωτερικά από σπογγώδη οστίτη ιστό. Τα βραχέα οστά καλύπτονται από περιόστεο και έχουν κεντρικό τμήμα με σπογγώδη οστίτη ιστό που περιβάλλεται από συμπαγή οστίτη ιστό, ενώ τα πλατιά οστά καλύπτονται από περιόστεο και αποτελούνται από δύο πλάκες συμπαγούς οστίτη ιστού, μεταξύ των οποίων υπάρχει σπογγώδης ιστός, η λεγόμενη διπλόη (diploë). 1.2 Σχηματισμός και ανάπτυξη των οστών Η διαδικασία δημιουργίας, ανάπτυξης και αύξησης των οστών καλείται οστεογένεση (osteogenesis). Τα οστά προέρχονται από ειδικά κύτταρα του συνδετικού ιστού που λέγονται οστεογονικά κύτταρα (osteogenic cells), τα οποία είτε μετατρέπονται απευθείας σε οστεοβλάστες (υμενογενής οστέωση intramembranous ossification) είτε μετατρέπονται αρχικά σε χονδροβλάστες (chondroblasts), οι οποίοι στη συνέχεια καταστρέφονται και αντικαθίστανται από οστεοβλάστες (χονδρογενής οστέωση endochondral ossification) (Εικόνα 1.5). Υμενογενής οστέωση παρατηρείται στα πλατιά οστά του εγκεφαλικού και προσωπικού κρανίου (μετωπικό, κροταφικό, βρεγματικό, τμήμα ινιακού, τμήμα άνω και κάτω γνάθων). Τα υπόλοιπα οστά του σκελετού σχηματίζονται με χονδρογενή οστέωση. Σ αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι η φύση του οστίτη ιστού που παράγεται είναι η ίδια και στις δύο περιπτώσεις. Η διάκριση των οστών σε υμενογενή και χονδρογενή έγκειται αποκλειστικά στον μηχανισμό σχηματισμού του οστίτη ιστού. Εφόσον αντικατασταθεί ο χόνδρος από οστίτη ιστό (γύρω στα 20 χρόνια ζωής), παύει η κατά μήκος ανάπτυξη των οστών. 21

Εικόνα 1.1. Κατηγορίες οστών ανάλογα με το σχήμα. 22

Εικόνα 1.2. Μέρη ενός μακρού οστού. Εικόνα 1.3. Μικροσκοπική δομή μακρού οστού. 23

Εικόνα 1.4. Άνω άκρο μηριαίου οστού (αριστερά) και σχηματική απεικόνιση της αρχιτεκτονικής δομής των δοκίδων του σπογγώδους οστού σε δυναμικές γραμμές (δεξιά). Εικόνα 1.5. Ανάπτυξη μακρών οστών με χονδρογενή οστέωση. Η αύξηση των οστών σε μήκος και πάχος γίνεται με την εναπόθεση νέων στιβάδων πάνω στις προϋπάρχουσες. Η κατά μήκος αύξηση γίνεται προς τα δύο άκρα του οστού. Η ζώνη του χόνδρου, η οποία σε ένα μακρύ οστό χωρίζει τον πυρήνα της μετάφυσης από τους πυρήνες των επιφύσεων, ονομάζεται συζευκτικός ή αυξητικός χόνδρος (growth plate). Από τη θέση αυτή του αυξητικού χόνδρου πραγματοποιείται η αύξηση του οστού σε μήκος, με τον ακόλουθο τρόπο: τα τμήματα του αυξητικού χόνδρου που βρίσκονται σε επαφή από τη μια μεριά με τον πυρήνα της μετάφυσης και από την άλλη με τον πυρήνα της επίφυσης μετατρέπονται συνεχώς σε οστίτη ιστό. Αντίθετα, το κεντρικό του τμήμα παραμένει χόνδρινο και αναγεννάται συνεχώς με πολλαπλασιασμό των κυττάρων του. Όταν το οστό φτάσει στην τελική του ανάπτυξη, παύει να αναγεννάται και οι πυρήνες οστέωσης της μετάφυσης και της επίφυσης ενώνονται με αποτέλεσμα την ολοκληρωμένη οστεοποίηση και του αυξητικού χόνδρου. Σ αυτό το στάδιο ολοκληρώνεται η επιμήκυνση του οστού. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε διάφορες ηλικίες, συνήθως όμως μεταξύ 16-25 ετών. Η κατά πάχος αύξηση του οστού γίνεται κυκλικά γύρω από τον πυρήνα οστέωσης. Η αύξηση σε πάχος επιτυγχάνεται χάρη στο περιόστεο, στο εσωτερικό στρώμα του οποίου το οστεογενετικό υλικό (οστεοβλάστες) σχηματίζει διαδοχικά στρώματα οστού, τα οποία εναποτίθενται πάνω στα βαθύτερα στρώματα. Παράλληλα με τη διαδικασία αυτή, το κέντρο της διάφυσης απορροφάται από τους οστεοκλάστες και εξαφανίζεται έτσι ώστε να σχηματιστεί ο μυελώδης αυλός (μακρά οστά). Ο σχηματισμός του μυελώδους αυλού δίνει στο οστό αντοχή. 24

1.3 Όροι προσανατολισμού Η εξοικείωση με τον προσανατολισμό του σκελετού ή του σώματος είναι βασική στις ανθρωπολογικές μελέτες, καθώς επιτρέπει την ακριβέστερη περιγραφή του υπό εξέταση υλικού. Για οποιαδήποτε σκελετολογική ή σωματομετρική μελέτη το σώμα πρέπει να βρίσκεται στην πρότυπη ανατομική θέση (standard anatomical position) (Εικόνα 1.6). Η πρότυπη ανατομική θέση είναι αυτή όπου το άτομο στέκεται όρθιο, κοιτώντας μπροστά, με τα πόδια σε ελαφρά διάταση, τα χέρια ελεύθερα πλευρικά του κορμού και τις παλάμες στραμμένες προς τα εμπρός. Οι όροι αριστερά και δεξιά αναφέρονται στο υπό μελέτη άτομο/δείγμα και όχι στον παρατηρητή. Κατά την περιγραφή των οστών χρησιμοποιούνται τρία επίπεδα αναφοράς: α) το οβελιαίο (sagittal), το οποίο χωρίζει το σώμα σε δύο συμμετρικά μέρη, το αριστερό και το δεξιό, και διέρχεται από την οβελιαία ραφή, β) το μετωπιαίο ή στεφανιαίο (coronal), το οποίο διέρχεται από το βρέγμα (το σημείο όπου ενώνεται η στεφανιαία με την οβελιαία ραφή) και χωρίζει το σώμα σε πρόσθιο και οπίσθιο τμήμα, και γ) το οριζόντιο ή εγκάρσιο επίπεδο (transverse) που αναφέρεται σε όλο το ύψος του σώματος και είναι κάθετο στο οβελιαίο και μετωπιαίο επίπεδο. Στις σκελετικές μελέτες είναι επίσης χρήσιμη η αναφορά στη θέση επιμέρους τμημάτων του σκελετού (Εικόνα 1.6). Οι σχετικοί όροι αναφέρονται σε σώμα που βρίσκεται στην πρότυπη ανατομική θέση, ενώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι όροι αυτοί είναι σε μεγάλο βαθμό κοινοί για όλα τα θηλαστικά. Για μερικούς μόνο μπορεί να δημιουργηθεί σύγχυση εξαιτίας της όρθιας (δίποδης) στάσης του ανθρώπου. Μερικοί από τους όρους προσανατολισμού είναι οι εξής: Ανώτερο (Superior): Προς την κορυφή της κεφαλής. Το ανώτερο όριο του βρεγματικού οστού είναι η οβελιαία ραφή. Συνώνυμο για την τετράποδη βάδιση είναι το κρανιαίο. Κατώτερο (Inferior): Απομακρυσμένο από το κεφάλι. Το κατώτερο όριο του σώματος είναι η κάτω επιφάνεια της πτέρνας. Συνώνυμο για την τετράποδη βάδιση είναι το oυραίο. Πρόσθιο (Anterior): Προς το εμπρός μέρος του σώματος. Το μετωπιαίο οστό βρίσκεται στην πρόσθια επιφάνεια του κρανίου. Συνώνυμο για την τετράποδη βάδιση είναι το κοιλιακό. Οπίσθιο (Posterior): Αντίθετα προς το πρόσθιο. Το ινιακό οστό βρίσκεται στο οπίσθιο μέρος του κρανίου. Συνώνυμο για την τετράποδη βάδιση είναι το ραχιαίο. Διάμεσο (Medial): Προς το οβελιαίο επίπεδο. Το στέρνο βρίσκεται διάμεσα των αρθρούμενων πλευρών. Παράπλευρο (Lateral): Απομακρυσμένο από το οβελιαίο επίπεδο. Οι πλευρές βρίσκονται παράπλευρα του στέρνου. Εγγύς (Proximal): Προς τον κεντρικό άξονα του σώματος. Το εγγύς βραχιόνιο αρθρώνεται στην ωμοπλάτη. Άπω (Distal): Απομακρυσμένο από τον κεντρικό άξονα του σώματος, προς τα άκρα. Το άπω άκρο του βραχιόνιου βρίσκεται στην άρθρωση του αγκώνα. Παλαμιαία (Palmar): Προς την παλάμη, στην ίδια επιφάνεια με την παλάμη. Οι παλαμιαίες επιφάνειες των δακτύλων έχουν δερματογλυφές. Πελματιαία (Plantar): Προς το πέλμα, στην ίδια επιφάνεια με το πέλμα. Η πελματιαία επιφάνεια του ποδιού έρχεται σε επαφή με το έδαφος. Ραχιαία (Dorsal): Το πάνω μέρος του χεριού ή του ποδιού, η αντίθετη επιφάνεια προς την παλάμη και το πέλμα. Τα νύχια βρίσκονται στη ραχιαία πλευρά του άκρου ποδιού και χεριού. Ανάλογοι όροι υπάρχουν και για τη θέση των δοντιών (Εικόνα 1.7). Σ αυτήν την περίπτωση, ο προσανατολισμός γίνεται σε σχέση με τον άξονα που διέρχεται από το μέσο του οδοντικού τόξου κάθε γνάθου μεταξύ των δύο πρώτων τομέων. Οι οδοντικές επιφάνειες μπορεί να βρίσκονται εγγύς (medially) ή άπω (laterally) ως προς αυτόν τον άξονα. Επίσης, οι οδοντικές επιφάνειες διακρίνονται σε γλωσσιαίες (lingual), χειλιαίες (labial) ή παρειαίες (buccal), ανάλογα με το εάν έρχονται σε επαφή με τη γλώσσα, τα χείλη ή τις παρειές. 25

Εικόνα 1.6. Όροι που αφορούν τον προσανατολισμό του σώματος σε ανθρωπολογικές μελέτες. Το σώμα βρίσκεται στην πρότυπη ανατομική θέση. 26

Εικόνα 1.7. Όροι που αφορούν τον προσανατολισμό των δοντιών. 1.4 Πρακτικό μέρος Η μελέτη του ανθρώπινου σκελετού θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε δύο εργαστηριακές ασκήσεις. Η πρώτη άσκηση περιλαμβάνει την εξοικείωση με τις ανατομικές θέσεις και τη μελέτη του σκελετού του κορμού, ενώ η δεύτερη άσκηση περιλαμβάνει τη μελέτη του σκελετού των άκρων. Όπως αναφέρθηκε στη Σύνοψη του Κεφαλαίου, για την υλοποίηση των παρακάτω ασκήσεων, θα πρέπει να διδαχθούν και οι ενότητες του Κεφαλαίου 2 που περιγράφουν τον σκελετό του κορμού. Μπορεί να προστεθεί και τρίτη άσκηση που να αφορά τα δόντια (προτείνεται για μεταπτυχιακό επίπεδο). Σε κάθε θέση πρέπει να υπάρχει ένας σκελετός και ένα πρόπλασμα σκελετού υπό κλίμακα. Στην πρώτη άσκηση αναγνωρίζονται τα οστά του κορμού, τα σημαντικότερα μέρη των οστών και τοποθετούνται σε σωστή ανατομική θέση. Επίσης, σε κάθε ομάδα δίνονται οστά ή τμήματα οστών για να αναγνωριστούν. Στη δεύτερη άσκηση θα επαναληφθεί η ίδια διαδικασία για τα οστά των άκρων. Οι ερωτήσεις των ασκήσεων βρίσκονται στις ασκήσεις εμπέδωσης. Είναι απαραίτητο να υπάρχει σε υπολογιστή πρόγραμμα με τη μορφολογία του σκελετού. Γι αυτόν τον σκοπό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ελεύθερο λογισμικό του ιστότοπου www.eskeletons.org 1.5 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ακανόνιστα οστά Βραχέα οστά Διπλόη Ενδόστεο Επιφύσεις Ερυθρός μυελός Μεταφύσεις Μυελώδης αυλός Οριζόντιο ή εγκάρσιο επίπεδο Οστεοβλάστες ΑΓΓΛΙΚΑ Irregular bones Short bones Diploë Endosteum Epiphyses Red marrow Metaphyses Medullary cavity Transverse plane Osteoblasts 27

Οστεογένεση Οστεοειδές Οστεοκλάστες Οστεοκύτταρα Οστεώνας Περιόστεο Πλατιά οστά Σπογγώδης ιστός Συμπαγής ιστός Υμενογενής οστέωση Χονδρογενής οστέωση Ωχρός μυελός Osteogenesis Osteoid Osteoclasts Osteocytes Osteon Periosteum Flat bones Trabecular bone Cortical bone Intramembranous ossification Endochondral ossification Yellow marrow 1.6 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ Αναλυτική παρουσίαση του σκελετού του ανθρώπου και πολλών πρωτευόντων: http://www.eskeletons.org Διαδραστική παρουσίαση του σκελετού του ανθρώπου: http://www.getbodysmart.com/ap/skeletalsystem/skeleton/menu/menu.html ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hillson, S. (2002). Dental Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press. Matshes, E., Burbridge, B., Sher, B., Mohamed, A. & Juurlink, B. (2004). Human Osteology and Skeletal Radiology. An Atlas and Guide. London: CRC Press. McKinley, M. & O Loughlin, V. (2011). Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Science. White, T.D., Black, M.T. & Folkens, P.A. (2011). Human Osteology, third edition. Burlington: Elsevier Academic Press. 28

Ασκήσεις Εμπέδωσης 1. ΜEΛΕΤΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΣΚΕΛΕΤΟΥ 1. Στα σχήματα που ακολουθούν χρωματίστε με διαφορετικά χρώματα τα οστά που αναφέρονται παρακάτω, τοποθετώντας τα ίδια χρώματα στους αντίστοιχους κύκλους. Συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα τμήματα του κρανίου. 29

2. Στα παρακάτω σχήματα δίνονται τέσσερις διαφορετικοί σπόνδυλοι. Για καθέναν απ αυτούς προσδιορίστε τη μοίρα της σπονδυλικής στήλης όπου ανήκει. Επιπλέον, προσδιορίστε επακριβώς τον σπόνδυλο Α. Συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα τμήματα των σπονδύλων. 30

3. Στο παρακάτω σχήμα δίνεται η πρόσθια όψη του θωρακικού κλωβού. Αναγνωρίστε τις δομές που αναφέρονται και χρωματίστε τις με διαφορετικά χρώματα, τοποθετώντας τα ίδια χρώματα στους αντίστοιχους κύκλους. Αναγνωρίστε τις περιοχές του στέρνου. 4. Στο παρακάτω σχήμα δίνεται η πλευρική όψη της σπονδυλικής στήλης. Αναγνωρίστε τις μοίρες και συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα τμήματα της σπονδυλικής στήλης. 31

5. Βρείτε τα παρακάτω οστά ή τμήματα οστών (α-θ). Σε κάθε περίπτωση δικαιολογήστε την επιλογή σας. α. β. γ. δ. ε. στ. ζ. η θ. 32

6. Φτιάξτε μία κλείδα προσδιορισμού για τα παρακάτω οστά: άτλας, οσφυϊκός σπόνδυλος, κάτω γνάθος, ινιακό, ζυγωματικό, κροταφικό, στέρνο. 33

34