ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΕΓΧΩΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ - 1 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΟΤΗΤΑ I: Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΝΟΤΗΤΑ II: ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις 2.2. Οι οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα 2.3. Συμπεράσματα ENOTHTA ΙΙΙ: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ, ΕΘΝΟΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑΣ 3.1. Εισαγωγή 3.2. Επισκόπηση της διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφίας για τους κοινωνικόπολιτισμικούς παράγοντες της ξενοφοβίας 3.3. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες των στάσεων και αντιλήψεων στην Ελλάδα: η σημασία της εθνοτικής και πολιτισμικής διάστασης. 3.4. Οι κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα 3.5. Η ξενοφοβία ως ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο: η υπόθεση του «αποδιοπομπαίου τράγου» 3.6. Συμπεράσματα ENOTHTA IV: ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΣΕ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 4.1. Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 4.2. Έρευνες για τις στάσεις και αντιλήψεις που έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα 4.3. Συμπεράσματα για τους στόχους, τη θεματολογία και τα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν εκπονηθεί στην Ελλάδα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. ENOTHTA V: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - 2 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τα μέσα της δεκαετίας του 90, το σύνολο των ερευνών με αντικείμενο τις στάσεις και αντιλήψεις των Eλλήνων απέναντι στους μετανάστες καταγράφει ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά ξενοφοβίας. Πρόσφατες έρευνες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο καταδεικνύουν την Ελλάδα ως την πλέον ξενοφοβική χώρα στην Ε.Ε. (Ευρωβαρόμετρο 2003 και Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα 2003). Αν και το γεγονός αυτό σημάνει μια ιδιαίτερα αρνητική εξέλιξη για την ελληνική κοινωνία, δεν έχει καταγραφεί ακόμα ολοκληρωμένη απάντηση σε επίπεδο άσκησης πολιτικής για την ουσιαστική αντιμετώπιση και άμβλυνση του συγκεκριμένου φαινομένου. Στόχο της παρούσας έρευνας αποτελεί η καταγραφή και εξέταση των στάσεων και αντιλήψεων του γενικού πληθυσμού απέναντι στους μετανάστες με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση στοχευόμενων πολιτικών προτάσεων για την καταπολέμηση της ξενοφοβίας, της απόρριψης και της μισαλλοδοξίας στην ελληνική κοινωνία. H παρούσα προσπάθεια διαφοροποιείται από αντίστοιχες έρευνες, στο βαθμό που βασικό της στόχο αποτελεί η διαμόρφωση ενός περιεκτικού αναλυτικού και γνωστικού υπόβαθρου που να διασφαλίζει την αποτελεσματικότητα των μελλοντικών πολιτικών για την καταπολέμηση των ξενοφοβικών φαινομένων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Για το συγκεκριμένο λόγο, εξετάστηκαν οι σημαντικότερες θεωρητικές και εμπειρικές έρευνες με αντικείμενο τη φύση και τα χαρακτηριστικά των παραγόντων που προσδιορίζουν τις στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες. Όπως προκύπτει από τη διερεύνηση του συγκεκριμένου ζητήματος, η ξενοφοβία αποτελεί αποτέλεσμα ποικίλων αλληλεπιδράσεων στο πλαίσιο ενός πολυσύνθετου συνόλου παραγόντων. Παράλληλα, η σχετική σημασία των τελευταίων διαφοροποιείται βάσει των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, ιστορικών, γεωπολιτικών, θρησκευτικών, πολιτισμικών και δημογραφικών χαρακτηριστικών της κάθε χώρας. - 3 -
Βασικό άξονα διερεύνησης της ερευνητικής ομάδας αποτελεί η πεποίθηση ότι οι έρευνες για την ξενοφοβία οφείλουν να προσανατολιστούν προς την αναζήτηση και εξέταση των παραγόντων, στο συμβολικό και πραγματικό πεδίο, που τροφοδοτούν την ανάπτυξη ξενοφοβικών στάσεων και αντιλήψεων στην Ελλάδα, υπερβαίνοντας ως εκ τούτου το αρχικό στάδιο της πρωτογενούς καταγραφής. Αναδεικνύεται με τον τρόπο αυτό η σημασία των σχετικών ερευνών ως ενεργό και ουσιαστικό εργαλείο άσκησης πολιτικής για την καταπολέμηση των ξενοφοβικών και ρατσιστικών φαινομένων. Όπως προαναφέρθηκε, μια τέτοια προσπάθεια προϋποθέτει την υλοποίηση προπαρασκευαστικών ενεργειών με αντικείμενο την καταγραφή και εξέταση των γνώσεων για τους προσδιοριστικούς παράγοντες των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες, καθώς και για το βαθμό στον οποίο οι εν λόγω αντιλήψεις επιβεβαιώνονται σε εμπειρικό επίπεδο ή αποτελούν προϊόν παραπληροφόρησης, άγνοιας, φαντασιακών και άλλων ψυχο-κοινωνικών διεργασιών. Η διάρθρωση του παρόντος κεφαλαίου έχει ως εξής: σε πρώτο στάδιο (Ενότητα Ι), εξετάζονται συνοπτικά οι ποσοτικές και ποιοτικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Η συγκεκριμένη ενέργεια, μαζί με την εξέταση του νομικού και θεσμικού πλαισίου για τους μετανάστες σε ευρωπαϊκό επίπεδο και στην Ελλάδα 1, αποτελεί αναμφισβήτητα ακρογωνιαία λίθο κάθε ερευνητικής προσπάθειας για το συγκεκριμένο ζήτημα. Αντικείμενο της δεύτερης ενότητας (Ενότητα ΙΙ) αποτελεί η εξέταση της διεθνούς και εγχώριας θεωρητικής και εμπειρικής βιβλιογραφίας με αντικείμενο τις οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης. Η πρωτοβουλία αυτή αιτιολογείται από το γεγονός ότι μεγάλο τμήμα των ξενοφοβικών στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες συνδέεται με τις προβαλλόμενες αρνητικές επιπτώσεις των αλλοδαπών για την οικονομική ευημερία του γηγενή πληθυσμού. Σε τρίτο στάδιο (Ενότητα ΙΙΙ), διερευνείται η σημασία των εθνοτικών και πολιτισμικών παραγόντων ως προς τη διαμόρφωση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στο μεταναστευτικό φαινόμενο. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η εν λόγω κατηγορία παραγόντων 1 Βλέπε το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας έρευνας. - 4 -
διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της ξενοφοβίας. Ένα από τα πλέον σημαντικά επιχειρήματα που προβάλλονται από τους υποστηρικτές των περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών αφορά στις δυνητικές επιπτώσεις της μετανάστευσης ως προς την εθνοτική και πολιτισμική ομοιογένεια της χώρας υποδοχής. Η ομάδα εργασίας έκρινε σκόπιμη τη διερεύνηση του συγκεκριμένου ζητήματος. Παράλληλα, αντικείμενο εξέτασης της συγκεκριμένης ενότητας αποτελεί το επίσης επίμαχο θέμα των επιπτώσεων της μετανάστευσης στην εγκληματικότητα. Τέλος, η συγκεκριμένη ενότητα ολοκληρώνεται με την ενσωμάτωση ενός εναλλακτικού κριτηρίου για τη διερεύνηση των στάσεων και αντιλήψεων. Αναλυτικότερα, το κριτήριο αυτό παραπέμπει σε μια προσπάθεια απόδοσης της ξενοφοβίας σε μια σειρά παραγόντων ψυχο-κοινωνικού και συναισθηματικού χαρακτήρα. Η προσέγγιση αυτή αντιλαμβάνεται την ξενοφοβία ως αποτέλεσμα της αδυναμίας τμήματος του πληθυσμού να κατανοήσει και να τοποθετηθεί σε σχέση με τις πολυσύνθετες δομικές αλλαγές που διέπουν το ευρύτερο διεθνές οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Η αδυναμία αυτή οδηγεί στον καθορισμό «αποδιοπομπαίου τράγου» στο πρόσωπο των μεταναστών. Η παρούσα ενότητα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι διάφοροι παράγοντες ανάπτυξης της ξενοφοβίας αλληλοσυνδέονται και συχνά συγχέονται μεταξύ τους. Συμπερασματικά, η καταπολέμηση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού προϋποθέτει τη διαμόρφωση και υλοποίηση πολυδιάστατων πολιτικών, που να είναι σε θέση να προσεγγίσουν το σύνολο των οικονομικών, πολιτισμικών και άλλων πτυχών του ζητήματος. Αντικείμενο της τέταρτης ενότητας (Ενότητα IV) αποτελεί η παρουσίαση των σημαντικότερων ερευνών για τις στάσεις και αντιλήψεις που έχουν πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας στην Ελλάδα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τέλος, το παρόν κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την εξαγωγή μιας σειράς πορισμάτων για τις υφιστάμενες γνώσεις πάνω στο επίμαχο θέμα των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες, καθορίζοντας ως εκ τούτου τους άξονες διερεύνησης της ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας (Ενότητα V). - 5 -
Ι. Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στόχο της παρούσας ενότητας αποτελεί η παράθεση συνοπτικών στοιχείων για την εξέλιξη, την υφιστάμενη κατάσταση και τις προοπτικές των μεταναστευτικών ρευμάτων στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα. Η ενέργεια αυτή αποτελεί απαραίτητη πρωτοβουλία για τη διαμόρφωση ενός περιεκτικού αναλυτικού πλαισίου, με αντικείμενο την καταγραφή και εξέταση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες. Συνολικά, η αύξηση των διεθνών μεταναστευτικών ρευμάτων που παρατηρείται από τα μέσα της δεκαετίας του 90 συνεχίζεται και στις αρχές του 21 ου αιώνα. Το γεγονός αυτό αποδίδεται αφενός στην αδυναμία της αγοράς εργασίας των αναπτυσσόμενων κρατών να απορροφήσουν το σύνολο του εγχώριου εργατικού δυναμικού, με αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση του αριθμού μεταναστών 2 από τις αναπτυσσόμενες στις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες (Ρομπόλης, 2005), περαιτέρω στις διαρκείς ανάγκες των οικονομικών και παραγωγικών συστημάτων του ΟΟΣΑ για πρόσληψη εργαζομένων μεταξύ των μεταναστών (ΟΟΣΑ, 2003). Το γεγονός αυτό αποδίδεται εν μέρει στην προβλεπόμενη εντατικοποίηση των ρυθμών γήρανσης του πληθυσμού ως αποτέλεσμα της αύξησης του μέσου όρου ζωής και της υπογεννητικότητας που χαρακτηρίζει τις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες. Ο καθοριστικός ρόλος της μετανάστευσης για την αύξηση του ευρωπαϊκού πληθυσμού αναγνωρίζεται στην πρώτη ετήσια έκθεση για τη μετανάστευση και την ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2004). Ειδικότερα, υπολογίζεται ότι η διατήρηση σε σταθερά επίπεδα του ενεργού πληθυσμού (15 έως 64 ετών) προϋποθέτει την εισροή 1,5 εκατομμυρίου μεταναστών ετησίως στην Ε.Ε. (Ηνωμένα Έθνη, 2000). Ο αριθμός αυτός αυξάνεται αλματωδώς εφόσον επιδιωχθεί η διατήρηση της τρέχουσας αναλογίας μεταξύ ενεργού πληθυσμού και ατόμων άνω των 65 ετών: στη συγκεκριμένη περίπτωση, η απαιτούμενη εισροή μεταναστών φτάνει τα 13,4 εκατομμύρια ανά έτος. Στο σύνολο της Ε.Ε. των 15 για το 2004, 3 κράτη (Ελλάδα, Ιταλία και Γερμανία) παρουσιάζουν φυσική μείωση του πληθυσμού. 2 Η αύξηση αυτή υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί σε 6 εκατομμύρια άτομα ανά έτος. - 6 -
Η συρρίκνωση του ενεργού πληθυσμού αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για την επίτευξη του «δυνητικού ρυθμού ανάπτυξης» της ευρωπαϊκής οικονομίας, δηλαδή το μέγιστο ρυθμό με τον οποίο η παραγωγή μπορεί να αυξάνεται μακροχρόνια χωρίς να δημιουργούνται ανισορροπίες. Παράλληλα, η έλλειψη εργατικού δυναμικού απειλεί τη βιωσιμότητα του συνταξιοδοτικού συστήματος των ευρωπαϊκών κρατών 3. Η παρουσία των μεταναστών στην συνολική απασχόληση στην Ε.Ε. για το έτος 2002 υπολογίζεται στο 3,6%. Από το 1997 έως το 2002, το 22 % της αύξησης της απασχόλησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο προέκυψε από την απασχόληση μεταναστών. Στην Ελλάδα, με βάση τα στοιχεία της απογραφής του 2001, καταγράφονται 762.191 μετανάστες (ήτοι το 7% του συνολικού πληθυσμού). Το 80% των μεταναστών βρίσκεται στην παραγωγική ηλικία, ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 17% είναι ηλικίας 0-14 ετών. Οι μετανάστες συμμετέχουν κατά 9,5% στη συνολική απασχόληση της χώρας. Ταυτόχρονα, το 90% των μεταναστών που εργάζονται είναι μισθωτοί. Οι μετανάστες απασχολούνται κυρίως ως ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες και μικροεπαγγελματίες (37%), τεχνίτες (27%), όπως και επίσης στην παροχή υπηρεσιών και ως πωλητές σε καταστήματα και υπαίθριες αγορές (10,4%) αλλά και ως ειδικευμένοι γεωργοί-κτηνοτρόφοι (7%). Τα παραπάνω στοιχεία σκιαγραφούν μια συνολική εικόνα για τον αριθμό των μεταναστών και την επαγγελματική ταξινόμηση της απασχόλησής τους στην Ελλάδα 4. Η σύντομη αυτή παρουσίαση αναδεικνύει τις αρνητικές επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση για τις μελλοντικές επιδόσεις της ευρωπαϊκής οικονομίας, καθώς και για τη διατήρηση του συνταξιοδοτικού συστήματος. Είναι γενικά αποδεκτό πως το φαινόμενο αυτό εμπεριέχει σοβαρούς κινδύνους για το μέλλον του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου. Η μετανάστευση παρουσιάζεται συνεπώς ως ένα δυνητικό κανάλι για την αντιμετώπιση των ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τη συρρίκνωση του γηγενή ευρωπαϊκού εργατικού δυναμικού. 3 Για μια ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων και αιτιών της συρρίκνωσης του εργατικού δυναμικού της Ευρώπης, βλέπε το άρθρο του Ιωακείμογλου, Ι., «Η Ευρώπη χρειάζεται τους μετανάστες (και τους φοβάται)». Η συγκεκριμένη έρευνα είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα www.antigone.gr. 4 Για μια εκτενέστερη παρουσίαση του ζητήματος, βλέπε Ρομπόλης, Σ., «Οικονομία, αγορά εργασίας και μετανάστευση στην Ελλάδα», στο Μεταναστευτική Πολιτική και Δικαιώματα των Μεταναστών, Μελέτη ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, 2005.σελ 29-43. - 7 -
ΙΙ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις Αντικείμενο της παρούσας ενότητας αποτελεί η συνοπτική παρουσίαση των πορισμάτων της διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφίας σχετικά με τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της μετανάστευσης. Όπως και η προηγούμενη ενότητα, η ενέργεια αυτή εξυπηρετεί τη διαμόρφωση ενός ευρύτερου αναλυτικού πλαισίου για την εξέταση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες, καθώς και των προσδιοριστικών τους παραγόντων. Για ευνόητους λόγους, η ενότητα αυτή θα περιοριστεί σε μια συνοπτική παρουσίαση των κύριων απόψεων και θέσεων για τις οικονομικές και εργασιακές επιπτώσεις της μετανάστευσης στη χώρα υποδοχής. Το συγκεκριμένο θέμα αποτελεί αναμφισβήτητα ένα πολυσύνθετο ζήτημα. Οι εμπειρικές μελέτες που έχουν υλοποιηθεί με αντικείμενο τη σχέση μετανάστευσης και ευημερίας καταλήγουν σε διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο διεξαγωγής τους (Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης Θ., 2000). Σε γενικές γραμμές, η διεθνής βιβλιογραφία πάνω στις επιπτώσεις της μετανάστευσης διακρίνεται σε δύο κατηγορίες (Grenier, 2003): η πρώτη κατηγορία ερευνών επικεντρώνεται στις μορφές και διαστάσεις της προσαρμογής των μεταναστών στη χώρα υποδοχής, και ειδικότερα στην αγορά εργασίας. Η συγκεκριμένη προβληματική διακρίνεται με τη σειρά της σε μια σειρά θεμάτων, όπως η κοινωνική και οικονομική εξέλιξη των μεταναστών στη χώρα υποδοχής, η σημασία της εκμάθησης της γλώσσας για την οικονομική χειραφέτηση των μεταναστών, καθώς και οι διαστάσεις και παράγοντες της γεωγραφικής κινητικότητας των τελευταίων. Η δεύτερη κατηγορία ερευνών συνδέεται άμεσα με τις ανησυχίες και τους φόβους που εκδηλώνονται ολοένα και περισσότερο στην Ευρώπη σχετικά με τις αρνητικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στην οικονομία της χώρας υποδοχής, και πιο συγκεκριμένα σε ορισμένες κοινωνικο-επαγγελματικές ομάδες του πληθυσμού. - 8 -
Αντικείμενο εξέτασης στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας αποτελεί το τμήμα της βιβλιογραφίας που αφορά τη δεύτερη αυτή κατηγορία (δεδομένου ότι η συγκεκριμένη προβληματική και θεματολογία αποτελεί ενεργό παράγοντα διαμόρφωσης στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στο μεταναστευτικό φαινόμενο). Συνοπτικά, ξεχωρίζουν δύο πεδία διερεύνησης. Το πρώτο αφορά στις επιπτώσεις της μετανάστευσης στους εργαζόμενους της χώρας υποδοχής. Το δεύτερο συνδέεται με τις επιπτώσεις της εισροής μεταναστών στα δημόσια οικονομικά και στο εθνικό σύστημα υγείας και πρόνοιας. Η εξέταση της διεθνούς βιβλιογραφίας πάνω στο πρώτο ζήτημα αναδεικνύει τον ιδεολογικοποιημένο χαρακτήρα της σχέσης μεταξύ μετανάστευσης και ανεργίας, εφόσον οι προβαλλόμενες αρνητικές επιπτώσεις της πρώτης στη δεύτερη δε φαίνονται να αποδεικνύονται από θεωρητική και εμπειρική άποψη (Ρομπόλης, 2005). Ο σημαντικότερος φόβος του γηγενή πληθυσμού, έτσι όπως αυτός εκφράζεται στις διάφορες έρευνες για στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στη μετανάστευση 5, αφορά στις αρνητικές επιπτώσεις της εισροής μεταναστών στην αγορά εργασίας και ειδικότερα ως προς τους εργαζόμενους με χαμηλές δεξιότητες. Μια ιδεατή προσέγγιση της μετανάστευσης σχετίζεται με την αντίληψη ότι οι μετανάστες παρουσιάζουν σε γενικές γραμμές συμπληρωματικές δεξιότητες ως προς αυτές του γηγενούς εργατικού δυναμικού. Το σενάριο αυτό περιγράφει τις ωφέλειες που προκύπτουν για την οικονομία από τον θετικό αντίκτυπο που παρουσιάζουν οι συμπληρωματικές δεξιότητες των μεταναστών σε σχέση με αυτές των εργαζομένων στην εγχώρια αγοράς εργασίας (Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης Θ., 2000). Ωστόσο, μια τέτοια περίπτωση σπάνια συναντάται στην πραγματικότητα. Τις περισσότερες φορές τα χαρακτηριστικά των μεταναστών ανταγωνίζονται αυτά τμήματος του γηγενούς εργατικού δυναμικού (Grenier, 2003). Η πραγματικότητα αυτή επικαλείται συχνά για την υλοποίηση περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών με στόχο την προάσπιση των θέσεων απασχόλησης και των αμοιβών των εργαζομένων. Ωστόσο, η διεθνής βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο ζήτημα τείνει να αναιρέσει τους παραπάνω ισχυρισμούς. 5 Η παρουσίαση των σημαντικότερων ερευνών σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο αποτελεί αντικείμενο επόμενης ενότητας του παρόντος κεφαλαίου (ενότητα 4). - 9 -
Τόσο οι Firedbert & Hunt (1995) όσο και οι Dustmann & Glitz (2005), προχώρησαν σε μια επισκόπηση των εμπειρικών ερευνών πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Και οι δύο μελέτες αναδεικνύουν το γεγονός ότι το μεγαλύτερο τμήμα της σχετικής βιβλιογραφίας καταλήγει σε ασήμαντες έως ανύπαρκτες επιπτώσεις της μετανάστευσης ως προς την απασχόληση και τις αμοιβές του γηγενούς εργατικού δυναμικού. Όπως επισημάνθηκε προηγουμένως ωστόσο, η οικονομική επιστήμη δεν είναι σε θέση να προσδιορίσει με νομοτελειακό τρόπο τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην απασχόληση και τους μισθούς. Μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση παραπέμπει στη συστηματική εξέταση δύο παραμέτρων καθοριστικής σημασίας (Dustmann, Fabbri & Preston, 2005). Συγκεκριμένα, ξεχωρίζουν: (1) η σύνθεση των δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού σε σχέση με αυτά των μεταναστών, (2) τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της έκαστης οικονομίας, δηλαδή την ικανότητά της να προσαρμοστεί στα νέα χαρακτηριστικά της προσφοράς εργασίας χωρίς αυτό να οδηγεί σε μείωση των επιπέδων απασχόλησης ή των μισθών. Η ικανότητα αυτή παραπέμπει σε διαρθρωτικά χαρακτηριστικά, όπως το άνοιγμα των κρατών στο διεθνές εμπόριο καθώς και τα χαρακτηριστικά των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται (δηλαδή ποια είναι η σύνθεση των προϊόντων όσον αφορά τους παραγωγικούς συντελεστές που χρησιμοποιούνται). Το πρώτο αυτό σημείο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη σύλληψη των προβληματικών που προκύπτουν από τις παρατηρούμενες σε ευρωπαϊκό επίπεδο στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες. Ειδικότερα, καταγράφεται μια σοβαρή αντίφαση μεταξύ των στάσεων των γηγενών πολιτών και εργαζομένων για τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας και της πραγματικότητας, έτσι όπως αυτή καταγράφεται από τις εμπειρικές έρευνες. - 10 -
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η δημόσια συζήτηση γύρω από τις οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης περιστρέφεται γύρω από δύο επιχειρήματα. Όπως προέκυψε από την επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, δεν συντρέχουν λόγοι ιδιαίτερης ανησυχίας για τις επιπτώσεις της μετανάστευσης ως προς την ανεργία. Το δεύτερο επιχείρημα των επικριτών της μετανάστευσης παραπέμπει στην επικαλούμενη αρνητική επίδραση των «οικονομικών» μεταναστών στο σύστημα υγείας και πρόνοιας, και γενικότερα στα ευρύτερα δημόσια οικονομικά του κράτους. Οι μετανάστες, ως κάτοικοι ενός κράτους, έχουν πρόσβαση σε μια σειρά δημόσιων υπηρεσιών, όπως και ο γηγενής πληθυσμός. Ταυτόχρονα, οι μετανάστες συμβάλλουν στη χρηματοδότηση των εν λόγω υπηρεσιών πληρώνοντας φόρους. Το ερώτημα που τίθεται κατ επανάληψη, τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε πολιτικό επίπεδο, έχει ως εξής: το συνολικό ποσό που καταβάλλουν οι μετανάστες διαμέσου των φόρων υπερβαίνει το κόστος των διαφόρων δημόσιων υπηρεσιών των οποίων είναι αποδέκτες και χρήστες; Όπως και στην περίπτωση της αγοράς εργασίας, τα αποτελέσματα των εμπειρικών ερευνών για τις επιπτώσεις της μετανάστευσης ως προς τα δημόσια οικονομικά διαφέρουν ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο διεξαγωγής τους. Η επίπτωση της μετανάστευσης ως προς τα δημόσια οικονομικά και το σύστημα υγείας και πρόνοιας είναι συνάρτηση μιας σειράς παραγόντων (Grenier, 2003; E.C, 2004). Οι παράγοντες αυτοί αφορούν: - τα κίνητρα της μετανάστευσης. Σε γενικές γραμμές, οι μετανάστες αναζητούν τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά απασχόλησης. Συχνά όμως, η έλλειψη βασικών δεξιοτήτων (π.χ. εκμάθηση της γλώσσας) δυσχεραίνει την ενσωμάτωσή τους στην αγοράς εργασίας. - 11 -
- Την ηλικιακή σύνθεση των μεταναστευτικών ροών. Οι μετανάστες γενικότερα παρουσιάζουν χαμηλότερο μέσο όρο ηλικίας από το γηγενή πληθυσμό. Συνεπώς, οι μετανάστες, λόγω ηλικίας, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εργαστούν και ως εκ τούτου να συμβάλλουν στα δημόσια οικονομικά. Στο Η.Β, έρευνα για λογαριασμό του υπουργείου εσωτερικών συμπεραίνει ότι η συνεισφορά των μεταναστών στην εθνική οικονομία είναι ιδιαίτερα σημαντική 6 (Problemes Economiques, 2004). Συμπερασματικά, ο βαθμός συνεισφοράς των μεταναστών στα δημόσια οικονομικά είναι συνάρτηση του ποσοστού απασχόλησης των τελευταίων σε σχέση με το γηγενή πληθυσμό. Τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά των μεταναστών (ηλικία και «διάθεση» για οικονομική χειραφέτηση) αιτιολογούν σε μεγάλο βαθμό τη δυνητική συνεισφορά των τελευταίων στα δημόσια οικονομικά και κατ επέκταση στη διασφάλιση της βιωσιμότητας του κράτους πρόνοιας. Η καλύτερη ενσωμάτωση των μεταναστών στην αγορά εργασίας αποτελεί ως εκ τούτου βασική παράμετρο για την αύξηση των θετικών επιπτώσεων της μετανάστευσης στα δημόσια οικονομικά. Η μέχρι τώρα εξέταση των οικονομικών επιπτώσεων της μετανάστευσης επικεντρώθηκε στα πλέον επίμαχα σημεία στη δημόσια συζήτηση σχετικά με τα οφέλη/απώλειες που προκύπτουν από το μεταναστευτικό φαινόμενο. Τα συγκεκριμένα ζητήματα, δηλαδή οι επιπτώσεις ως προς την αγορά εργασίας (ανεργία, αμοιβές) και τα δημόσια οικονομικά, διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση ξενοφοβικών στάσεων και αντιλήψεων. 6 Τα έσοδα από τη φορολογία των μεταναστών υπερβαίνουν κατά 4 δισεκατομμύρια δολάρια τα έξοδα που προκύπτουν από τις κοινωνικές παροχές και τις υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας προς τη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα. - 12 -
Σε γενικές γραμμές, η ανεργία και η αύξηση των κοινωνικών δαπανών αποτελούν τα πλέον διαδεδομένα «οικονομικά» επιχειρήματα υπέρ των περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών. Με βάση τα αποτελέσματα του Ευρωβαρόμετρου και της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, οι θέσεις αυτές υποστηρίζονται συνήθως από ένα ευρύ φάσμα των Ευρωπαίων πολιτών. Η έξαρση αντι-μεταναστευτικών στάσεων και αντιλήψεων, καθώς και οι πρόσφατες εκλογικές επιτυχίες ακροδεξιών κομμάτων, αναδεικνύουν το γεγονός ότι η κινητοποίηση της κοινής γνώμης είναι σε θέση να αντικρούσει με σφοδρότητα τη συναίνεση μεταξύ των μελών μιας ελίτ που χαρακτηρίζεται από (1) ανεκτικότητα απέναντι στους μετανάστες καθώς και από (2) μια ορισμένη αντίληψη και ευαισθησία ως προς τις μακροπρόθεσμες ανάγκες για αύξηση του ευρωπαϊκού πληθυσμού (Citrin & Sides, 2004). Είναι γεγονός ότι η δημόσια συζήτηση για τους μετανάστες επικεντρώνεται στις βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της μετανάστευσης, δηλαδή στις επιπτώσεις στην αγορά εργασίας και τα δημόσια οικονομικά. Με τον τρόπο αυτό, αγνοούνται συστηματικά οι θεωρητικές και εμπειρικές έρευνες με αντικείμενο την προσέγγιση του μεταναστευτικού φαινομένου σε συστημικούς όρους και σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Μια τέτοια ενέργεια παραπέμπει σε μακροοικονομικές θεωρήσεις του ζητήματος σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Οι εμπειρικές και θεωρητικές έρευνες, που εμπίπτουν στην τελευταία αυτή κατηγορία, τείνουν να συμφωνήσουν ως προς τα δυνητικά οφέλη για την οικονομική ευημερία σε παγκόσμιο επίπεδο (Kleinman, 2003; O Rourke & Sinnot, 2004). Η λογική που διέπει τις συγκεκριμένες έρευνες είναι απλή: η μετακίνηση ενός εργαζομένου από μια οικονομία με χαμηλή οριακή παραγωγικότητα (χαμηλός μισθός) σε μια χώρα με υψηλή οριακή παραγωγικότητα (υψηλός μισθός), παράγει ένα πλεόνασμα που ωφελεί τόσο τον εργαζόμενο όσο και την κοινότητα στο σύνολό της. Το δυνητικό όφελος από την ελεύθερη μετακίνηση των εργαζομένων υπολογίζεται μεταξύ 15 και 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ (Hamilton & Whalley, 1984). Παράλληλα, η μετανάστευση συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο. Αναλυτικότερα, η αύξηση της οικονομικής ευημερίας επιτυγχάνεται διαμέσου δύο μηχανισμών σε μακροοικονομικό επίπεδο: - 13 -
- Πρώτον, η εργασία των μεταναστών (κυρίως σε θέσεις που δεν καλύπτονται από γηγενείς εργαζομένους) είναι πηγή εισοδημάτων τόσο για τον εργαζόμενο μετανάστη όσο και για τους εργοδότες (και κατ επέκταση για τους προμηθευτές τους). Με βάση τη συγκεκριμένη διαπίστωση αναδιπλώνονται μια σειρά από ευεργετικές επιδράσεις με αφετηρία την αύξηση της ζήτησης (που προκύπτει από την προαναφερόμενη αύξηση του εισοδήματος). Η ζήτηση αυξάνει την παραγωγή και ως εκ τούτο την απασχόληση. Συμπερασματικά, η απασχόληση των μεταναστών έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα και στο εισόδημα και στην απασχόληση των Ελλήνων (Ιωακείμογλου, 1998). Η παρατήρηση αυτή ενισχύει την πεποίθηση ότι η προσπάθεια απομόνωσης των οικονομικών επιπτώσεων της μετανάστευσης σε δύο διακριτούς κόσμους (των μεταναστών και των ντόπιων) καταλήγει σε αποσπασματικές και περιορισμένες από αναλυτική άποψη προσεγγίσεις του ζητήματος (Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης Θ., 2000). - Δεύτερον, η εισροή μεταναστών αυξάνει την προσφορά εργασίας επιτρέποντας την αύξηση της παραγωγής 7. Το γεγονός αυτό ωφελεί αφενός τους γηγενείς εργαζόμενους (αγορά φτηνών προϊόντων), περαιτέρω τους μετόχους (απόδοση του κεφαλαίου) καθώς και το κράτος (καταβολή φόρων). 7 Στην Ελλάδα για παράδειγμα, η εργασία των μεταναστών επέτρεψε την εκμετάλλευση αναξιοποίητων αγροτικών κτημάτων. - 14 -
2.2. Οι οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα Έρευνες για τις στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες αναδεικνύουν το γεγονός ότι η ελληνική κοινή γνώμη συνδέει τη μετανάστευση με τη μείωση του μέσου μισθού και των συνολικών αποδοχών των φτωχότερων νοικοκυριών 8. Όπως θα ειπωθεί στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου, οι οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης μαζί με τις κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις προσδιορίζουν τις στάσεις και αντιλήψεις της κοινής γνώμης απέναντι στο μεταναστευτικό φαινόμενο. Αντικείμενο της παρούσας ενότητας αποτελεί η συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων των εμπειρικών ερευνών για τις ευρύτερες οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα. Οι Lianos, Petralias & Boussoulas (2004) προχώρησαν στην εξέταση του συγκεκριμένου ζητήματος μέσα από την επισκόπηση της σχετικής εγχώριας βιβλιογραφίας. Οι κύριες διαστάσεις που εξετάζονται αφορούν τις επιπτώσεις της μετανάστευσης ως προς το ΑΕΠ, τους μισθούς, την ανεργία και την απασχόληση, την αναδιανομή του εισοδήματος, την τεχνολογική πρόοδο και την ανταγωνιστικότητα καθώς και τις δημόσιες υπηρεσίες. Αναλυτικότερα, οι παραπάνω συγγραφείς καταλήγουν στα εξής συμπεράσματα: Η συμβολή των μεταναστών στην αύξηση του ΑΕΠ ήταν για το έτος 1996 της τάξης του 1,5%. Η συμβολή στο ΑΕΠ είναι μικρότερη από την αναμενόμενη με βάση τα ποσοστά συμμετοχής τους στη συνολική απασχόληση. Κάτι τέτοιο οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι μετανάστες λαμβάνουν κατώτερους μισθούς απ ό,τι οι γηγενείς εργαζόμενοι. Η είσοδος μεταναστών στην αγορά εργασίας δεν έχει οδηγήσει στη μείωση των μισθών των Ελλήνων εργαζομένων. Ωστόσο, παρατηρείται επιβράδυνση των ρυθμών αύξησης των μισθών, ιδιαίτερα όσον αφορά το βασικό μισθό (αύξηση 1-8 Με βάση τα αποτελέσματα της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας για το έτος 2003, το 78,4% των ερωτώμενων πιστεύουν ότι οι μετανάστες μειώνουν το μέσο μισθό και τα μέσα ημερομίσθια, ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 80 % πιστεύει ότι οι μετανάστες βλάπτουν περισσότερο την οικονομική κατάσταση των φτωχότερων νοικοκυριών. - 15 -
2 % ετησίως). Το γεγονός αυτό αποδίδεται στον ανταγωνισμό που αναπτύσσεται μεταξύ μεταναστών και Ελλήνων στο συγκεκριμένο τμήμα της αγοράς εργασίας (ανειδίκευτη εργασία). Με βάση αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας, η μετανάστευση δε φαίνεται να δημιουργεί ανεργία αντικρούοντας ως εκ τούτου επιχειρήματα που αποδίδουν στους ξένους εργαζομένους τη μείωση της απασχόλησης. Επίσης, δύο σημαντικές επιπτώσεις της εισροής ξένου εργατικού δυναμικού αφορούν τη μετάβαση από την οικογενειακή στη μισθωτή εργασία (σε τομείς όπως ο πρωτογενής για παράδειγμα), καθώς και στην αύξηση του αριθμού γυναικών στο ποσοστό συνολικής απασχόλησης. Η οικονομική θεωρία επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η εισροή μεγάλου αριθμού μεταναστών παρουσιάζει επιπτώσεις ως προς την αναδιανομή του εισοδήματος. Σχετική εμπειρική μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μετανάστευση στην Ελλάδα επηρεάζει την αναδιανομή του εισοδήματος εις βάρος των εργαζομένων με ομοειδείς δεξιότητες με τους μετανάστες (δηλαδή που βρίσκονται σε ανταγωνισμό με τους μετανάστες στην αγορά εργασίας) προς όφελος των εργαζομένων με συμπληρωματικές δεξιότητες (Sarris & Zografakis, 1999). Οι σχετικά χαμηλές αμοιβές και συνθήκες εργασίας των μεταναστών συνέβαλαν στην επιβίωση μιας σειράς μικρών επιχειρήσεων, των οποίων οι επιδόσεις βασίζονται κατά κύριο λόγω στην ανταγωνιστικότητα-τιμή. Αν και βραχυπρόθεσμα τα αποτελέσματα που προκύπτουν είναι θετικά για την παραγωγή και την απασχόληση, η εξέλιξη αυτή παρεμποδίζει τη μετάβαση σε νέες ανταγωνιστικές πρακτικές που να αποσκοπούν στην ενίσχυση των διαρθρωτικών χαρακτηριστικών των εν λόγω επιχειρήσεων. Το γεγονός αυτό εμποδίζει δηλαδή τη μετάβαση από τον τεχνικό στον γνωστικό καταμερισμό της εργασίας, ήτοι τη μετάβαση στην «οικονομία της γνώσης». Σε γενικές γραμμές δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η μετανάστευση μεταφράζεται σε αύξηση των κοινωνικών δαπανών και σε επιδείνωση των δημόσιων οικονομικών. - 16 -
2.3. Συμπεράσματα Στόχο της παρούσας ενότητας αποτέλεσε η συνοπτική εξέταση από θεωρητική και εμπειρική άποψη των επιπτώσεων της μετανάστευσης στην οικονομία τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο. Όπως προαναφέρθηκε κατ επανάληψη, η αναγκαιότητα της συγκεκριμένης ενέργειας απορρέει από την έντονα διαδεδομένη αντίληψη βάσει της οποίας το μεταναστευτικό φαινόμενο παρουσιάζει αρνητικές επιπτώσεις για μια σειρά μεγεθών όπως το ΑΕΠ, η ανεργία, τα επίπεδα των μισθών, τα δημόσια οικονομικά και η αναδιανομή του εισοδήματος. Ως εκ τούτου, η εν λόγω πρωτοβουλία συμβάλλει στην απόκτηση πολύτιμων γνώσεων και πληροφοριών για το βαθμό στον οποίο οι στάσεις και αντιλήψεις σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο αντανακλούν τις πραγματικές οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης, έτσι όπως αυτές καταγράφονται από τις θεωρητικές και εμπειρικές μελέτες. Συνοπτικά, προκύπτουν τα εξής πορίσματα: Πρώτον, οι υποστηρικτές των περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών στηρίζονται σε αποσπασματικές αναλύσεις των οικονομικών επιπτώσεων της μετανάστευσης. Αγνοούνται ως εκ τούτου μια σειρά θετικών επιδόσεων συστημικού και μακροπρόθεσμου χαρακτήρα, όπως (1) η αύξηση του παγκόσμιου ΑΕΠ που προκύπτει από τη μετακίνηση των εργαζομένων από λιγότερο σε περισσότερο παραγωγικές οικονομίες, (2) τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα της απασχόλησης των μεταναστών ως προς το εισόδημα και την απασχόληση των γηγενών, (3) η αύξηση της παραγωγικής δυνατότητας καθώς και (3) η δυνητική συμβολή στη μελλοντική βιωσιμότητα των ασφαλιστικών και συνταξιοδοτικών ταμείων και εντούτοις στη διασφάλιση της βιωσιμότητας Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου. Δεύτερον ακόμα και αν περιοριστεί η ανάλυση του ζητήματος στις κατεξοχήν αρνητικές συνέπειες της μετανάστευσης (ανεργία, μείωση μισθών, επιδείνωση δημοσίων οικονομικών), έτσι όπως αυτές εκφράζονται μέσα από έρευνες στάσεων και αντιλήψεων, από τα ΜΜΕ και από πολιτικές οργανώσεις και πρόσωπα, η διεθνής και εγχώρια βιβλιογραφία για το ζήτημα τείνει να συμφωνήσει ότι οι προβαλλόμενες - 17 -
αυτές συνέπειες είτε δεν ισχύουν, είτε δεν παρουσιάζουν την έκταση που συνήθως τους αποδίδεται. Τρίτον, αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι, αν και συνολικά η οικονομία τείνει να επωφεληθεί (υπό ορισμένες προϋποθέσεις) από την εισροή μεταναστών στην αγορά εργασίας, τμήματα των εργαζομένων πλήττονται από την εν λόγω εξέλιξη. Όπως προέκυψε από σχετικές μελέτες, οι ομάδες αυτές αφορούν κατά κύριο λόγω τους εργαζόμενους που παρουσιάζουν ομοειδείς δεξιότητες με τους ξένους εργαζόμενους (κατά κύριο λόγο δηλαδή ανειδίκευτοι εργαζόμενοι) και που συνεπώς ανταγωνίζονται τους μετανάστες στην αγορά εργασίας. Αντικείμενο της επόμενης ενότητας αποτελεί η εξέταση της συμβολικής διάστασης της ξενοφοβίας. Οι παράγοντες αυτοί παραπέμπουν, μεταξύ άλλων, στη στάση των γηγενών απέναντι στην πολυπολιτισμική κοινωνία, στη διαφορετικότητα, στην παροχή πολιτικών δικαιωμάτων στους μετανάστες και στην ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων με τους τελευταίους 9. 9 Τα σχετικά πεδία συμπεριλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, στο αναλυτικό πλαίσιο των πανευρωπαϊκών ερευνών για στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες. Οι συγκεκριμένες στάσεις και αντιλήψεις προσδιορίζουν τα επίπεδα εθνοτικού αποκλεισμού (Ευρωβαρόμετρο και Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα). - 18 -
ΙΙΙ. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ, ΕΘΝΟΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑΣ 3.1. Εισαγωγή Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, οι στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες διακρίνονται σε δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα αφορά τις οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης, ενώ η δεύτερη παραπέμπει στις κοινωνικο-εθνοτικο-πολιτισμικές επιπτώσεις της τελευταίας (έτσι όπως αυτές εκλαμβάνονται από το γηγενή πληθυσμό). Οι δύο αυτές ομάδες αντιστοιχούν σε δύο διακριτές θεωρήσεις τους ζητήματος (EUMC, 2004): τη «Θεωρία της Πραγματικής Σύγκρουσης» (Realistic Conflict Theory) τη «Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας» (Social Identity Theory). Η «Θεωρίας της Πραγματικής Σύγκρουσης» επικεντρώνεται στις επιπτώσεις του ανταγωνισμού μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων με αντικείμενο τη διεκδίκηση και κατάκτηση οικονομικών πόρων, εξουσίας ή/και κοινωνικής υπόστασης (status). Οι ανταγωνιστικές συμπεριφορές εκλαμβάνονται ως μεταδότες εχθρικών συμπεριφορών και στάσεων μεταξύ συγκρουόμενων κοινωνικών ομάδων. Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ γηγενών και ξένων εργαζομένων εμπίπτει στη συγκεκριμένη θεώρηση. Πρόκειται ως εκ τούτου για μια «ρεαλιστική» προσέγγιση του ζητήματος εφόσον το αναλυτικό πλαίσιο που χρησιμοποιείται εξετάζει τις υλικές-πραγματιστικές διαστάσεις της σύγκρουσης μεταξύ γηγενούς και ξένου πληθυσμού. Σε αντίθεση με την παραπάνω προσέγγιση, η «Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας» επικεντρώνεται περισσότερο στο «συμβολικό» πεδίο. Η διαδικασία «κοινωνικής ταύτισης», η διαδικασία δηλαδή διάμεσου της οποίας μια κοινωνική ομάδα προσδιορίζει και στερεώνει τα χαρακτηριστικά της, υλοποιείται μέσα από την απόδοση θετικών χαρακτηριστικών στα μέλη της και αντιθέτως, στην απόδοση αρνητικών χαρακτηριστικών στα μέλη των άλλων κοινωνικών-εθνοτικών ομάδων. Το συγκεκριμένο φαινόμενο συνδέεται με την εγγενή ανάγκη των μελών μιας ομάδας να αισθανθούν - 19 -
ανώτερα έναντι άλλων εθνοτικών ομάδων. Η πολιτισμική ομοιογένεια και η σημασία της διατήρησής της διασφαλίζουν ως εκ τούτου τη συνοχή και την επιβίωση των κοινωνικών ταυτοτήτων. Η σύνθεση των δύο παραπάνω θεωρητικών προσεγγίσεων καταλήγει σε μια περιεκτική θεώρηση των παραγόντων, καναλιών και μηχανισμών ανάπτυξης της ξενοφοβίας: «ο ανταγωνισμός, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, είναι σε θέση να ενισχύσει τους μηχανισμούς κοινωνικής ταύτισης και αντι-ταύτισης, επακόλουθο αποτέλεσμα των οποίων αποτελεί ο εθνοτικός αποκλεισμός 10» (EUCM, 2004). Η προσέγγιση του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Παρακολούθηση του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας δηλαδή η διαμόρφωση ενός αναλυτικού πλαισίου βασισμένου στη σύνθεση μεταξύ πραγματιστικής-συμβολικής διάστασης της ξενοφοβίας συνέβαλε στον καθορισμό των παρακάτω υποθέσεων εργασίας: - τα επίπεδα «εθνοτικού αποκλεισμού» είναι ιδιαίτερα υψηλά στον γηγενή πληθυσμό που ανήκει σε ορισμένες κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές συγκροτούνται από άτομα με χαμηλές δεξιότητες, εργάτες, ανέργους, άτομα με χαμηλά εισοδήματα και άτομα που ζουν σε αστικές περιοχές (δεδομένου των υψηλών ποσοστών συγκέντρωσης των μεταναστών σε αστικές περιοχές) - Ο «εθνοτικός αποκλεισμός» είναι συνάρτηση των ατομικών στάσεων και αντιλήψεων για το βαθμό στον οποίο οι μετανάστες αποτελούν απειλή σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, υπογραμμίζεται η σχέση μεταξύ εθνοτικού αποκλεισμού και των επιπέδων εμπιστοσύνης των γηγενών στο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα (ανασφάλεια και έλλειψης εμπιστοσύνης). - Ο «εθνοτικός αποκλεισμός» είναι συνάρτηση του αριθμού νόμιμων και παράνομων μεταναστών, του αριθμού αιτούντων άσυλο καθώς και του ποσοστού ανεργίας. Υψηλά ποσοστά ανεργίας σε συνδυασμό με υψηλό αριθμό μεταναστών οδηγούν 10 Η έννοια του «εθνοτικού αποκλεισμού» απεικονίζει τις πολυδιάστατες μορφές έκφρασης των φαινομένων προκατάληψης και διάκρισης εις βάρος των μεταναστών. Για μια περιεκτική παρουσίαση της συγκεκριμένης έννοιας βλέπε EUCM, «Majority populations attitudes towards migrants and minorities Report 1, Overview of theories, hypotheses and results of majorities towards minorities», 2004. - 20 -
στην εντατικοποίηση του ανταγωνισμού. Η υπόθεση αυτή αποτελεί άμεση προέκταση της Θεωρίας της Πραγματικής Σύγκρουσης. - Ο «εθνοτικός αποκλεισμός» είναι συνάρτηση του ποσοστού του ΑΕΠ που προορίζεται για την υλοποίηση κοινωνικής πολιτικής και του ποσοστού αύξησης του ΑΕΠ (χαμηλοί ρυθμοί μεγέθυνσης της οικονομικής δραστηριότητας δεν επιτρέπουν την άμβλυνση των αρνητικών επιπτώσεων του εθνοτικού αποκλεισμού). Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η προσέγγιση του EUCM υιοθετεί σε μεγαλύτερο βαθμό μια πραγματιστική ερμηνεία των φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού (3/4 υποθέσεων αφορούν άμεσα τα φαινόμενα εθνοτικού ανταγωνισμού). Η συγκεκριμένη προσέγγιση αποδίδει δευτερεύοντα ρόλο στις κοινωνικο-πολιτισμικές διαστάσεις του ζητήματος. Η συγκεκριμένη επιλογή ωστόσο περιορίζει το εύρος και τις επιπτώσεις συμβολικών παραγόντων, όπως η εθνική ταυτότητα, ως προς τη διαμόρφωση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες. Αναλυτικότερα, οι επιμέρους επιπτώσεις των οικονομικών και ευρύτερων κοινωνικοπολιτισμικών παραγόντων της ξενοφοβίας είναι συνάρτηση των ιστορικών, πολιτικών, θεσμικών, κοινωνικών, γεωγραφικών, και πολιτισμικών χαρακτηριστικών του κάθε κράτους. Το γεγονός αυτό απεικονίζεται στην ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει τα μοντέλα πολιτικών εργασιακής, κοινωνικής και νομικής ενσωμάτωσης που συναντούμε στα διάφορα κράτη μέλη της Ε.Ε. 11. Όπως προκύπτει από την εξέταση του παρακάτω πίνακα, ορισμένα κράτη επιδιώκουν την ενσωμάτωση των μεταναστών στο σύνολο των διαδικασιών και διαστάσεων που τη διέπουν (πολιτική/νομική, κοινωνικοοικονομική, πολιτισμική/θρησκευτική διάσταση), ενώ άλλα κράτη προωθούν αποσπασματικές (και συνεπώς εν μέρει απορριπτικές) πολιτικές. 11 Και εφόσον θεωρηθεί δεδομένο ότι σε δημοκρατικά καθεστώτα, οι πολιτικές αντανακλούν σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό τις ατομικές προτιμήσεις των ψηφοφόρων (O Rourke & Sinnott, 2004). - 21 -
Τυπολογία των πολιτικών ενσωμάτωσης των μεταναστών Πολιτική και νομική διάσταση Κοινωνικοοικονομική Διάσταση Πολιτισμική και θρησκευτική διάσταση Ενσωμάτωση Αποκλεισμός 1 2 3 4 5 6 + + + - - - + + - + - - - - - + + - Πηγή: Penninx, R. (2005) Είναι γεγονός ότι η ποικιλομορφία που παρατηρείται στις πολιτικές ενσωμάτωσης των κρατών-μελών αναδεικνύει σημαντικές διαφορές στην αντίληψη καθώς και στις προοπτικές ενσωμάτωσης των μεταναστών. Πολυπολιτισμικές κοινωνίες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, οι Κάτω Χώρες και η Σουηδία, αντιλαμβάνονται τους υφιστάμενους θεσμούς και κανόνες ως προϊόντα ιστορικής και πολιτισμικής εξέλιξης. Η πλήρης ενσωμάτωση των μεταναστών προϋποθέτει την εξέλιξη και προσαρμογή των υφιστάμενων και πολιτισμικά /ιστορικά «εμποτισμένων» θεσμών και κανόνων της χώρας (Penninx, 2005). Η στάση αυτή εκφράζει κατά πάσα πιθανότητα μια «ανοιχτή» στάση και αντίληψη του γηγενούς πληθυσμού στην πολυπολιτισμική κοινωνία και στη διαφορετικότητα. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται από τα αποτελέσματα του Ευρωβαρομέτρου 2003: οι στάσεις του πληθυσμού των τριών προαναφερόμενων κρατών παρουσιάζονται σε γενικές γραμμές από αρκετά έως πολύ ανεκτικές ως προς τους μετανάστες. - 22 -
Το παραπάνω μοντέλο συνυπάρχει με άλλα δύο υποδείγματα πολιτικής ενσωμάτωσης των μεταναστών: το γαλλικό και γερμανικό. Τα δύο αυτά μοντέλα αντιστοιχούν σε δύο εκδοχές της έννοιας της ιδιότητας του πολίτη: jus solis (κατηγορία 2 στην τυπολογία) για την Γαλλία και jus sanguinis (κατηγορία 4 στην τυπολογία) για τη Γερμανία (Sanchez- Mazas, 2004). Η πρώτη εκδοχή αντιστοιχεί σε μια πολιτική προσέγγιση της ιδιότητας του πολίτη: το γαλλικό υπόδειγμα (approche republicaine) στηρίζεται στην ιδέα της σύναψης ενός πολιτικού συμβολαίου μεταξύ του πολίτη και του κράτους, ανεξάρτητα από την εθνοτική καταγωγή των υποψηφίων πολιτών. Ωστόσο, οι κανόνες και αρχές που διέπουν το εν λόγω συμβόλαιο, καθώς και οι θεσμοί που το πλαισιώνουν, παρουσιάζουν συχνά ιδιόμορφα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που δυσχεραίνουν την υιοθέτησή τους από άτομα με διαφορετικό θρησκευτικό ή πολιτισμικό υπόβαθρο (Penninx, 2005). Το δεύτερο μοντέλο καθορίζει την ιδιότητα του πολίτη σε καθαρά εθνοτικούς όρους αποκλείοντας κατά συνέπεια τις προοπτικές πολιτικής ενσωμάτωσης. Συνοπτικά, διακρίνονται 4 βασικά μοντέλα πολιτικής ενσωμάτωσης των μεταναστών: - η πρώτη κατηγορία επιδιώκει μια πλήρη ενσωμάτωση των μεταναστών. Η παροχή των πολιτικών δικαιωμάτων δεν προϋποθέτει την πολιτισμική και θρησκευτική αφομοίωση των μεταναστών (Σουηδία, Κάτω Χώρες, Ηνωμένο Βασίλειο). Η ενσωμάτωση των μεταναστών δεν προϋποθέτει την πολιτισμική τους αφομοίωση. Αντιθέτως, η ενσωμάτωση των μεταναστών προϋποθέτει την προσαρμογή των θεσμών και κανόνων στα ευρύτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μεταναστών. - Η δεύτερη κατηγορία επιδιώκει την πολιτική και κοινωνικοοικονομική ενσωμάτωση. Η προσκόλληση ωστόσο στους κανόνες και αρχές του πολιτικού συμβολαίου και στα ιδεώδη της Republique δε συμβαδίζουν με το πολιτιστικό και θρησκευτικό υπόβαθρο των μεταναστών (π.χ. Γαλλία). - Η τρίτη περίπτωση αφορά χώρες που στοχεύουν στη διασφάλιση των κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικο-θρησκευτικών δικαιωμάτων των μεταναστών, χωρίς ωστόσο να προβλέπουν την πολιτική/νομική ενσωμάτωση των τελευταίων (π.χ. Γερμανία). - 23 -
- Τέλος, η τέταρτη κατηγορία αντιμετωπίζει τους μετανάστες ως περιοδικούς εργαζομένους. Οι εργαζόμενοι αυτοί δε χαίρουν ίσης μεταχείρισης με γηγενείς σε κανένα από τα προαναφερόμενα πεδία (π.χ. Αυστρία, Ελβετία). Συμπερασματικά, η ποικιλομορφία που διακρίνει τα διάφορα μοντέλα ενσωμάτωσης αντανακλά διαφοροποιημένες στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες. Οι στάσεις αυτές συνδέονται κατά πάσα πιθανότητα με τα ιδιαίτερα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά, θρησκευτικά, ιστορικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά του κάθε κράτους, έτσι όπως αυτά εξελίσσονται στο χρόνο. Ως εκ τούτου, η διερεύνηση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες οφείλει να λάβει υπόψη της τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε χώρας/περιοχής στην οποία διεξάγεται. Με βάση τα παραπάνω και έχοντας εξετάσει στην προηγούμενη ενότητα τις οικονομικές διαστάσεις της ξενοφοβίας αναδεικνύεται η σημασία που αποκτά η διερεύνηση των κοινωνικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών αιτιών των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες. 3.2. Επισκόπηση της διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφίας για τους κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες της ξενοφοβίας Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι στάσεις και αντιλήψεις είναι συνάρτηση, από θεωρητική άποψη, οικονομικών (Realistic Conflict Theory) και κοινωνικο-πολιτισμικών παραγόντων (Social Identity Group). Μια αντίστοιχη προσέγγιση του ζητήματος αφορά τη διάκριση μεταξύ Self-interest Based Policies και Symbolic Politics Theories (Citrin, Sides, υπό έκδοση). Μια πιο σφαιρική σύλληψη του ζητήματος στοχεύει στην ανάδειξη των καναλιών αλληλεπίδρασης μεταξύ των δύο κατηγοριών παραγόντων: - οι οικονομικοί παράγοντες αυξάνουν την ισχύ των κοινωνικo-πολιτισμικών παραγόντων (EUCM, 2004), - οι «συμβολικοί παράγοντες», όπως η εθνικιστική ιδεολογία, προκύπτουν συχνά από τη σύγκλιση μεταξύ της κοινωνικής ταυτότητας και των οικονομικών συμφερόντων της κάθε κοινωνικής ομάδας. - 24 -
Σε γενικές γραμμές, η εξέταση της διεθνούς εμπειρικής βιβλιογραφίας για τον επιμέρους ρόλο των οικονομικών και πολιτισμικών παραγόντων επιβεβαιώσει τη συνύπαρξη των δύο θεωρητικών μοντέλων, πότε αναδεικνύοντας την υπεροχή των οικονομικών παραγόντων έναντι των κοινωνικών, και πότε αντίστροφα (Ο Rourke & Sinnot, 2004; Mayda, 2004; Bilal, Grether & de Melo, 2001). Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την άποψη βάσει της οποίας η στάθμιση μεταξύ οικονομικού και πολιτισμικού εθνοτικού αποκλεισμού είναι συνάρτηση (1) των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των ερωτώμενων καθώς και (2) των χαρακτηριστικών των μεταναστευτικών ομάδων που δέχεται η χώρα υποδοχής (Card, Dustmann, Preston, 2005). Σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη της ξενοφοβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί η ενδιαφέρουσα προσέγγιση των Citrin και Sides και του Luedkte (2005). Η προστιθέμενη αξία των εργασιών των παραπάνω συγγραφέων αφορά την ανάδειξη των κοινωνικών, πολιτισμικών και εθνοτικών παραγόντων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και των επιπτώσεών τους στη διαμόρφωση και άσκηση πολιτικής σε θέματα καταπολέμησης της ξενοφοβίας. Η συγκεκριμένη προσέγγιση πηγάζει από μια σειρά σημαντικών παρατηρήσεων: - πρώτον, στις περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες, το έθνος αποτελεί αντικείμενο έντονης πίστης και υποταγής για σημαντικό τμήμα του πληθυσμού. - Η εθνική ταυτότητα αποτελεί παράγοντα ανάπτυξης της ξενοφοβίας, ιδιαίτερα όταν αυτή προσδιορίζεται σε εθνοτικούς όρους και τονίζει την πολιτισμική ομοιογένεια του γηγενούς πληθυσμού. Παράλληλα, οι Citrin & Sides επικεντρώνονται στη σημασία της πληροφόρησης και της γνώσης του πληθυσμού για τον ακριβή αριθμό μεταναστών. Η έλλειψη επίσημων στοιχείων για το συγκεκριμένο ζήτημα οδηγεί συχνά σε υπερεκτίμηση του εν λόγω αριθμού με αποτέλεσμα την ενίσχυση του αισθήματος απειλής που προκύπτει από την παρουσία μεταναστών. - 25 -
Οι Citrin & Sides επιχείρησαν μια μετα-ανάλυση των αποτελεσμάτων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας 12, με στόχο την εξακρίβωση των προσδιοριστικών παραγόντων των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες στην Ε.Ε. Συνοπτικά, ξεχωρίζουν τα εξής ενδιαφέροντα πορίσματα: - οι στάσεις και αντιλήψεις δε συνδέονται με τα δημογραφικά (αριθμός μεταναστών) και οικονομικά χαρακτηριστικά των κρατών - αντιθέτως, οι στάσεις και αντιλήψεις σχετίζονται περισσότερο με μια σειρά κοινωνικο-ψυχολογικών παραγόντων σε ατομικό επίπεδο, παρά με αντικειμενικές καταστάσεις σε συλλογικό επίπεδο. Οι παράγοντες αφορούν την πληροφόρηση για τον αριθμό μεταναστών, τις πολιτισμική και εθνική ταυτότητα (ομοιογένεια), την «οικονομική αγωνία», καθώς και τη συμμετοχή σε κοινωνικές ομάδες και δίκτυα με καθορισμένες στάσεις απέναντι στους μετανάστες καθώς και τη γενικότερη εμπιστοσύνη απέναντι σε άλλα πρόσωπα - η σχέση μεταξύ επιθυμίας για διατήρηση της πολιτισμικής ομοιογένειας και εναντίωσης στο μεταναστευτικό φαινόμενο επιβεβαιώνεται στα περισσότερα από τα 20 κράτη που εξετάστηκαν. Σε γενικές γραμμές, τα παραπάνω αποτελέσματα υπογραμμίζουν το ρόλο που διαδραματίζουν η εθνοτική και πολιτισμική ομοιογένεια στον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας των ευρωπαϊκών κρατών. Σε αντίθεση με την Ευρώπη, η μετανάστευση αποτελεί κεντρική και ενεργή συνιστώσα της αμερικανικής εθνικής ταυτότητας. Η εθνοτικά και πολιτισμικά ομοιογενή αναπαράσταση της εθνικής ταυτότητας των ευρωπαϊκών κρατών αποτελεί ουσιαστικό εμπόδιο για τη διαμόρφωση πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Η ενσωμάτωση των μεταναστών ταυτίζεται ολοένα και περισσότερο με τη γλωσσική και πολιτισμική αφομοίωση των μεταναστών. Ακόμα, η «συμβολική» πτυχή της αντιμετώπισης των μεταναστών τείνει να αναδειχθεί ως πρωταρχικό προσδιοριστικό παράγοντα των στάσεων και αντιλήψεων. 12 Η συγκεκριμένη έρευνα θα παρουσιαστεί σε επόμενη υποενότητα. - 26 -
Αναλυτικότερα, η πολιτικοποίηση των ζητημάτων που αφορούν τη μετανάστευση αποτελεί φορέα αποδέσμευσης των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες από ένα ορθολογικό αναλυτικό πλαίσιο. Τα μηνύματα των πολιτικών και των ΜΜΕ δεν εντάσσονται σε ένα επιστημονικό πλαίσιο συζήτησης που να επικεντρώνεται στις δημογραφικές, κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις της μετανάστευσης. Τα παραπάνω υπογραμμίζουν την αναγκαία επέκταση της θεματολογίας και προβληματικής των ερευνών για τις στάσεις και αντιλήψεις σε δύο τουλάχιστον κατευθύνσεις: - πρώτον, στη διερεύνηση της σημασίας που διαδραματίζει η εθνική ταυτότητα για τον γηγενή πληθυσμό (π.χ. βαθμός υπερηφάνειας για το έθνος κ.τ.λ.) - δεύτερον, στη διερεύνηση των χαρακτηριστικών των παραγόντων στο εξωτερικό περιβάλλον με ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση των στάσεων και αντιλήψεων όπως η πολιτική ιστορία, η δραστηριοποίηση ακροδεξιών κομμάτων, καθώς και οι κατευθυντήριες γραμμές, οι αξίες και οι κανόνες δεοντολογίας βάσει των οποίων καλύπτονται τα ζητήματα της μετανάστευσης από τα ΜΜΕ. Η τελευταία αυτή παρατήρηση αναδεικνύει τη σημασία των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κάθε χώρας (ιστορικά, πολιτικά, θεσμικά, οικονομικά, θρησκευτικά, πολιτισμικά, δημογραφικά, κοινωνικά, γεωπολιτικά χαρακτηριστικά) για την ορθολογική και αποτελεσματική διερεύνηση και αξιολόγηση των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους μετανάστες καθώς και των προσδιοριστικών τους παραγόντων. Συμπερασματικά, εκτιμάται ότι οι σχετικές έρευνες οφείλουν να στηριχθούν σε ένα πολυδιάστατο αναλυτικό πλαίσιο, που να λαμβάνει υπόψη τα χαρακτηριστικά των ομάδων μεταναστών, τα χαρακτηριστικά των ερωτώμενων καθώς και τα ευρύτερα χαρακτηριστικά του κράτους στο οποίο πραγματοποιούνται. - 27 -
Τμήμα της συγκεκριμένης προσέγγισης αποτελεί επίσης η αναζήτηση των προσδιοριστικών παραγόντων της ξενοφοβίας σε διάφορα πεδία, όπως το οικονομικό πεδίο (σε τι βαθμό η ξενοφοβία απορρέει από οικονομικά προβλήματα), το κοινωνικοπολιτισμικο-συμβολικό πεδίο (σε τι βαθμό η μετανάστευση αντιλαμβάνεται ως απειλή για την πολιτισμική και εθνοτική ομοιογένεια του έθνους) και το γνωστικό πεδίο (τι γνωρίζει ο γηγενής πληθυσμός για τον αριθμό των μεταναστών, αλλά επίσης τι γνωρίζει για την ιστορία, τον πολιτισμό, τη θρησκεία και άλλα ποιοτικά χαρακτηριστικά των τελευταίων που αφορούν στην άποψη για τη δυνητική συμβολή/προσβολή των τελευταίων στο κοινωνικό σύνολο). 3.3. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες των στάσεων και αντιλήψεων στην Ελλάδα: η σημασία της εθνοτικής και πολιτισμικής διάστασης. Όπως προέκυψε από τα παραπάνω, η ανάπτυξη ξενοφοβικών τάσεων τροφοδοτείται από ένα σύνολο ετερογενών παραγόντων, που σχετίζονται είτε με τις οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης, είτε με τους φόβους περί αλλοίωσης της εθνοτικής και πολιτισμικής ομοιογένειας, είτε ακόμα με την υπερεκτίμηση του αριθμού αλλοδαπών που κατοικούν στη χώρα υποδοχής. Η σχέση μεταξύ μετανάστευσης, οικονομίας και στάσεων/αντιλήψεων εξετάστηκε στη δεύτερη ενότητα (ενότητα 2) του παρόντος κεφαλαίου. Στόχο της παρούσας υποενότητας αποτελεί η διερεύνηση της σημασίας των εθνοτικών και πολιτισμικών παραγόντων όσον αφορά τον προσδιορισμό της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Μια τέτοια ενέργεια συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός ευρύτερου γνωστικού υπόβαθρου με αντικείμενο τους προσδιοριστικούς παράγοντες της ξενοφοβίας στην Ελλάδα. - 28 -