Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ: βάζοντας στο επίκεντρο τα Χειρόγραφα του

Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ: βάζοντας στο επίκεντρο τα Χειρόγραφα του 1844. 1 Επιβλέποντες καθηγητές Περικλής Βαλλιάνος Γεράσιμος Κουζέλης Μιχάλης Σπουρδαλάκης Φιλοσοφικές πλευρές Η μαρξική έννοια της αλλοτρίωσης περιγράφει μια κατάσταση η οποία σχετίζεται πάνω κάτω με τρεις κεντρικές λέξεις: 1) αφαίρεση, 2) διαχωρισμός, 3) αντιστροφή. Αφαίρεση: Κατηγορία που σχετίζεται με την ιδεαλιστική φιλοσοφία. Σαφείς αναφορές στον Χέγκελ. Ο αφηρημένος/φιλοσοφικός λόγος εντοπίζεται ως η πρώτη σημαντική αιτία της αλλοτρίωσης. Αυτό συμβαίνει γιατί αφαιρεί από την κατηγορία «άνθρωπος», το ουσιαστικό περιεχόμενό της. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Μαρξ, δεν μπορεί να εξετάζεται ξέχωρα από τον πραγματικό-κοινωνικό του χαρακτήρα. Επομένως, κάθε προσπάθεια να προσεγγίσουμε το ανθρώπινο είδος ξέχωρα από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα που λαμβάνει το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο, πέφτει στο κενό. Ο Μαρξ, ευθύς εξ αρχής, σπεύδει να κάνει σαφή τη σύνδεση μεταξύ αλλοτρίωσης και καπιταλιστικής κοινωνίας. Διαχωρισμός: Το υποκείμενο διαχωρίζεται από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του. Ο άνθρωπος χωρίζεται από τον κοινωνικό χαρακτήρα του. Τα ουσιώδη αυτά χαρακτηριστικά υποστασιοποιούνται σε μια κατηγορία έξω από τον κοινωνικό άνθρωπο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ύπαρξης του Θεού. Φόυερμπαχ: Όλες οι ιδιότητες που αποδίδονται στο Θεό από τη θρησκευτική σκέψη, δεν είναι τίποτε άλλο από βασικά γνωρίσματα του ανθρώπου ως φυσικού όντος. 1 Γιάννης Μαραμαθάς. Εισήγηση στην 10 η ημερίδα παρουσίασης μεταπτυχιακών εργασιών ειδίκευσης - Τετάρτη 16 Ιανουαρίου 2013. 1

Αντιστροφή: Σχήμα αντιστροφής υποκειμένου/κατηγορήματος (Φόυερμπαχ). Επειδή ο άνθρωπος (υποκείμενο) αποξενώθηκε από την ίδια του τη φύση (ουσία) και έχασε τις ιδιότητες της αυτοδυναμίας του, ορισμένα από τα κατηγορήματά του (Θεός) αποσπάστηκαν από αυτόν. Ως εκ τούτου, ο «αυτονομημένος», πλέον, Θεός, εμφανίζεται ως το πραγματικό υποκείμενο, ενώ στην πραγματικότητα αποτελεί δημιούργημα του ανθρώπου. Με αυτόν τον τρόπο, η αλλοτριωμένη σε Θεό υπόσταση, ανάγει τον Θεό σε υποκείμενο δημιουργό. Ανθρώπινη ουσία (1): Δεν προσδιορίζεται ως κάτι αιώνιο και στατικό. Ο Σμιθ, για παράδειγμα, έκανε το λάθος να υποθέσει αυθαίρετα ότι η φύση του ανθρώπου σχετίζεται με την ελεύθερη ανταλλαγή με σκοπό το κέρδος (homo oeconomicus). Παρουσίασε μια καθαρά ιστορική διαδικασία (εμπορευματική ανταλλαγή) ως αιώνια ισχύουσα. Δεν μπήκε στη διαδικασία να αναρωτηθεί αν αυτή η πρακτική εκδηλωνόταν πάντα με αυτή τη μορφή. Όταν ο Μαρξ αναφέρεται στην ανθρώπινη ουσία, μας παρουσιάζει μια διαδικασία. Έχει την οξυδέρκεια να αντιληφθεί ότι η ουσία είναι μια κατηγορία που εξαρτάται από τις κοινωνικές σχέσεις. Η ουσία, λοιπόν, σχετίζεται ακριβώς με αυτό: η κοινωνικότητα είναι ουσιώδες χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Κάθε ανθρώπινη πράξη πράττεται σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους. Ensemble: Σύνολο (ταυτόχρονα και «μαζί»). Ανθρώπινη ουσία (2): 1) Ποίηση ως δημιουργία (εργασία ως μετασχηματιστική πράξη του αντικειμενικού κόσμου προς όφελος του ανθρώπου) 2) Πράξη ως δυναμική αλλαγής του υπάρχοντος. Οι κοινωνικές σχέσεις καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος καθορίζει τις ανάγκες του. Υλιστική Διαλεκτική: 1) Στον Μαρξ έχουμε έναν ιδιότυπο υλισμό χωρίς ύλη. Συνήθως όταν ακούμε τη λέξη «υλισμός» το μυαλό μας πηγαίνει στη φυσική ύλη. Καμία σχέση της μαρξικής υλιστικής προσέγγισης με τη φυσική ύλη. Η ενοποίηση φυσικών επιστημών και μαρξισμού είναι προσπάθεια του Ένγκελς. Ο υλισμός αυτός σχετίζεται με την στροφή της συζήτησης στο πεδίο της ιδιαίτερης μορφής που λαμβάνουν οι κοινωνικές σχέσεις σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο, καθώς και στα ζητήματα της ταξικής σύγκρουσης. Η Ιστορία δεν γίνεται αντιληπτή ως πορεία προς το αφηρημένο εγελιανό 2

Απόλυτο Πνεύμα. Καθορίζεται απότον ιδιαίτερο χαρακτήρα που λαμβάνουν κάθε φορά οι κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Η μορφή των κοινωνικών σχέσεων καθορίζεται από την έκβαση της ταξικής σύγκρουσης σε όλα τα επίπεδα (κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό). Ως εκ τούτου, η καπιταλιστική μορφή οργάνωσης της κοινωνίας σχετίζεται με την ιδεολογική και πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης έναντι των υποτελών τάξεων. Υλιστική Διαλεκτική: 2) «Λογικός πυρήνας της εγελιανής διαλεκτικής». Θεωρία της υποκειμενικότητας ως φιλοσοφία της πράξης. Η Ιστορία εκφράζει μια διαρκή κίνηση και όχι στατικότητα. Η υλιστική αντίληψη του Μαρξ συνδέεται κυρίως με το πραγματικό υποκείμενο, τον κοινωνικό άνθρωπο που έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίζει τον κόσμο. Η πρακτική εφαρμογή της φιλοσοφίας της πράξης δεν είναι άλλη από την επανάσταση, το ξερίζωμα της αλλοτριωμένης καπιταλιστικής πραγματικότητας. Η επαναστατική πράξη δεν κινείται όμως πέρα και πάνω από τις δοσμένες/αντικειμενικές κοινωνικές συνθήκες. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι φτιάχνουν την ιστορία τους, αλλά δεν την φτιάχνουν όπως τους αρέσει, ούτε ελέγχουν απόλυτα την ιστορική διαδικασία (18 η Μπρυμαίρ). Σχήμα Ρωβινσώνα Κρούσου: η κατηγορία του «απονωμένου παραγωγού» δεν έχει νόημα γιατί δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Η παραγωγή πραγματοποιείται πάντα μέσα σε ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων. Επομένως, είναι ψευδές ότι ο Μαρξ εγκαταλείπει τη φιλοσοφία γενικά. Στόχος του είναι η απομάκρυνση από τον αφηρημένο φιλοσοφικό λόγο, ο οποίος φτάνει στην ανώτερή του μορφή, στο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας. Στόχος είναι πάντα η επανανοηματοδότηση των εννοιών. Ο Μαρξ θέλει να προσδώσει καινούργιο περιεχόμενο σε όλα τα πεδία που διαπερνώνται από την αστική/καπιταλιστική μορφή. Συνεπώς, ο Μαρξ στρέφει την προβληματική της αλλοτρίωσης στο κοινωνικό με σκοπό να δείξει ότι η αλλοτριωμένη πραγματικότητα δεν είναι κάτι που συμβαίνει στο φαντασιακό, αλλά έχει ολότελα πραγματικές-υλικές συνέπειες. Κριτική διαλεκτική της άρνησης: Ο Μαρξ περιγράφει την αρνητικότητα της πραγματικότητας και αξιώνει την ολοκληρωτική άρνηση αυτής της αρνητικότητας. Στόχος είναι το διαλεκτικό ξεπέρασμα της καπιταλιστικής αλλοτρίωσης. 3

Σύνδεση με το ζήτημα της ιδεολογίας: Αρνητικός ορισμός της έννοιας. Ιδεολογία ως 1) ψευδής-αλλοτριωμένη συνείδηση 2) κυρίαρχη ιδεολογιά. Το λέμε από τώρα, ο Μαρξ πρέπει να προσεγγίζεται στη βάση της σχέσης της θεωρίας της αλλοτρίωσης με τη θεωρίας της αξίας (σημείο κλειδί). Συνδυασμός της ιστορικής κατηγορίας του τρόπου παραγωγής και της ανθρωπολογικής κατηγορίας της κοινωνικής/δημιουργικής φύσης των ατόμων. Οικονομικές πλευρές Μεθοδολογική παρατήρηση: Όταν εξετάζουμε το καπιταλιστικό σύστημα, υπάρχουν ορισμένα αντικειμενικά δεδομένα τα οποία δεν μπορούν να μην λαμβάνονται υπόψη. Στο υπάρχον σύστημα, η οικονομική σφαίρα έχει γνωρίσει τη μεγαλύτερη αυτονομία που είχε ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτό σημαίνει ότι όταν ερχόμαστε σε επαφή με το μαρξικό έργο (ως κριτική του καπιταλισμού), δεν μπορούμε να εκτοπίσουμε τα ζητήματα που σχετίζονται με τον παραγωγικό κύκλο. Η αλλοτρίωση εξετάζεται υπό αυτό το πρίσμα. Αλλοτριωμένη εργασία: «Έτσι, πάντα οι πιο γενικές αφαιρέσεις γεννιούνται μονάχα εκεί που υπάρχει η πιο πλούσια συγκεκριμένη ανάπτυξη. [...] αυτή η αφαίρεση, η εργασία γενικά, δεν είναι μόνο το πνευματικό αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης ολότητας εργασιών. Η αδιαφορία απέναντι στην καθορισμένη εργασία αντιστοιχεί σε μια κοινωνική μορφή όπου τα άτομα περνούν με ευκολία από τη μια εργασία στην άλλη και όπου το καθορισμένο είδος της εργασίας τους είναι τυχαίο, άρα αδιάφορο» (Grundrisse). Αλλοτριωμένη εργασία: 1) Αλλοτρίωση εργασίας (εργασία γενικά, αφηρημένη εργασία), 2) Θεωρία της αξίας (παραγωγή για την ανταλλαγή και το κέρδος με στόχο την απόσπαση όλο και περισσότερης υπεραξίας). Αλλοτριωμένη εργασία: 1) Χωρισμός του εργάτη από το προϊόν εργασίας, 2) χωρισμός του εργάτη από την παραγωγική δραστηριότητα, 3) χωρισμός του εργάτη από την κοινωνική του ύπαρξη (αποξένωση από την ειδολογική ουσία) 4) χωρισμός του εργάτη από τη φύση. 4

Η αλλοτρίωση της εργασίας δεν εκφράζει παρά μόνο τούτο: την ολοκληρωτική κυριαρχία του κεφαλαίου πάνω στη μισθωτή εργασία. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτή η σχέση κυριαρχίας-υποτέλειας αποτελεί δομικήαναγκαία συνθήκη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η σχέση αυτή είναι τόσο οικονομική όσο και πολιτική. Είναι και τα δύο μαζί, όχι μόνο το ένα ή το άλλο. Διαιρετική τομή της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας είναι η ατομική ιδοκτησία. 1) Κεφαλαιοκράτης, κάτοχος ιδιοκτησίας, 2) μισθωτός μη κάτοχος ιδιοκτησίας. Δύο βασικές τάξεις στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ το επισημαίνει ρητά στην αρχή του κεφαλαίου για την «Αποξενωμένη Εργασία». Ο εργάτης «απονεκρώνει τη σάρκα του και καταστρέφει το πνεύμα του» (Χειρόγραφα). Ολοκληρωτική αλλοτρίωση του εργάτη (υλική και πνευματική). Ο εργάτης αισθάνεται άνετα μόνο όταν βρίσκεται εκτός της εργασίας του, επειδή στον καπιταλισμό η εργασία βιώνεται ως καταναγκαστική και ανιαρή δραστηριότητα. Η αλλοτριωμένη μορφή της εργασίας αποτελεί αφηρημένη δραστηριότητα, κατά την οποία ο εργάτης συνδέεται με τα μέσα παραγωγής και τις πρώτες ύλες μόνο διαμέσου του κεφαλαίου. Έτσι, στην καπιταλιστική πραγματικότητα η εργασία: 1) καταμερίζεται και διαχωρίζεται από την πνευματική δραστηριότητα, 2) περιορίζεται σε ένα μερικό στάδιο της παραγωγής, με αποτέλεσμα να χάνει την επαφή της με το σύνολο της δημιουργικής διαδικασίας, 3) χάνει το περιεχόμενό της, το οποίο ενσωματώνεται στο κεφάλαιο, 4) δεν φέρει τα ιδιαίτερα ποιοτικά της χαρακτηριστικά, άρα δεν λογίζεται ως συγκεκριμένη δραστηριότητα, 5) πραγματοποιείται ως απλή ανάλωση φυσικών ανθρώπινων δυνάμεων ανεξάρτητα από τον ειδικό χαρακτήρα του προϊόντος, 6) έτσι, μετατρέπεται σε ανθρώπινη εργασία γενικά, σε αφηρημένη, άρα σε αλλοτριωμένη εργασία. Θεωρία της αξίας: Στον καπιταλισμό η παραγωγή εκδηλώνεται με τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: 1) Η παραγωγή εκδηλώνεται μόνο για την ανταλλαγή και το κέρδος, 2) έτσι, η αξία εκδηλώνεται μόνο ως αξία ανταλλαγής, 3) η εργασία εκδηλώνεται μόνο ως αφηρημένη, ως εργασία γενικά, 4) η ανταλλαγή εκδηλώνεται μόνο με τη διαμεσολάβηση του χρήματος. Στον καπιταλισμό, όλα τα χρήσιμα προϊόντα παρουσιάζονται με τη μορφή του εμπορεύματος και μόνο. 5

Κενρικό σημείο θεωρίας αλλοτρίωσης-αξίας: Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά με τα οποία εμφανίζεται η αλλοτριωμένη εργασία στον καπιταλισμό. 1) Εκμετάλλευση με την έννοια της κυριαρχίας του κεφαλαίου πάνω στη μισθωτή εργασία (πολιτική πλευρά αλλοτρίωσης), 2) δομική ιδιαιτερότητα της εργασίας στον καπιταλισμό: η αξία χρήσης της εργασίας είναι πάντοτε μεγαλύτερη από την αξία ανταλλαγής της (οικονομική πλευρά αλλοτρίωσης). Ο εργάτης πουλά το εμπόρευμα εργασιακή δύναμη στον καπιταλιστή (μορφή εκδήλωσης της εργασίας στον καπιταλισμό), ενώ ο καπιταλιστής αγοράζει εργασία (δηλ. τη δυνατότητα της δημιουργικής δραστηριότητας να παράγει περισσότερες αξίες από αυτές που χρειάζεται για να αναπαραχθεί η ίδια ως εργασιακή δύναμη). Η εμφάνιση της υπεραξίας, είναι δομικό χαρακτηριστικό του διφυούς αυτού χαρακτήρα της εργασίας. 1) υπεραξία ως υπερπροϊόν 2) υπεραξία ως υπερεργασία. Κριτική της πολιτικής οικονομίας: Εξωτερική σχέση του Μαρξ και της Πολ. Οικ. Η κριτική, σκοπεύει να κινηθεί πέρα και πάνω από την πολιτική οικονομία με σκοπό να διατυπώσει την αντίφαση των οικονομικών φαινομένων στη γενική της μορφή. Η εξωτερική σχέση της κριτικής και των κατηγοριών της πολιτικής οικονομίας έχει σαφή αιτία, η οποία είναι πολιτική. Ο κριτική του Μαρξ στην πολιτική οικονομία σχετίζεται άμεσα με το ζήτημα του ξεπεράσματος της, ως εκ τούτου, το είδος της μεθόδου που έχει στο νου του για τη διεξαγωγή της έρευνας δεν έχει καμία αξία αν το εξετάσουμε ξέχωρα από το ζήτημα της επαναστατικής πράξης και του ριζικού μετασχηματισμού της αλλοτριωμένης ολότητας. Ζήτημα καταμερισμού: Η εργασία καταμερίζεται σε διανοητική και χειρωνακτική. Η βασική αντίρρηση του Μαρξ προς την πολιτική οικονομία βρίσκεται στο γεγονός ότι, ενώ αναγνωρίζει ότι πηγή του κάθε πλούτου είναι η εργασία, είναι ανίκανη να δείξει ότι η αλλοτριωμένη εργασία αποτελεί την πηγή της ατομικής ιδιοκτησίας. Το γεγονός αυτό το συνδέει με την αντίληψη που είχαν οι πολιτικοί οικονομολόγοι για τον καταμερισμό της εργασίας. Θεωρούσαν δηλαδή ότι ο καταμερισμός βρίσκεται στην ανθρώπινη φύση του οικονομικού ατόμου (ελευθερία συναλλαγής, ανταλλαγής και ιδιοκτησίας). Η πολιτική οικονομία αντιμετωπίζει τον καταμερισμό της εργασίας θετικά, ως την αναγκαία συνθήκη για αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, άρα 6

του πλούτου. Ο Μαρξ, δεν μπορεί να δεχτεί ότι η σχέση ιδιοκτησίας, συναλλαγής και καταμερισμού προκύπτει φυσικά, γιατί αν προχωρούσε σε μια τέτοια παραδοχή, θα έπρεπε να υποστηρίξει ότι η αλλοτρίωση δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Υποθέσεις Σμιθ για την αυτονομία της οικονομικής σφαίρας: 1) η φύση του ανθρώπου βρίσκεται στην κατηγορία του homo oeconomicus, δηλ. στον άνθρωπο που έχει φυσική τάση για ανταλλαγή και δοσοληψία, 2) οι οικονομικές δυνάμεις είναι κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης, ως εκ τούτου, η αγορά δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό, 3) επειδή η ανθρώπινη κοινωνία και φύση έχουν οικονομικό περιεχόμενο, η οικονομία μπορεί να μελετηθεί ανεξάρτητα από το πολιτικό και νομικό της περιβάλλον. Σύνδεση με το ζήτημα το φετιχισμού: Οι κοινωνικές σχέσεις στον καπιταλισμό συνδέονται με ένα φαινόμενο αντιστροφής. Αντί να παρουσιάζονται ως σχέσεις των ατομικών εργασιών των εργαζόμενων, εμφανίζονται ως εμπράγματες σχέσεις προσώπων και ως κοινωνικές σχέσεις πραγμάτων (Κεφάλαιο, 1 ος τόμος). Η εμπορευματική μορφή διαμορφώνει τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών σχέσεων στον καπιταλισμό. Η αντιστροφή, επομένως, έγκειται στο γεγονός ότι η κοινωνική σχέση των παραγωγών, παρουσιάζεται ως κοινωνική σχέση μεταξύ αντικειμένων, ανεξάρτητη και εξωτερική σε σχέση με τα άτομα. Πολιτικές πλευρές Δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη: Η βασική προϋπόθεση κάθε καθολικής οικονομικής αλλοτρίωσης είναι η ύπαρξη μιας συγκεκριμένης πολιτικής αλλοτρίωσης, άρα, για να υπερισχύσει μια οικονομική καθολική αλλοτρίωση πρέπει απαραίτητα να συνοδέυεται από μια πολιτική ειδική αλλοτρίωση. Η ισότητα πραγματοποιείται μόνο με νομική μορφή: το δικαίωμα της κατοχής μετατρέπεται στην αφηρημένη τυπική αρχή της κατοχής δικαιωμάτων. Με αυτόν τον τρόπο, η έννοια της ισότητας στερείται το περιεχόμενό της. 7

Η ελευθερία και η ισότητα, με αυτόν τον τρόπο, αποκτούν το ιδιαίτερο καπιταλιστικό περιεχόμενο της ελεύθερης ανταλλαγής και της νόμιμης κατοχής ατομικής ιδιοκτησίας. Ο άνθρωπος στην καπιταλιστική κοινωνία λειτουργεί ως ιδιοκτήτης εμπορεύματος, ως εμπορευματοκάτοχος, με την έννοια ότι εμφανίζεται, είτε ως ιδιοκτήτης κεφαλαίου (καπιταλιστής), είτε ως ιδιοκτήτης εργασιακής δύναμης (εργάτης). «Εδώ κυριαρχούν μόνο η ελευθερία, η ισότητα, η ιδιοκτησία, και ο Μπένθαμ. Ελευθερία! Επειδή ο αγοραστής και ο πουλητής ενός εμπορεύματος, λ.χ. της εργατικής δύναμης, υποτάσσονται μόνο στην ελεύθερη θέλησή τους. Συμβάλλονται σαν ελεύθερα νομικώς ισότιμα πρόσωπα. Το συμβόλαιο είναι το τελικό αποτέλεσμα, στο οποίο οι θελήσεις τους βρίσκουν μια κοινή νομική έκφραση. Ισότητα! Επειδή σχετίζονται μεταξύ τους μόνο σαν κάτοχοι εμπορευμάτων και ανταλλάσσουν ισοδύναμο με ισοδύναμο. Ιδιοκτησία! Επειδή ο καθένας εξουσιάζει μόνο αυτό που είναι δικό του. Μπένθαμ! Επειδή ο καθένας νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του. Η μόνη δύναμη που τους συνδέει και τους σχετίζει είναι η δύναμη της ιδιοτέλειάς τους, του προσωπικού κέρδους, των ατομικών τους συμφερόντων» (Κεφάλαιο). Κομμουνισμός: Μαρξική ουτοπία. Αναγκαία η υπέρβαση της αστικής κοινωνίας η οποία αναπαράγει την ανισότητα και αυξάνει το χάσμα μεταξύ καπιταλιστών και εργατών. Το ζήτημα του κομμουνισμού συνδέεται τόσο με την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στον καπιταλισμό, όσο και με την διάλυση του κρατικού αστικού μηχανισμού. Πρόταγμα μιας νέας οικονομικής, πολιτιστικής και πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας. Μαρξικός κομμουνισμός: 1) Απομάκρυνση από τις θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου και του φυσικού δικαίου, οι οποίες κρύβουν στον πυρήνα τους τις προϋποθέσεις της κοινωνικής ανισότητας. Το συμβόλαιο στηρίζεται a priori στην ανισότητα αφού διαχωρίζει τους κατόχους από τους μη-κατόχους ιδιοκτησίας και αναπαράγει την κυριαρχία της άρχουσας τάξης (κριτική στον Λοκ). 2) Απόρριψη της διαταξικής ενότητας κοινωνίας πολιτών και κράτους, η οποία παρουσιάζεται από τον Χέγκελ. Το εγελιανό κράτος δεν μπορεί να καταργήσει την ταξική σύγκρουση, αφού δεν είναι παρά μια ταξικά φορτισμένη κατηγορία. Ο κομμουνισμός είναι η μοναδική διέξοδος προς την 8

κατάργηση της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Ο Μαρξ προσπαθεί να δείξει ότι η πορεία προς την α-ταξική κοινωνία είναι μια σειρά ρήξεων και οριστικών ανατροπών. Προλεταριάτο: Φορέας της επανάστασης στην πορεία προς την αταξική κοινωνία. Σκοπός του προλεταριάτου είναι η κατάργηση της καπιταλιστικής αλλοτρίωσης, και συνεπώς, η αυτοκατάργησή του. Ταύτιση, εκ μέρους του Μαρξ, της φιλοσοφικοπολιτικής κατηγορίας του προλεταριάτου (δυναμικό υποκείμενο της επανάστασης) με την οικονομική κατηγορία της μισθωτής εργατικής τάξης (αντικειμενική θέση εκμεταλλευόμενης τάξης στην παραγωγή). Η ενεργοποίηση της επανάστατικής διαδικασίας κρίνεται, σε μεγάλο βαθμό, από την ενότητα της ταξικής συνείδησης του προλεταριάτου (επιθυμία για ξερίζωμα του υπάρχοντος) και από την αντικειμενική μαζικότητα της εργατικής τάξης, η οποία ενωμένη μπορεί να ανατρέψει την υπάρχουσα άνιση κατάσταση. Μερικές παρατηρήσεις Η μαρξική έννοια της αλλοτρίωσης βαδίζει παράλληλα με την έννοια του ξεπεράσματος. Η αλλοτριωμένη πραγματικότητα πρέπει να ξεπεραστεί αναγκαστικά. Ο Μαρξ εξετάζει την αλλοτρίωση σε κάθε σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ως εκ τούτου, επειδή η αλλοτρίωση είναι ένα ολοκληρωτικό σχήμα, ξεπερνιέται μόνο ολοκληρωτικά. Περί μεγάλης τομής: Δεν υπάρχει καμία τομή στο έργο του Μαρξ που μπαίνει με όρους αποκλεισμού του «πρώιμου» Μαρξ από τον «ύστερο». Δεν υπάρχει καμία τομή στο έργο του Μαρξ που εισέρχεται με τους απόλυτα διακριτούς όρους «νεαρός φιλόσοφος», «ώριμος πολιτικός οικονομολόγος» κ.ο.κ. Ο Μαρξ δεν εγκαταλείπει ποτέ την προβληματική της αλλοτρίωσης, αλλά μόνο την έννοια. Αυτό συμβαίνει γιατί σταδιακά θέλει να απομακρυνθεί από ορισμένες εγελιανές και νεοεγελιανές κατηγορίες. Συμπερασματικά, τα Χειρόγραφα και η έννοια της αλλοτριωμένης εργασίας μας προσφέρουν μια πολύ γόνιμη βάση για να έρθουμε σε επαφή με τη σκέψη του Μαρξ. Δεν λέμε ότι πρέπει να δώσουμε όλη την προσοχή μας εκεί, αλλά 9

υποστηρίζουμε ότι δε θα είμαστε σε θέση να καταλάβουμε την εξέλιξη του μαρξικού έργου χωρίς να αναγνωρίσουμε τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου εγχειρήματος, χωρίς να περάσουμε από αυτό το αναγκαίο διαμεσολαβητικό στάδιο. Το έργο του Μαρξ ως οργανική ολότητα: Συστήνουμε να διαβαστεί η «Εισαγωγή του 1857», έτσι ώστε να καταλάβουμε πως ο Μαρξ προσεγγίζει τον παραγωγικό κύκλο. Υποστηρίζει ότι η παραγωγή, η κατανάλωση, η ανταλλαγή, η διανομή είναι διακριτά, αλλά ταυτόχρονα αλληλοεξαρτώμενα μέλη μιας διαλεκτικής οργανικής ολότητας. Όχι μόνο προσπαθεί να διακρίνει τα συνθετικά επίπεδα και τη μορφή που παίρνουν οι αλληλεπιδράσεις τους στην κάθε σφαίρας της αστικής πραγματικότητας, αλλά επιχειρεί να συνδέσει τις διάφορες σφαίρες με σκοπό να καταλάβει και τη δική τους αλληλεπίδραση. Επομένως, δεν αρκεί να καταπιαστούμε μόνο λχ. με τα «οικονομικά» ή τα «φιλοσοφικά» έργα του (ορισμένοι κατατάσσοντάς τα, τα διαχωρίζουν), αλλά πρέπει να δούμε πως λειτουργεί το σύνολο. Εκεί ακριβώς βρίσκεται και η μεγάλη δυσκολία όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το σύνθετο μαρξικό έργο. Χειρόγραφα: Παρουσιάζεται το σχέδιο του Μαρξ για πρώτη φορά. «Έτσι, για τους λόγους αυτούς, θα δημοσιεύσω την κριτική για το νόμο, την ηθική, την πολιτική κλπ σε μια σειρά από χωριστά, ανεξάρτητα φυλλάδια και τελικά θα προσπαθήσω, σε μια ειδική εργασία, να τα παρουσιάσω ξανά όλα αυτά, συνδεδεμένα σε ένα σύνολο» (Χειρόγραφα). Η ενοποιητική αρχή, και δεν πρέπει να το ξεχνάμε αυτό, είναι η μορφή εμφάνισης των διαφόρων πεδίων στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ επισημαίνει ότι «κανένας άλλος δεν μαστίζεται τόσο δεινά όσο η εργατική τάξη όταν η κοινωνία βρίσκεται σε παρακμή» (Χειρόγραφα). Κοιτώντας την παρηκμασμένη ελληνική (και όχι μόνο) κοινωνία, δεν μπορούμε να μην δούμε πόσο δίκιο είχε σε αυτή του την παρατήρηση. Η αλλοτρίωση της εργασίας στην δική μας εποχή της κρίσης παίρνει μία και μόνο συγκεκριμένη και σαφή μορφή: αυτή της ωμής εκμετάλλευσης, εξαθλίωσης και τρομοκράτησης της μεγαλύτερης μάζας των εργαζόμενων. 10