ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ ΦΗΛΟΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΦΗΛΟΟΦΗΑ, ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΚΑΗ ΦΤΥΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ

ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ ΦΗΛΟΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΦΗΛΟΟΦΗΑ, ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΚΑΗ ΦΤΥΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΣΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΟΤ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ «ΔΠΗΣΤΖΜΔΣ ΤΖΣ ΑΓΨΓΖΣ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Συγκριτική και Διαπολιτιςμική Εκπαίδευςη της θνηηήηξηαο Καθνπιίδνπ Μαξίαο ΘΕΜΑ «Πολιτιςμική ετερότητα και εκπαίδευςη ςτη Μακεδονία 1913-1930» Επιβλέπωμ καθ.: Γκότοβος Αθαμάσιος Ιωάμμιμα 2011

Πολίτες μιας πολύγλωσσης έκτασης οι Ευρωπαίοι δεν μπορούν παρά να αφουγκράζονται τον πολυφωνικό ήχο των ανθρωπίνων γλωσσών. Αν θέλουμε να οικοδομήσουμε μια αλληλεγγύη που να έχει περιεχόμενο πιο συγκεκριμένο από τους προπαγανδιστικούς λογούς, η απαραίτητη προϋπόθεση είναι η προσοχή στον άλλο όταν μιλά τη γλώσσα του. C. Hagège, H πνοή της γλώσσας 2

Πύνακασ περιεχομϋνων 1. Πρόλογοσ... 7 1.1 Στοχοκεςία τθσ εργαςίασ... 10 1.2 Ερευνθτικά ερωτιματα και υποκζςεισ... 11 1.3 Μεκοδολογία... 11 2. Ζκνοσ, εκνότθτα, γλϊςςα, κρθςκεία : πεδία δράςθσ τθσ πολιτιςμικισ ετερότθτασ... 15 2.1 Θ διαφορετικότθτα ςτθ Μακεδονία : ςυνοπτικι παρουςίαςθ πλθκυςμιακϊν ομάδων ςτισ αρχζσ του 20 ου αιϊνα... 25 2.2 Καταγραφι πλθκυςμιακϊν ομάδων... 32 2.2.1 Μουςουλμάνοι... 32 2.2.2 Βλαχόφωνοι... 33 2.2.3 Σλαβόφωνοι... 34 2.2.4 Ιςραθλίτεσ... 38 3. Εκπαιδευτικι διαχείριςθ τθσ διαφορετικότθτασ... 39 3.1 Συμβάςεισ που οδθγοφν ςτθ διαφορετικότθτα... 39 3.2 Μειονότθτεσ ςτθν ελλθνικι επικράτεια... 45 3.3 Το Μακεδονικό Ηιτθμα... 47 3.4 Παράγοντεσ που επθρεάηουν τθν εκπαιδευτικι δραςτθριότθτα ςτθ Μακεδονία ςτα τζλθ του 19 ου αιϊνα... 50 3.4.1 Εκκλθςία... 50 3.4.2 Ιδιωτικι πρωτοβουλία... 51 3.4.3 Κράτθ... 53 3.5 Ιδεολογικό υπόςτρωμα τθσ εκπαιδευτικισ δραςτθριότθτασ ςτθ Μακεδονία ςτα τζλθ του 19 ου -αρχζσ 20 ου αιϊνα... 56 3.6 Εκπαιδευτικζσ Μεταρρυκμίςεισ ςτο διάςτθμα 1910-1930... 59 3.6.1 Οι μεταρρυκμίςεισ του 1913 και του 1917... 59 3

3.6.2 Θ μεταρρφκμιςθ του 1929... 61 4. Διαχείριςθ των ξενόφωνων τθν περίοδο 1910-1920... 62 4.1 Θ γενικι πολιτικι... 62 4.2 Εκπαιδευτικά μζτρα... 65 4.3 Διαχείριςθ των ξενόφωνων τθν περίοδο 1920-1930... 68 4.3.1 Θ γενικι πολιτικι... 68 4.3.2 Εκπαιδευτικά μζτρα... 71 4.3.2.1 Εξωτερικι πίεςθ και εκπαιδευτικι πολιτικι :το Abecedar... 75 4.4 Ετερότθτα και εκπαίδευςθ το 1930 :ςυνοπτικι εικόνα... 77 4.5 Ο ρόλοσ των προςφφγων ςτθν ενςωμάτωςθ των ςλαβόφωνων... 79 5. Θ αντιμετϊπιςθ τθσ ετερότθτασ ςτθν πράξθ: διοικθτικζσ και εκπαιδευτικζσ εκκζςεισ... 82 5.1 Ο κεςμόσ του Επικεωρθτι ςτθν εκπαίδευςθ... 82 5.2 Εκκζςεισ διοικθτικϊν προςϊπων τθν περίοδο 1910-1920... 85 5.2.1 Εκνολογικι, πολιτικι και κοινωνικι κατάςταςθ... 85 5.2.2 Γλωςςικι κατάςταςθ... 87 5.2.3 Εκπαιδευτικι κατάςταςθ... 88 5.2.4 Λιψθ μζτρων... 89 5.2.5 Αποτελζςματα... 91 6. Εκκζςεισ επικεωρθτϊν δθμοτικισ εκπαίδευςθσ και διοικθτικϊν προςϊπων τθν περίοδο 1920-1930... 93 6.1 Εκνολογικι, πολιτικι και κοινωνικι κατάςταςθ... 93 6.2 Γλωςςικι κατάςταςθ... 95 6.3 Εκπαιδευτικι κατάςταςθ... 98 6.4 Λιψθ μζτρων... 103 6.5 Αποτελζςματα... 107 6.6 Ξζνα, Ιςραθλιτικά και Κοινοτικά μουςουλμανικά ςχολεία Θεςςαλονίκθσ... 109 4

6.6.1 Ιςραθλιτικά ςχολεία... 109 6.6.2 Ξζνα ςχολεία... 112 6.6.2.1 Λιψθ μζτρων για τθν ενίςχυςθ τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ... 112 6.6.3 Κοινοτικά μουςουλμανικά ςχολεία... 115 6.7 Συμπεράςματα... 116 7. Θ ετερότθτα ςτο λόγο των παιδαγωγϊν... 118 7.2 Ο ρόλοσ τθσ γλωςςικισ διαμάχθσ ςτο ηιτθμα των ξενόφωνων πλθκυςμϊν... 121 7.3 Απόψεισ Παιδαγωγϊν για τθν γλωςςικι εκπαίδευςθ των ξενόφωνων... 123 7.3.1 Οι ςτόχοι τθσ διδαςκαλίασ τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ... 125 7.3.2 Το περιεχόμενο τθσ διδαςκαλίασ... 128 7.3.3 Θ γλϊςςα διδαςκαλίασ... 132 7.4 Θ τριγλωςςία ωσ αποτζλεςμα τθσ γλωςςικισ διαμάχθσ... 134 8. Συηιτθςθ και ερμθνεία των ευρθμάτων... 137 9. Βιβλιογραφία... 150 Αρχειακό υλικό... 154 5

6

1. Πρόλογοσ Ο ηδηαίηεξνο πνιππνιηηηζκηθφο ραξαθηήξαο ηεο πφιεο θαηαγσγήο κνπ, ηεο Θεζζαινλίθεο, αιιά θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Κεληξηθήο Μαθεδνλίαο απνηέιεζε ε αθνξκή γηα λα εξεπλήζσ αλαιπηηθά ην πνιππνιηηηζκηθφ παξειζφλ ηεο. Ζ Μαθεδνλία απφ ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ήηαλ έλα «ρσλεπηήξη» δηαθνξεηηθψλ εζλνηήησλ, δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ θαη δηαθνξεηηθψλ ζξεζθεηψλ. Ο ραξαθηεξηζκφο «κσζατθφ γισζζψλ» πνπ ζπλνδεχεη ηελ πνιηηηζκηθή εηθφλα ηεο Μαθεδνλίαο ζην Μεζνπφιεκν αληηθαηνπηξίδεη, θαηά ηε γλψκε κνπ, απηφ πνπ πξαγκαηηθά ζπλέβαηλε. Σν παξειζφλ ηεο αθφκα θαη ζήκεξα αθνινπζεί ηελ ηζηνξηθή πνξεία ηεο πεξηνρήο θαη έρεη αθήζεη ηα ζεκάδηα ηνπ κέζα απφ ηελ πνηθηιία ησλ ηδησκάησλ θαη ησλ παξαδφζεσλ πνπ είλαη δσληαλέο ζηε Μαθεδνλία. Ζ παξνχζα εξγαζία πξαγκαηεχεηαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα πνπ ζπλαληάκε ζηελ πεξηνρή ηελ πεξίνδν απφ ην 1913 κέρξη ην 1930. Σν δηάζηεκα απηφ πεξηιακβάλεη ηε ιήμε ησλ Βαιθαληθψλ πνιέκσλ θαη ηε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή, γεγνλφηα πνπ δηακφξθσζαλ ην ραξαθηήξα ηεο πιεζπζκηαθήο εηεξφηεηαο. Ζ πεξηνρή πεξλάεη απφ ην θαζεζηψο ηεο Οζσκαληθήο θπξηαξρίαο ζηε πξαγκαηηθφηεηα ηεο ελζσκάησζεο ζε έλα λέν εζληθφ θξάηνο. Μέζα απφ ηελ εξγαζία παξαθνινπζνχκε, ινηπφλ, ηελ πνξεία δηαθνξεηηθψλ πιεζπζκψλ θαη ηελ πξνζπάζεηα ηνπο λα ελζσκαησζνχλ ζηε θνηλσληθή, πνιηηηθή θαη θπξίσο εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα. Ζ εξγαζία απνηειείηαη απφ νρηψ θεθάιαηα : ην πξψην θεθάιαην αλαιχεηαη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ ζέκαηνο πνπ πεξηιακβάλεη ηελ εηεξφηεηα θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηελ εθπαίδεπζε. ην θεθάιαην απηφ εμεηάδεηαη ν ζηφρνο, ε ππφζεζε ηεο εξγαζίαο θαη ε κεζνδνινγία πνπ αθνινπζήζακε. ην δεχηεξν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο πξνζδηνξίδεηαη ε έλλνηα ηεο εηεξφηεηαο κέζα απφ κηα ζχληνκε βηβιηνγξαθηθή αλαθνξά. Πξνζπαζνχκε λα δψζνπκε ηαπηφηεηα ζηα είδε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη παξάιιεια, παξνπζηάδνπκε ηηο έλλνηεο έζλνο-εζλφηεηαγιψζζα-ζξεζθεία θαη πψο απηέο απνηεινχλ ην πεξηερφκελν ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο. Αθνινπζεί κία θαηαγξαθή ηεο πιεζπζκηαθήο δηαθνξεηηθφηεηαο κέζα απφ ζηαηηζηηθέο εθηηκήζεηο, πνπ είλαη πνζνηηθέο θαη πξνζδηνξίδνπλ ην κεγάιν βαζκφ αιινεζλψλ θαη πξνζθχγσλ πνπ έρνπλ ελζσκαησζεί ζηηο Νέεο Υψξεο. ρεηηθά κε ηα πιεζπζκηαθά 7

δεδνκέλα θαη ηελ εζλνινγηθή ζχλζεζε ησλ θαηνίθσλ πνπ παξνπζηάδνληαη κέζα απφ ηνπο πίλαθεο, πξέπεη λα πνχκε φηη ηα ζηνηρεία ηελ επνρή απηή είλαη ζπρλά αιιεινζπγθξνπφκελα θαη βαζίδνληαη ζε πξφρεηξεο εθηηκήζεηο. Απηφ νθείιεηαη ζην φηη πξαγκαηνπνηνχληαη εθηηκήζεηο απφ δηαθνξεηηθέο θνξείο θαη απφ δηαθνξεηηθά βαιθαληθά θξάηε πνπ κπνξεί θάζε θνξά λα εμππεξεηνχλ δηαθνξεηηθή πξνπαγάλδα. Αθνχ έρνπκε πξνρσξήζεη ζηελ θαηαγξαθή ησλ δεδνκέλσλ, αλαθεξφκαζηε ζπλνπηηθά ζε θάζε εζλνηηθή νκάδα πνπ έρεη εθπαηδεπηηθή παξνπζία, δειαδή ζηνπο ιαβφθσλνπο, ηνπο Μνπζνπικάλνπο, ηνπο Βιαρφθσλνπο θαη ηνπο Ηζξαειίηεο. Δζηηάδνπκε ζηελ πξψηε εζλνηηθή νκάδα, ηνπο ιαβφθσλνπο, γηα δχν ιφγνπο : 1) είλαη ν πιεζπζκφο ησλ μελφθσλσλ ηνπ νπνίνπ ε εζλνηηθή θαη ε γισζζηθή ηαπηφηεηα ακθηζβεηήζεθε θαη δηεθδηθήζεθε, ηαπηφρξνλα, απφ ηξία γεηηνληθά βαιθαληθά θξάηε θαη 2) ζε ζρέζε κε ηνπο Μνπζνπικάλνπο, ηνπο Ηζξαειίηεο θαη ηνπο Βιαρφθσλνπο, πνπ πξνζηαηεχνληαη κε κεηνλνηηθέο ζπλζήθεο, γηα ηνπο ιαβφθσλνπο δελ είρε νξηζηεί θάπνην εηδηθφ θαζεζηψο εθπαηδεπηηθήο ή πνιηηηθήο πξνζηαζίαο κέζα απφ επίζεκεο ζπκθσλίεο. ην ηξίην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ην λνκηθφ πιαίζην πξνζηαζίαο ησλ κεηνλνηήησλ πνπ έρεη δεκηνπξγεζεί σο ζπλέπεηα ησλ ζπκβάζεσλ πνπ έρνπλ ππνγξαθεί. Δπίζεο, ππάξρεη αλαθνξά ζην Μαθεδνληθφ Εήηεκα θαη ηελ επηξξνή ηνπ ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Έπεηηα, αλαθεξφκαζηε ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαρείξηζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ζηνπο παξάγνληεο πνπ δηακφξθσζαλ ηελ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή παξνπζία ηελ πεξίνδν απηή. Σέινο, γίλεηαη αλαθνξά ζηηο κεηαξξπζκίζεηο ηεο πεξηφδνπ 1910-1930 θαη πξνβάιινληαη ηα βαζηθά ζεκεία πνπ επεξέαζαλ ηελ αληηκεηψπηζε ησλ μελφθσλσλ. ην ηέηαξην θεθάιαην αλαιχεηαη ε ζηάζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο κέζα απφ εθπαηδεπηηθέο θαη πνιηηηθέο πξάμεηο απέλαληη ζην ζηνηρείν ηεο εηεξφηεηαο, εηδηθφηεξα απέλαληη ζηνπο ιαβφθσλνπο. Υξεζηκνπνηνχκε θάζεηε δηαίξεζε θαη δηαθξίλνπκε ηνλ εθπαηδεπηηθφ ιφγν ζε πνιηηηθή θαη εθπαηδεπηηθή πξάμε. Ζ δηάθξηζε απηή ζπληειεί ζην λα εληνπίζνπκε ηα θίλεηξα πνπ νδήγεζαλ ζηελ ιήςε κέηξσλ. ην ηειεπηαίν θνκκάηη αλαθεξφκαζηε ζην ξφιν ησλ πξνζθχγσλ θαη ηελ εληζρπηηθή παξνπζία ηνπο ζε επίπεδν εζληθήο ζπλνρήο. ην πέκπην θεθάιαην, αλαθεξφκαζηε ζην ζεζκφ ηνπ Δπηζεσξεηή θαη πψο βνήζεζε ζηε ράξαμε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο απέλαληη ζηνπο μελφθσλνπο. Οη εθζέζεηο ησλ Δπηζεσξεηψλ θαη ησλ δηνηθεηηθψλ πξνζψπσλ είλαη ην βαζηθφ αξρεηαθφ καο πιηθφ πνπ 8

απνηειεί θαη ην ηζηνξηθφ ηεθκήξην ησλ ζπκπεξαζκάησλ καο. ην θεθάιαην απηφ παξνπζηάδνληαη εθζέζεηο πνπ πξνέξρνληαη θπξίσο απφ δηνηθεηηθά πξφζσπα θαη είλαη γξακκέλεο ηελ πεξίνδν 1910-1920. ην έθην θεθάιαην ππάξρεη ε θαηαγξαθή ησλ απφςεσλ ησλ Δπηζεσξεηψλ εθπαίδεπζεο γηα ηελ πεξηνρή ηεο Μαθεδνλίαο ηελ πεξίνδν 1920-1930. Ζ θαηαγξαθή ησλ δεδνκέλσλ δελ ήηαλ πάληνηε ζηαζεξή θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ππάξρεη νινθιεξσκέλε εηθφλα απφ κία έθζεζε ηε κία δεθαεηία (1910-1920) θαη κία ηε δεχηεξε δεθαεηία (1920-1930). Οη εθζέζεηο πεξηιακβάλνπλ, επίζεο, ηα Ξέλα, Κνηλνηηθά Μνπζνπικαληθά θαη Ηζξαειηηηθά ζρνιεία ηεο Θεζζαινλίθεο. ην έβδνκν θεθάιαην αλαπηχζζεηαη ν παηδαγσγηθφο ιφγνο ηεο επνρήο ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη δηαγξάθεηαη ην πέξαζκα ζηελ αζηηθή νινθιήξσζε ηνπ εζληθνχ θξάηνπο κε ηηο αζηηθέο εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο (1913,1917,1929). Αθνχ αλαθεξζνχκε ζην πψο αξζξψλεηαη ν παηδαγσγηθφο ιφγνο κέζα απφ ηε Νέα Αγσγή, πεξλάκε ζην πψο επεξέαζε ε γισζζηθή δηακάρε δεκνηηθήο-θαζαξεχνπζαο ηελ εθπαίδεπζε ησλ μελφθσλσλ. ην ζεκείν απηφ, ππάξρνπλ νη απφςεηο γλσζηψλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ μελφθσλσλ κέζα απφ ηα έξγα ηνπο, φπσο ηνπ Μ.Σξηαληαθπιιίδε, ηνπ Δπζχκηνπ Μπνπληψλα, ηνπ Π.Πχξδα θαη ηνπ Νίθνπ Γ.Καξαρξίζηνπ. Σέινο, θαηαιήγνπκε ζην θαηλφκελν ηεο ηξηγισζζίαο πνπ πξνβάιιεη σο θπζηθφ επαθφινπζν ηεο γισζζηθήο δηακάρεο. ην ηειεπηαίν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο θαηαγξάθνληαη θαη ζπδεηνχληαη ηα επξήκαηα ηεο κειέηεο. Παξάιιεια, απαληάκε ζην θεληξηθφ εξψηεκα ηεο έξεπλαο, αλ ηειηθά επηηεχρζεθε θαη κε πνηεο πνιηηηθέο ε γισζζηθή πξνζαξκνγή ησλ ζιαβφθσλσλ θαη ζε πνην βαζκφ. Απηφ πνπ επηδηψθεηαη είλαη ε αλίρλεπζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο θαη, εηδηθφηεξα, ε αληηκεηψπηζε ηεο γισζζηθήο εηεξφηεηαο κέζα απφ εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο. Δπίζεο, γίλεηαη ζχληνκε αλαθνξά ζην δήηεκα ηνπ κεηνλνηηθνχ εζληθηζκνχ θαη πψο απηφ εθδειψλεηαη ζηε ζχγρξνλε επνρή. 9

1.1 τοχοθεςύα τησ εργαςύασ Ζ παξνχζα εξγαζία έρεη σο ζηφρν λα αληρλεχζεη ηα είδε ηεο εηεξφηεηαο, λα ηα πξνζδηνξίζεη θαη λα παξνπζηάζεη πψο έρεη θαηαγξαθεί ε εθπαηδεπηηθή αληηκεηψπηζε κηαο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο, απηήο ησλ ζιαβφθσλσλ ζηε Μαθεδνλία ηελ πεξίνδν 1913-1930. ηε πξνζπάζεηα απηή ιακβάλεηαη ππφςε ην ηζηνξηθφ πιαίζην ηεο επνρήο θαη νη παξάγνληεο πνπ ην επεξεάδνπλ δειαδή ζπλζήθεο, ζπκβάζεηο θαη αληαιιαγέο πιεζπζκψλ κεηαμχ ησλ βαιθαληθψλ θξαηψλ θαη ην Μαθεδνληθφ Εήηεκα. Σα θξηηήξηα πνπ ζα βνεζήζνπλ ζηε δηεξεχλεζε απηή είλαη : 1) Ζ δηαθνξεηηθφηεηα- πνχ θαη πψο εληνπίδεηαη 2) Ζ επίζεκε πνιηηηθή δηαρείξηζε κέζα απφ ηε λνκνζεζία 3) Οη θπξίαξρεο ηάζεηο ηεο αληηκεηψπηζεο ηεο εηεξφηεηαο θαη πψο θαηαγξάθνληαη κέζα απφ ηηο εθζέζεηο ησλ Δπηζεσξεηψλ θαη ησλ δηνηθεηηθψλ πξνζψπσλ Σα θξηηήξηα απηά εμεηάδνληαη ζε θάζεην άμνλα σο πξνο ηηο δχν πεξηφδνπο: 1910-1920 θαη 1920-1930. Οπζηαζηηθά θαιχπηεηαη ην δηάζηεκα απφ ηνπο Βαιθαληθνχο πνιέκνπο κέρξη θαη ηελ δηαθπβέξλεζε ηνπ Βεληδέινπ θαη ηελ εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ 1929. Σελ πεξίνδν απηή πξαγκαηνπνηνχληαη κεγάιεο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ πνπ δεκηνπξγνχλ λέεο ζπλζήθεο ππφ ηηο νπνίεο εθδειψλεηαη ε εηεξφηεηα. ηελ επφκελε δεθαεηία κε ηελ δηθηαηνξία ηνπ Μεηαμά αθνινπζεί έληνλε θαηαζηαιηηθή πνιηηηθή κε δηψμεηο ζε ηνπηθφ επίπεδν θαηά ησλ αιιφγισζζσλ πιεζπζκψλ, θαη εηδηθά θαηά ησλ ιαβφθσλσλ. Απηφ πνπ καο ελδηαθέξεη είλαη ε γισζζηθή αιιαγή, δειαδή ην πέξαζκα απφ ηελ αιινγισζζία ζηελ ειιελνγισζζία θαη εηδηθφηεξα απφ ηελ ζιαβνθσλία ζηελ ειιελνθσλία κε ζηφρν ηελ νκνηνγέλεηα ηνπ πιεζπζκνχ. Απηφ επηδηψθεηαη κέζα απφ ηελ εζληθή πνιηηηθή ηεο ειιεληθήο πιεπξάο θαη ησλ γεηηνληθψλ βαιθαληθψλ θξαηψλ. 10

1.2 Ερευνητικϊ ερωτόματα και υποθϋςεισ Σν εξψηεκα πνπ πξνθχπηεη απφ ην ζέκα ηεο εξγαζίαο είλαη πψο εθθξάζηεθε ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ζην ρψξν ηεο Μαθεδνλίαο ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη πνηνο ήηαλ ν ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο. Δηδηθφηεξα, εξεπλνχκε ηηο ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο δηακνξθψζεθε ε εηεξφηεηα θαη αλ επηηεχρζεθαλ νη ζηφρνη ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο. Ζ ππφζεζε ηεο εξγαζίαο καο είλαη αλ ηειηθά ε εηεξφηεηα, θπξίσο ε γισζζηθή, θαηάθεξε λα αθνκνησζεί θαη ζε πνην βαζκφ. Αλ δειαδή ε ειιεληθή πνιηηηθή απνκφλσζε ή πεξηέιαβε ζην εζσηεξηθφ ηεο κε ίζνπο πνιηηηθνχο θαη θνηλσληθνχο φξνπο δηαθνξεηηθνχο εζληθνχο, ζξεζθεπηηθνχο θαη γισζζηθνχο πιεζπζκνχο. Θα ήζεια λα αλαθέξσ ζην ζεκείν απηφ φηη αξθεηέο θνξέο κέζα ζηελ εξγαζία ζπλαληάκε ηελ έλλνηα «μελφθσλνη» ή «αιιφθσλνη». Με ηε ρξήζε ηεο ιέμεο απηήο πξνζδηνξίδνπκε ηνπο πιεζπζκνχο πνπ ην δηαθνξεηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη ε γιψζζα. Έηζη εξκελεχνληαη θαη νη δηαθνξεηηθέο νλνκαζίεο φπσο ηνπξθφθσλνη, βνπιγαξφθσλνη, ζιαβφθσλνη θαη αξβαληηφθσλνη. Δηδηθά, γηα ηνλ φξν ζιαβφθσλνη πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ εξγαζία, δειψλεη ηνπο πιεζπζκνχο ζηε Μαθεδνλία πνπ κηινχλ ην ηνπηθφ γισζζηθφ ηδίσκα, ρσξίο φκσο λα έρεη νξηζηεί ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα ηνπο. Οη πιεζπζκνί απηνί δηαβηνχλ ζην ειιεληθφ εζληθφ θξάηνο, ζέβνληαη ηνπο λφκνπο ηνπ θαη επηζπκνχλ ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζή ηνπο. 1.3 Μεθοδολογύα Ζ εξγαζία είλαη νπζηαζηηθά κία πνηνηηθή πξνζέγγηζε εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο πνπ επηρεηξείηαη κέζα απφ ηελ πνηνηηθή αλάιπζε θεηκέλνπ. Πξφθεηηαη γηα ηζηνξηθή έξεπλα πνπ ζηνρεχεη ζηελ αλαδήηεζε ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη πεξηγξάθεη φιεο ηηο πιεπξέο ηεο θαηάζηαζεο πνπ κειεηάκε ή φζεο είλαη πξνζβάζηκεο. χκθσλα κε ηνπο Cohen & Manion, ε ηζηνξηθή έξεπλα είλαη ε αλαδήηεζε καξηπξηψλ πξνθεηκέλνπ λα εθηηκεζνχλ γεγνλφηα θαη λα ππάξμνπλ θάπνηα 11

ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ζπκβάληα πνπ αλήθνπλ ζην ηζηνξηθφ παξειζφλ. 1 Αθφκε, απνηππψλεη κηα γεληθή εηθφλα ησλ ζπλζεθψλ θαη ζπληειεί ζηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ νξηνζέηεζε ελφο πξνβιήκαηνο. Έηζη, δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα αμηνπνηήζνπκε ην παξειζφλ πξνθεηκέλνπ λα πξνβιέςνπκε ην κέιινλ θαη αληίζηξνθα λα εξκελεχζνπκε ην παξειζφλ κέζα απφ ηα ζηνηρεία ηεο ησξηλήο πξαγκαηηθφηεηαο, θπξίσο ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο. χκθσλα κε ηνπο Hill θαη Kerber 2, ηα νθέιε ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο έρνπλ σο εμήο : Γίλεη ηε δπλαηφηεηα ψζηε λα αλαδεηνχληαη ζην παξειζφλ ιχζεηο ζε ζχγρξνλα πξνβιήκαηα. Φσηίδεη ηάζεηο ηνπ παξφληνο θαη ηνπ κέιινληνο. Τπνγξακκίδεη ηε ζρεηηθή ζεκαζία θαη ηα απνηειέζκαηα ησλ πνηθίισλ αιιειεπηδξάζεσλ πνπ ζπλαληψληαη ζε φιεο ηηο θνπιηνχξεο. Δπηηξέπεη ηελ επαλεθηίκεζε ησλ δεδνκέλσλ ζε ζρέζε κε επηιεγκέλεο ππνζέζεηο, ζεσξίεο θαη γεληθεχζεηο πνπ δηαηππψλνληαη ζήκεξα ζρεηηθά κε ην παξειζφλ. Σα κέζα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ είλαη πεγέο δεδνκέλσλ, πξσηνγελείο θαη δεπηεξνγελείο. ηηο πξσηνγελείο πεξηιακβάλεηαη ην αξρεηαθφ πιηθφ πνπ πξνέξρεηαη απφ ην Ηζηνξηθφ Αξρείν Μαθεδνλίαο θαη ην Αξρείν Γεληθήο Γηνίθεζεο Μαθεδνλίαο θαη απνηέιεζε ηεθκήξην ηζηνξηθήο κλήκεο σο άκεζε πεγή πιεξνθνξηψλ. ην ζεκείν απηφ ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ην πξνζσπηθφ ηνπ Ηζηνξηθνχ Αξρείνπ Θεζζαινλίθεο γηα ηελ άκεζε εμππεξέηεζε θαη ηε ζπλεξγαζία θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εξεπλεηηθήο κνπ δξαζηεξηφηεηαο. ην αξρείν πεξηιακβάλνληαη ζηνηρεία κε άκεζε πιηθή ζρέζε φπσο λφκνη θαη αξρεία επίζεκσλ θνξέσλ δειαδή δηνηθεηηθέο αλαθνξέο θαη εθζέζεηο Δπηζεσξεηψλ εθπαίδεπζεο. Σν δεπηεξνγελέο πιηθφ πνπ ρξεζηκνπνηήζακε είλαη ηα εγρεηξίδηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ Δπζ.Μπνπληψλα θαη Νηθ.Καξαρξίζηνπ θαη Γειηία ηνπ Δθπαηδεπηηθνχ Οκίινπ πνπ πεξηιακβάλνπλ θείκελα, άξζξα θαη πξνζσπηθέο καξηπξίεο απφ δαζθάινπο ζρεηηθά κε δεηήκαηα μελφθσλσλ. Ζ αμία ησλ δεπηεξνγελψλ πεγψλ δελ πξέπεη ππνηηκεζεί αθνχ πνιιέο θνξέο καο δίλεη επξήκαηα πην ρξήζηκα απφ απηά ησλ πξσηνγελψλ πεγψλ. 1 Cohen L.Manion L., Μεζνδνινγία Δθπαηδεπηηθήο Έξεπλαο, εθδ. Μεηαίρκην, 1994, ζει71 ζε: Borg, W.R., Educational Research: An Introduction (Longman, London,1963) 2 Ο.π., ζει72, ζε :Hill J.E.and Kerber, A., Models, Methods and Analytical Procedures in Educational Research (Wayne State University Press, Detroit,1967) 12

Ζ ρξνληθή πεξίνδνο πνπ θαιχπηνπλ ηα επξήκαηα απφ ην Ηζηνξηθφ Αξρείν είλαη δχν δεθαεηίεο, κε ηελ πξψηε έθζεζε λα μεθηλά ην 1913 ελψ ε ηειεπηαία είλαη γξακκέλε ην 1929. Πξφθεηηαη γηα αξρεηαθφ πιηθφ πνπ πεξηιακβάλεη εθζέζεηο επηζεσξεηψλ εθπαίδεπζεο θαη εθζέζεηο πνπ έρνπλ ζπληαρζεί απφ δηνηθεηηθέο αξρέο φπσο ππνδηνηθεηέο πεξηνρψλ. Σν πιηθφ πνπ έρνπκε επεμεξγαζηεί αθνξά ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο ηεο Κεληξηθήο θαη Γπηηθήο Μαθεδνλίαο, νη νπνίεο είλαη: α)δπαξρία Βέξνηαο, β)δπαξρία Κηιθίο, γ)δπαξρία Δδέζζεο θαη ηηο ππνδηνηθήζεηο ησλ Βνδελψλ (πεξηνρή Δδέζζεο) θαη ηεο Καξαηδφβεο (πεξηνρή Αξηδαίαο), δ)δπαξρία Γηαλληηζψλ, ε)δπαξρία Αλαζειίηζαο (Κνδάλε) θαη ζη) Ννκφο Φιψξηλαο. Οη πεξηνρέο έρνπλ δηακνξθσζεί ζχκθσλα κε ην δηάηαγκα πεξί δηνηθεηηθήο δηαηξέζεσο ηεο Γεληθήο Γηνίθεζεο Μαθεδνλίαο, ην 1913. Ζ ρξνληθή απηή δηάθξηζε εμππεξεηεί ζηε ζχγθξηζε θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ αλάκεζα ζηηο πεξηνρέο. Μέζα απφ απηέο, κπνξνχκε λα αλαιχζνπκε ην ιφγν ησλ επηζεσξεηψλ ηφζν σο πξνο ην πεξηερφκελν ηνπ φζν θαη σο πξνο ηελ ηδενινγηθή θαηεχζπλζή ηνπ. Έρνπκε κειεηήζεη ηα ηζηνξηθά θαη θνηλσληθά ζηνηρεία ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ ζπληειείηαη ην εθπαηδεπηηθφ έξγν, θπξίσο ζε ηνπηθφ επίπεδν θαη κειεηάκε ηα ζηνηρεία απηά ζε ζπλδπαζκφ κε πηπρέο ηεο εθπαηδεπηηθήο ηζηνξίαο. Απηφ πνπ επηηπγράλεηαη κέζα απφ ηε κειέηε ησλ πεγψλ είλαη: 1) Να δηαθαλεί ε εηθφλα ηεο εθπαηδεπηηθήο θαηάζηαζεο κέζα απφ ηα έγγξαθα ζηα νπνία πεξηγξάθνληαη πηπρέο ηεο εθπαίδεπζεο ζηε Μαθεδνλία. 2) Να πεξηνξηζηεί ν θίλδπλνο θαηαγξαθήο ηεο πξνπαγάλδαο θαη λα ππάξμεη εγθπξφηεηα αθνχ πξφθεηηαη γηα ππεξεζηαθέο αλαθνξέο. 3) Να αμηνπνηεζεί ην πιηθφ ησλ ηεθκεξίσλ ηζηνξηθήο κλήκεο Ζ αλάιπζε ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ έρνπκε ζπιιέμεη πξαγκαηνπνηείηαη ζε ηέζζεξηο άμνλεο. Πξψηα, παξνπζηάδνληαη ηα ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ηελ εζλνινγηθή ζχζηαζε, ην θξφλεκα θαη ηελ θνηλσληθή θαηάζηαζε ησλ θαηνίθσλ ηεο πεξηνρήο. ην ζεκείν απηφ ζα ήζεια λα αλαθεξζψ ζηε ιέμε θξφλεκα ηελ νπνία πηνζεηψ αθνχ αλαθέξεηαη απφ ηνπο επηζεσξεηέο εθπαίδεπζεο θαη ηνπο δηνηθεηηθνχο εθπξνζψπνπο ζηηο εθζέζεηο θαη ηηο αλαθνξέο πνπ έρνπλ ζπληάμεη. Έπεηηα, δίλνπκε πιεξνθνξίεο σο πξνο ηε γιψζζα είηε πξφθεηηαη γηα ηε γιψζζα πνπ νκηιείηαη απφ ηνπο θαηνίθνπο είηε γηα ηε γιψζζα δηδαζθαιίαο πνπ αθνινπζείηαη ζηα ζρνιεία. Αθνινπζεί ε αλάιπζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηνηρείσλ ζρεηηθά κε ηνλ καζεηηθφ πιεζπζκφ, ην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ θαη γεληθφηεξα ηελ 13

θαηάζηαζε ηνπ ζρνιηθνχ δηθηχνπ. ην ηέινο, ππάξρνπλ νη ζπζηάζεηο θαη ηα κέηξα πνπ πξνηείλνπλ νη αξρέο πνπ έρνπλ ζπληάμεη ηηο εθζέζεηο. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη απφ ην πιηθφ πνπ έρνπκε ζπιιέμεη γηα θάπνηεο πεξηνρέο δελ έρνπκε βξεη πιεξνθνξίεο ή ηα ζηνηρεία ήηαλ πεξηνξηζκέλα ή δπζαλάγλσζηα. Οη αλαθνξέο ππνκλήκαηα ησλ Γηνηθεηψλ ζπληάζζνληαλ έπεηηα απφ εγθχθιην πνπ είρε ζηαιεί ζην εθάζηνηε δηνηθεηηθφ ηκήκα θαη δεηνχζε ζηνηρεία γηα ηελ ελ γέλεη θαηάζηαζε ζηελ πεξηνρή. Σν ίδην ίζρπε θαη κε ηηο εθζέζεηο ησλ Δπηζεσξεηψλ εθπαίδεπζεο νη νπνίεο ζηέιλνληαλ πξνο ηε Ννκαξρία ηεο πεξηνρήο ή ην Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ. 14

2. Έθνοσ, εθνότητα, γλώςςα, θρηςκεύα : πεδύα δρϊςησ τησ πολιτιςμικόσ ετερότητασ Έζλνο-Δζλόηεηα ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα, ε Μαθεδνλία ππήξμε ε πεξηνρή φπνπ ην ζηνηρείν ηεο εηεξφηεηαο εθθξαδφηαλ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη δηαθνξεηηθά κέζα. Οη λέεο πνιηηηθέο, θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο νδήγεζαλ ζηε ζπγθέληξσζε ελφο πιεζπζκνχ δηαθνξεηηθνχ ζε επίπεδν έζλνπο, εζλφηεηαο, ζξεζθείαο θαη γιψζζαο ζηελ πεξηνρή απηή. Απηφ πνπ πξέπεη λα πξνζδηνξηζηεί αξρηθά είλαη ε έλλνηα ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο θαη πψο απηή πεξηθιείεη ηα ζηνηρεία πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ δηαθνξεηηθφηεηα. Με ηελ έλλνηα ηεο εηεξφηεηαο έρνπλ αζρνιεζεί πνιινί κειεηεηέο θαη εθπξφζσπνη ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο. Αθνξά ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο πνπ δεη ζηελ επηθξάηεηα ελφο εζληθνχ θξάηνπο, ζε επίπεδν έζλνπο, εζλφηεηαο, ζξεζθείαο θαη γιψζζαο. πσο αλαθέξεη ν Γθφηνβνο, ε εηεξφηεηα είλαη ζπιινγηθέο ηαπηφηεηεο θαη αθνξά ηελ έληαμε ησλ αηφκσλ ζε ζπιινγηθφηεηεο, άξα ζε θνηλσληθέο νκάδεο. 3 Απηφ πνπ είλαη ελδηαθέξνλ είλαη νη θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ έληαμε ζε δηάθνξεο ζπιινγηθφηεηεο. Ο φξνο πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα ή πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ζπλαληάηαη ζπρλά θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηηο θαηεγνξίεο ηεο εζληθφηεηαο, ηεο εζλφηεηαο, ηεο ζξεζθείαο θαη ηεο γιψζζαο. Γη απηφ, εμεηάδεηαη πάληα ζε ζπζρέηηζε κε ηνπο φξνπο απηνχο ρσξίο λα απνηειεί θάηη αλεμάξηεην. Ο Γθφηνβνο έρεη ραξαθηεξίζεη ηε ζρέζε απηή σο ζρέζε «θειχθνπο/πεξηερνκέλνπ» αθνχ ε πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα έρεη σο πεξηερφκελν ηηο ηδηφηεηεο, ηηο ζηάζεηο, ηηο αμίεο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ εκθαλίδεη ην ππνθείκελν. 4 Ο Νηθνιάνπ πξνζζέηεη ζηηο ηδηφηεηεο ηεο πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο θαη ηηο ηαμηθέο δηαθνξνπνηήζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θνηλσληθή πξνέιεπζε θάζε αηφκνπ. 5 Έηζη, ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα δελ απνηειεί μερσξηζηφ ηχπν ηαπηφηεηαο ή θάπνηα επηπξφζζεηε θαηεγνξία αιιά πεξηθιείεη φιεο ηηο άιιεο θαη ππάξρεη κφλν ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο άιιεο. Ο 3 Γθφηνβνο.Αζ., Δθπαίδεπζε θαη Δηεξφηεηα, εθδ. Μεηαίρκην, Αζήλα,2002, ζει10 4 Ο.π.,ζει.11-12 5 Νηθνιάνπ Γ., Γηαπνιηηηζκηθή Γηδαθηηθή, εθδ.διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 2005, ζει.213 15

Γακαλάθεο ηνλίδεη, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, φηη ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα δηακνξθψλεηαη απφ ηηο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο. Ζ πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα ελφο ιανχ πεξηιακβάλεη ηελ ηζηνξηθή θιεξνλνκηά, ηε γιψζζα, ηε ζξεζθεία, ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο θαη ηε ιατθή παξάδνζή ηνπ. Καηά ζπλέπεηα, ε πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα δελ είλαη θιεξνλνκηθή αιιά επίθηεηε. 6 Δίλαη θάηη πνπ κπνξεί λα απνθηεζεί ζηαδηαθά θαη ηξνπνπνηείηαη ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ. ηελ πεξίπησζε ηεο Μαθεδνλίαο, ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα πξνέξρεηαη απφ δχν θαηαζηάζεηο. Τπάξρεη ε εηεξφηεηα πνπ πξνθχπηεη απφ ηε ζχλζεζε ησλ πιεζπζκψλ πνπ βξίζθνληαη εληφο ησλ ζπλφξσλ ηνπ θξάηνπο φηαλ απηφ εκθαλίδεηαη ηζηνξηθά. Αλαθεξφκαζηε, δειαδή, ζηνπο βιαρφθσλνπο, ζιαβφθσλνπο, ηνπξθφθσλνπο, Ηζξαειίηεο θαη άιιεο εζληθφηεηεο πνπ δνχζαλ ζηε Μαθεδνλία απφ ηελ επνρή ηεο Οζσκαληθήο θπξηαξρίαο. Ζ δεχηεξε πεξίπησζε είλαη ε εηζαγφκελε εηεξφηεηα, δειαδή ε δηαθνξνπνίεζε πνπ πξνέθπςε απφ ηελ άθημε ησλ πξνζθχγσλ θαη ησλ κεηαλαζηψλ κεηά ηηο ακνηβαίεο αληαιιαγέο πιεζπζκψλ κεηαμχ Διιάδαο, Βνπιγαξίαο θαη Σνπξθίαο. Αλεμάξηεηα απφ ην πψο δεκηνπξγήζεθε ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, ηα εθπαηδεπηηθά πξνβιήκαηα πνπ παξαηεξνχληαη είλαη ηερληθά θαη ηδενινγηθά. 7 Σα ηερληθά πξνβιήκαηα αθνξνχλ ηε ζρνιηθή δηαδηθαζία θαη ηα ζέκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπλχπαξμε καζεηψλ κε δηαθνξεηηθή πνιηηηζκηθή πξνέιεπζε. Σα ηδενινγηθά πξνβιήκαηα ζρεηίδνληαη κε ηα αηηήκαηα ησλ θνξέσλ ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο γηα δηαθνξνπνίεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο απέλαληη ηνπο. ηελ πεξίπησζε ηεο Μαθεδνλίαο, ε ηδενινγηθή δηάζηαζε είλαη πην έληνλε, αθνχ ππάξρεη αλάγθε δηαθνξνπνίεζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο απέλαληη ζηηο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα λα δεκηνπξγνχληαη πεξηνρέο κεηνλνηηθήο επηξξνήο φπνπ νη πιεζπζκνί αλαδεηνχλ πνιηηηζκηθά ζηνηρεία θαη δξαζηεξηφηεηεο πνπ δελ είλαη θνηλέο κε απηά πνπ γλσξίδεη ε θπξίαξρε πιεηνςεθία. ηε ζπλέρεηα, ζα πξνζδηνξίζνπκε ηηο επηκέξνπο θαηεγνξίεο ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο. Σα πξψηα θξηηήξηα πνπ απνηεινχλ κέξνο ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο είλαη ε εζληθή θαη εζλνηηθή ηαπηφηεηα ελφο πιεζπζκνχ. Ο Γθφηνβνο αλαθέξεη φηη απηέο νη κνξθέο εηεξφηεηαο ζρεηίδνληαη κε ηελ αίζζεζε πνπ έρεη θάπνηνο ή έλα ζπγθεθξηκέλν θνηλσληθφ ζχλνιν φηη αλήθεη ζε δηαθνξεηηθή ζπιινγηθφηεηα ζε ζρέζε κε ην κεγαιχηεξν 6 Γακαλάθεο,Μ., Ζ εθπαίδεπζε ησλ παιηλλνζηνχλησλ θαη αιινδαπψλ καζεηψλ ζηελ Διιάδα, εθδ.gutenberg, Αζήλα, 2001, ζει.31 7 Γθφηνβνο Αζ., Δθπαίδεπζε θαη Δηεξφηεηα, εθδ. Μεηαίρκην, Αζήλα, 2002, ζει.61 16

θνκκάηη ηνπ πιεζπζκνχ. 8 Απηφ ην θνηλσληθφ ζχλνιν κπνξεί λα δηακνξθψζεη αλάινγα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαη ηελ ηζηνξηθή πξνέιεπζή ηνπ δηαθνξεηηθή εζληθή θαη εζλνηηθή ηαπηφηεηα. Σα έζλε-θξάηε δεκηνπξγνχληαη ζηελ Δπξψπε κεηά ην Μεζαίσλα θαη ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε. Πξφθεηηαη γηα δηαθνξεηηθνχο ιανχο πνπ δνπλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή. Οη έλλνηεο ηνπ έζλνπο θαη ηεο εζλφηεηαο είλαη ξεπζηέο θαη εηδηθά ζηελ πεξηνρή ηεο Μαθεδνλίαο είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηνχλ. Γεληθά, νη εζληθέο νκάδεο ζεσξνχληαη θνηλσληθέο νκάδεο πνπ έρνπλ θνηλή ηζηνξία, θνηλή γιψζζα θαη θνηλφ πνιηηηζκφ. Σελ άπνςε απηή ππνζηεξίδεη θαη ν Gellner αθνχ ζεσξεί φηη νη άλζξσπνη πνπ αλήθνπλ ζην ίδην έζλνο, έρνπλ θαη ηνλ ίδην πνιηηηζκφ. 9 Ο Barth ηνπνζεηείηαη δηαθνξεηηθά ηνλίδνληαο φηη νη εζλνηηθέο νκάδεο είλαη «θαηεγνξίεο ραξαθηεξηζκνχ θαη ηαχηηζεο» πνπ κπνξνχλ λα νξηζηνχλ θαη ρσξίο ηελ χπαξμε θνηλψλ πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ. εκεηψλεη φηη ε δηαθνξά αλάκεζα ζην έζλνο θαη ηελ εζλνηηθή νκάδα είλαη ν βαζκφο πνιηηηθνπνίεζεο πνπ ζπληειείηαη ζηε δεχηεξε πεξίπησζε. Σα έζλε, ζχκθσλα κε ηνλ Barth, είλαη κεγάιεο θαη πνιηηηθνπνηεκέλεο εζλνηηθέο νκάδεο πνπ δεηνχλ έλα βαζκφ απηνλνκίαο θαη ειπίδνπλ λα θπξηαξρήζνπλ ζε κία ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή. πγθεθξηκέλα, ραξαθηεξίδεη ηηο εζλνηηθέο νκάδεο «πεξηζηαζηαθέο» θαη φρη «αξρέγνλεο» κε ακεηάβιεηα ραξαθηεξηζηηθά πξνθεηκέλνπ λα ηνλίζεη ηε ξεπζηφηεηά ηνπο. 10 Σν έζλνο θαη ε εζλφηεηα δεκηνπξγνχλ ηελ αληίζηνηρε ηαπηφηεηα ζηνπο πιεζπζκνχο πνπ αληηπξνζσπεχνπλ. Ζ εζλνηηθή νκάδα, φπσο ππνζηεξίδεη ε Καξαθαζίδνπ είλαη ην κεηαβαηηθφ ζηάδην γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ εζλψλ θαη ησλ εζληθψλ θξαηψλ. Έηζη, ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα κε ηε δεκηνπξγία ησλ εζληθψλ θξαηψλ κεηαζρεκαηίδεηαη ζε εζληθή ηαπηφηεηα. 11 κσο, ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα παξακέλεη ζε νξηζκέλνπο πνιίηεο ηνπ θξάηνπο θαη ζε πεξηπηψζεηο κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ. Ζ ηαπηφηεηα πνπ δεκηνπξγείηαη κπνξεί άιινηε λα ζπλππάξμεη κε ηελ εζληθή ηαπηφηεηα θαη άιινηε λα πξνθαιέζεη ζπγθξνχζεηο. Ζ δεκηνπξγία εζληθήο θαη εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο νδήγεζε ζηνλ εζληθηζκφ θαη ζηα εζληθηζηηθά θηλήκαηα. Ο Λέθθαο νξίδεη ηνλ εζληθηζκφ σο ηδενινγία πνπ πεξηιακβάλεη αληηιήςεηο θαη πξαθηηθέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην έζλνο θαη δίλνπλ ζην ππνθείκελν 8 Ο.π.,ζει.60 9 Gellner E., Έζλε θαη Δζληθηζκφο, εθδ.αιεμάλδξεηα,αζήλα, 1999 10 Καξαθαζίδνπ Α., Μαθεδνληθέο ηζηνξίεο θαη πάζε 1870-1990, εθδ. Οδπζζέαο, Αζήλα,2000,ζει19-20 11 Ο.π.,ζει.62 17

ηαπηφηεηα. Ζ εζληθηζηηθή ηδενινγία δελ εξκελεχεη απιά ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα αιιά επηρεηξεί, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, λα ηε δηακνξθψζεη. Απηφ πνπ νπζηαζηηθά επηηειεί ν εζληθηζκφο ζε έλα θξάηνο είλαη λα θαηαζθεπάδεη θαη λα παξέρεη ηαπηφηεηεο ζην ππνθείκελν ηνπ. Δπίζεο, δηαθξίλεη ηελ εζληθή ζεσξία απφ ηελ εζληθή ζπλείδεζε. Χο πξνο ηελ εζληθή ζπλείδεζε, αλαθέξεη φηη είλαη γεληθή θαη εκπεηξηθή έλλνηα πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ εζληθή ηαπηφηεηα θαη ηελ εζληθή αλεμαξηεζία. 12 Ζ δχλακε ηνπ εζληθηζκνχ δηαθαίλεηαη ζηε θξάζε ηνπ Gellner, φηη κέζσ ηνπ εζληθηζκνχ «Νεθξέο γιψζζεο κπνξνχλ λα μαλαδσληαλέςνπλ, λα εθεπξεζνχλ παξαδφζεηο, λα απνθαηαζηαζνχλ εληειψο θαληαζηηθέο, παιηέο θαζαξφηεηεο.» Δπηζεκαίλεη φηη ε αλάγθε γηα νηθνλνκηθή αλάπηπμε γελλά ηνλ εζληθηζκφ ελψ ην εζληθφ θξάηνο πξέπεη λα είλαη πνιηηηζκηθά νκνηνγελέο πξνθεηκέλνπ λα επηβηψζεη. 13 Ο εζληθηζκφο κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ηαπηφηεηεο ρσξίο νπζηαζηηθή βάζε θαη λα δψζεη ςεπδή θίλεηξα ζε εζλφηεηεο ψζηε λα δηεθδηθήζνπλ ηελ απηνλνκία ηνπο κέζα ζε έλα έζλνο. Δηδηθφηεξα, ν 19 νο αηψλαο ραξαθηεξίδεηαη απφ εμεγέξζεηο ζηα γεσγξαθηθά φξηα ηεο νζσκαληθήο επηθξάηεηαο πνπ ζηφρεπαλ ζηελ ηαχηηζε ηεο πνιηηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ κε ηελ εζλνηηθή ηνπο. ηφρνο ησλ εμεγέξζεσλ ήηαλ ε εζληθή ελνπνίεζε θαη ε εδαθηθή επέθηαζε. Ο Danforth ππνζηεξίδεη φηη ηα εζληθηζηηθά θηλήκαηα έρνπλ ζθνπφ λα δεκηνπξγήζνπλ κηα πνιηηηθή νκάδα πνπ ζα έρεη εδαθηθά φξηα, έλα θξάηνο δειαδή πνπ ζα έρεη δεκηνπξγεζεί απφ κία νκνηνγελή πνιηηηζκηθή νκάδα, έλα έζλνο. 14 Σν ζηνηρείν πνπ ηξέθεη ηνλ εζληθηζκφ είλαη ε νκνηνγέλεηα πνπ επηδηψθεηαη ζε θάζε εζληθφ θξάηνο. Ζ δχλακε ηνπ εζληθηζκνχ βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη αληιεί ζηνηρεία απφ πξνεγνχκελεο πνιηηηζκηθέο κνξθέο, ηα αλαδεκηνπξγεί θαη ηα δηακνξθψλεη ζε λέεο ηαπηφηεηεο πνπ απνηεινχλ, φκσο, παξειζνληηθή πνιηηηζκηθή ζπλέρεηα. Δπίζεο, έλα άιιν ζηνηρείν πνπ ηξνθνδνηεί ηνλ εζληθηζκφ είλαη ν ζρνιηθφο ζεζκφο φηαλ απηφο ιεηηνπξγεί σο εξγαιείν ηδενινγηθήο ζπγθξφηεζεο. ηελ πεξίπησζε ηεο πεξηνρήο ηεο Μαθεδνλίαο, ν εζληθηζκφο εληζρχεηαη απφ ηνλ ζπλερή εθπαηδεπηηθφ αληαγσληζκφ αλάκεζα ζηελ Διιάδα θαη ηε Βνπιγαξία. Απηφο ν αληαγσληζκφο εξκελεχεηαη κε ηε δηεχξπλζε ηνπ ζρνιηθνχ δηθηχνπ ηφζν απφ ηελ Διιάδα φζν θαη απφ ηε Βνπιγαξία ζε πεξηνρέο κε ζπκπαγή μελφθσλν πιεζπζκφ φπσο ε Γπηηθή Μαθεδνλία. 12 Λέθθαο Π., Ζ εζληθηζηηθή ηδενινγία :πέληε ππνζέζεηο εξγαζίαο ζηελ ηζηνξηθή θνηλσληνινγία, εθδ. Καηάξηη, Αζήλα, 2006, 13 Gellner E., Έζλε θαη Δζληθηζκφο, εθδ.αιεμάλδξεηα, Αζήλα, 1999 14 Danforth L., Ζ Μαθεδνληθή δηακάρε, εθδ.αιεμάλδξεηα, Αζήλα, 1999,ζει.21 18

Χο πξνο ηα είδε ηνπ εζληθηζκνχ, ζα αλαθεξζνχκε αξρηθά ζηνλ πνιηηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ εζληθηζκφ. Με ηνλ φξν πνιηηηζηηθφο εζληθηζκφο αλαθεξφκαζηε ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ έζλνπο απφ ηα ππνθείκελα σο ηζηνξηθή ζπιινγηθή νληφηεηα, πνπ βαζίδεηαη ζηε θνηλή θαηαγσγή, ηνλ θνηλφ πνιηηηζκφ, ηε γιψζζα θαη ηε ζξεζθεία. Αληίζεηα, ν πνιηηηθφο εζληθηζκφο αληηκεησπίδεη ην έζλνο σο ππνθεηκεληθή ζπιινγηθή πξαγκαηηθφηεηα, ζηελ νπνία ε ιατθή θπξηαξρία εμαζθαιίδεηαη κέζα απφ πνιηηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. 15 Σα είδε ηνπ εζληθηζκνχ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εηεξφηεηα ζηε Μαθεδνλία είλαη ν εζλνηηθφο θαη ν γισζζηθφο εζληθηζκφο. Ο γισζζηθφο εζληθηζκφο έρεη σο κέζν έθθξαζεο ηε γιψζζα θάζε κεηνλνηηθήο νκάδαο θαη ηελ πξνζπάζεηα δηαηήξεζήο ηεο. Ο εζλνηηθφο εζληθηζκφο (ethnic nationalism) κπνξεί λα εξκελεπζεί κέζα απφ ηηο ζπλζήθεο πνπ έρνπλ δεκηνπξγήζεη ηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ζηελ πεξηνρή ηεο Μαθεδνλίαο. Ο Smith ππνζηεξίδεη φηη απηή ε κνξθή ηνπ εζληθηζκνχ αλαγθάδεη ηνπο πνιίηεο λα αληηκεησπίδνπλ ην θξάηνο σο εζλφηεηα ηελ νπνία πξέπεη λα πξνζηαηεχνπλ θαη λα ζέβνληαη. 16 Ζ έλλνηα απηή ηνπ εζληθηζκνχ βαζίδεηαη πάλσ ζε κηα αληίιεςε ηνπ γηα «εζλνηηθή αλαγέλλεζε» πνπ παξαηεξείηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα. χκθσλα κε απηήλ, εληζρχνληαη εζλνηηθέο κεηνλφηεηεο πνπ δεηνχλ εζληθή αλεμαξηεζία θαη πνιηηηζκηθέο ειεπζεξίεο φπσο δηθαηψκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε γισζζηθή έθθξαζε. Ο Smith επηζεκαίλεη, επίζεο, ηνλ πνιηηεηαθφ εζληθηζκφ (civic nationalism) πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ αληίιεςε ηνπ πνιίηε πνπ αθνινπζεί ηα ηδεψδε ηνπ θξάηνπο-πνιηηείαο ζην νπνίν αλήθεη. Ζ αληίιεςε απηή δηαθνξνπνηεί ηελ έλλνηα ηνπ θξάηνπο αθνχ ζηνλ πνιηηεηαθφ εζληθηζκφ απηή εκθαλίδεηαη σο θξάηνο-πνιηηεία θαη ζηνλ εζλνηηθφ εζληθηζκφ σο έθθξαζε κηαο εζλφηεηαο. 17 Ζ εζληθή θαη εζλνηηθή ηαπηφηεηα ζηε πεξηνρή ηεο Μαθεδνλίαο είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηεί ιφγσ ηεο πνιππινθφηεηαο ηεο πιεζπζκηαθήο ζχλζεζεο ηεο πεξηνρήο. πσο ππνζηεξίδεη ν Γνχλαξεο, εηδηθά ζ απηή ηελ πεξηνρή, δελ πξέπεη λα εμηζψζνπκε ηελ πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα νχηε κε ηελ εζληθή νχηε κε ηελ εζλνηηθή. 18 Γεληθά, νη πεξηζζφηεξνη κειεηεηέο ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν «ethnic» πξνθεηκέλνπ λα δειψζνπλ κηα νκάδα κε ζπιινγηθφ φλνκα, θνηλφ κχζν θαηαγσγήο, θνηλή ηζηνξία θαη έλα δεζκφ κε κηα 15 Μπέηζαο Γ., Δθπαίδεπζε θαη λεσηεξηθφηεηα ζην 19 ν αηψλα: κηα ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ζρνιείνπ ζηε δηακφξθσζε εζληθήο ζπλείδεζεο ζηε Βαιθαληθή, πεξ.μαθεδλφλ, ηρ.14,2005,ζει.129 16 Smith A., The ethnic origins of nations, ed.b.blackwell, Oxford,1988, ζει.134 17 Ο.π.,ζει.134-138 18 Γνχλαξεο Β.,Σαπηφηεηεο ζηε Μαθεδνλία, εθδ.παπαδήζεο, Αζήλα,1997, ζει.22 19

ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή. Απφ ην 1970, ν φξνο απηφο ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ ειιεληθή Μαθεδνλία γηα λα νξίζεη ηνπο ληφπηνπο θαη ηνπο πξφζθπγεο. Ζ δηαθνξά ζηηο δχν νκάδεο έγθεηηαη ζηε γιψζζα. Δηδηθά ζηε Γπηηθή Μαθεδνλία, ζηηο αξρέο ηνπ αηψλα, νη ληφπηνη είλαη νη ζιαβφθσλνη πνπ απνηεινχλ ζχκβνια θιεηζηήο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νκάδαο. Δπίζεο, ν Γνχλαξεο επηζεκαίλεη φηη νη εζλφηεηεο δελ δηαθξίλνληαη κε βάζε θνηλά πνιηηηζκηθά ζηνηρεία αιιά πσο ρξεζηκνπνηνχληαη απηά ηα ζηνηρεία ζε θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ επίπεδν. Θεσξεί φηη ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα είλαη πξνζσπηθή επηινγή ηνπ θάζε αηφκνπ πνπ εμαξηάηαη απφ ην πξνζσπηθφ ζπκθέξνλ, ηε ζπγγέλεηα θαη ηελ εληνπηφηεηα. Με ηνλ ηξφπν απηφ νδεγνχκαζηε ζηε δηεθδίθεζε κεηνλνηηθψλ δηθαησκάησλ. 19 Με ηελ πνιππινθφηεηα ηεο νηθνδφκεζεο έζλνπο ζηε Μαθεδνλία ζπκθσλεί θαη ε Καξαθαζίδνπ ελψ πξνζζέηεη θαη ην ζηνηρείν ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο. Οη ηνπηθέο θνηλφηεηεο αλαζρεκάηηζαλ ηηο ππάξρνπζεο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζρέζεηο. Παξάιιεια, ν εζληθηζκφο κεηέβαιε ζε Άιινπο απηνχο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηα θξηηήξηα νξηζκνχ ηεο νκάδαο κε απνηέιεζκα λα απνηεινχλ κεηνλφηεηεο ζε ζρέζε κε ηελ θπξίαξρε πιεηνςεθία πνπ δηαζέηεη απηνζπλείδεζε. 20 ηελ πεξίπησζε ηεο Μαθεδνλίαο, νη ζιαβφθσλνη έγηλαλ νη Άιινη πνπ δελ δηαζέηνπλ θνηλά ραξαθηεξηζηηθά είηε σο πξνο ηε γιψζζα είηε σο πξνο ηελ εζληθή ζπλείδεζε κε ηελ θπξίαξρε νκάδα. Ζ δηαθνξεηηθή νκάδα πνπ δεκηνπξγείηαη απνηειεί απεηιή γηα ηελ εζληθή ελφηεηα θαη ηελ νκνηνγέλεηα ηνπ εζληθνχ θξάηνπο πνπ έρεη δεκηνπξγεζεί. Ζ ξεπζηφηεηα ηεο εζληθήο θαη εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο θαίλεηαη απφ ην πφζν εχθνια κπνξνχζαλ νη ζιαβφθσλνη λα απηνπξνζδηνξηζηνχλ είηε σο Βνχιγαξνη είηε σο έξβνη. πσο ππνζηεξίδεη ν Gellner, ν εζληθηζκφο δεκηνπξγεί θαη κεηαζρεκαηίδεη ηα έζλε ηαπηφρξνλα. Έηζη, νη δηαθνξεηηθέο ηνπηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο δεκηνπξγνχζαλ ζπλζήθεο άιινηε δεκηνπξγίαο ζεξβηθήο εζλφηεηαο άιινηε βνπιγαξηθήο. Απηφ πνπ δηαπηζηψλεη ε Καξαθαζίδνπ είλαη φηη κε ηελ εδαθηθή δηαίξεζε ηεο Μαθεδνλίαο, νη ζιαβφθσλνη πιεζπζκνί ηεο πεξηνρήο «κεηαζρεκαηίζηεθαλ απφ ιαφ ρσξίο έζλνο ζε δη-εζλή εζλνηηθή νκάδα.» 21 19 Ο.π. 20 Καξαθαζίδνπ Α., Μαθεδνληθέο ηζηνξίεο θαη πάζε 1870-1990, εθδ. Οδπζζέαο, Αζήλα,2000,ζει.64 21 Ο.π.,ςελ241 20