Η κριτική των αισθήσεων στον Θεαίτητο του Πλάτωνος

Φιλοσοφεῖν: ἐπιστήμη, εὔνοια, παρρησία Ιούνιος 2014 (10) Η κριτική των αισθήσεων στον Θεαίτητο του Πλάτωνος Κωνσταντίνος Καλαχάνης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ Εισαγωγή Ο Θεαίτητος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους διαλόγους του Πλάτωνα, στον οποίο εξετάζεται το ζήτημα της γνώσης, με τους συνομιλητές να προσπαθούν να διατυπώσουν τον ορισμό της. Συγκεκριμένα, ο πρωταγωνιστής του διαλόγου, ο διάσημος μαθηματικός Θεαίτητος (415/413-369 π.χ.), ερωτάται από τον Σωκράτη ποιος είναι ο ορισμός της γνώσης και αποκρίνεται απαριθμώντας γνώσεις όπως αυτή της κατεργασίας δερμάτων. Ο Σωκράτης αντιθέτως, επιζητεί να μάθει όχι τα είδη, αλλά τον ορισμό και κατ επέκταση την ουσία της γνώσης 1. Κατόπιν τούτου ο Θεαίτητος προτείνει τους εξής τρεις ορισμούς για τη γνώση, 1) γνώση είναι αίσθηση (151d-187d), 2) η γνώση είναι η ορθή γνώμη (187b-201c), 3) γνώση είναι η ορθή γνώμη συνοδευομένη από τον λόγο (201c-210a). Ύστερα από τη διατύπωση κάθε ορισμού ακολουθεί συζήτηση, από την οποία προκύπτει πως όλοι οι διατυπωθέντες ορισμοί είναι ανεπαρκείς. Στην παρούσα εργασία θα εξετασθεί αρχικά ο ο- ρισμός της γνώσης ως αίσθησης όπως διατυπώνεται από τον Πλάτωνα και εν συνεχεία ο ρόλος του παρατηρητή στην αντίληψη της πραγματικότητας μέσω των αισθήσεων. Τέλος, 1 Πλάτων, Θεαίτητος, 146 D-E.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ θα γίνει λόγος αναφορικά με πορίσματα της σύγχρονης ε- πιστήμης τα οποία επιβεβαιώνουν την πλατωνική αντίληψη περί της ανεπάρκειας των ανθρωπίνων αισθήσεων να περιγράψουν επαρκώς την πραγματικότητα. 1. Ο ορισμός της γνώσης ως αίσθησης Ο Θεαίτητος ύστερα από την προτροπή του Σωκράτη διατυπώνει την άποψη πως όταν κάποιος γνωρίζει κάτι, τότε η αντίληψή του αυτή προέρχεται από την αίσθηση 2 Η ανάπτυξη του πρώτου ορισμού της γνώσης βασίζεται στην περίφημη ρήση του Πρωταγόρα ότι «ο άνθρωπος είναι μέτρον όλων των πραγμάτων: εκείνων μεν τα οποία υπάρχουν, μέτρο ότι υπάρχουν, εκείνων δε τα οποία ότι δεν υπάρχουν, μέτρο ότι δεν υπάρχουν». Ο Σωκράτης μάλιστα διευκρινίζει ότι σε αυτήν την περίπτωση έκαστο πράγμα υπάρχει με τον τρόπο που φαίνεται τόσο στον ίδιο όσο και στον Θεαίτητο, όπως άλλωστε συμβαίνει με τον άνεμο, με τον οποίο κάποιος μπορεί να νιώθει ρίγος και συνάμα ένας άλλος τίποτα 3. Επομένως η αντίληψη της πραγματικότητας μέσω των αισθητηρίων οργάνων θα πρέπει να είναι αληθινή. Ωστόσο, το ενδεχόμενο αυτό είχε αμφισβητηθεί ήδη από την Προσωκρατική περίοδο, όπου φιλόσοφοι όπως ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος έκαναν λόγο για την «σκοτεινή» γνώση που προκύπτει από τις αισθήσεις 4. Στην προκειμένη περίπτωση και σύμφωνα με τον A.E. Taylor (2008) ο Πλάτων δεν αποδίδει στον Πρωταγόρα α- πλώς «υποκειμενισμό», αλλά αντιθέτως θεωρεί πως ο Σοφιστής υποστηρίζει πως οτιδήποτε είναι φανερό στις αισθήσεις συνιστά και αντικειμενική πραγματικότητα 5. Βάσει αυτού επομένως, δεν μπορεί να γίνει λόγος περί μίας ενιαίας πραγματικότητας την οποία αντιλαμβάνονται όλοι οι άνθρωποι, αλλά ο καθένας βιώνει μία προσωπική πραγματικότητα. Άρα κάθε άνθρωπος είναι στην πραγματικότητα 2 Ό.π. 151 e, 2-3. 3 Ό.π. 152a, 1-9. 4 Σέξτου, Προς μαθηματικούς, VII 138 (DK68[55] B117. 5 Taylor, A.E. (2008), Πλάτων, σ. 376. 116

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ κανόνας του αληθούς και ορίζει την κοσμική πραγματικότητα βάσει των ερεθισμάτων που λαμβάνει από την παρατήρηση του εξωτερικού του περιβάλλοντος. Η θέση όμως του Πλάτωνα αναφορικά με την εγκυρότητα της αντίληψης του Πρωταγόρα, είναι σαφώς αρνητική. Κατά τον φιλόσοφο δεν μπορεί να είναι μέτρο της αλήθειας ο κάθε άνθρωπος, παρά μόνο ο σοφώτερος 6, επομένως η ερμηνεία της πραγματικότητας μόνο βάσει των δεδομένων των αισθήσεων, ενδεχομένως να είναι παραπλανητική. Παρά το γεγονός αυτό όμως, η λειτουργία των αισθήσεων παίζει σημαντικό ρόλο στην αντίληψη της πραγματικότητας, καθώς και στην σύγχρονη Νευροεπιστήμη γίνεται δεκτό πως η αντίληψη του εξωτερικού κόσμου βασίζεται στην χημική αλληλεπίδραση μεταξύ των συνάψεων των νευρώνων. Οτιδήποτε συμβαίνει στο εξωτερικό περιβάλλον διεγείρει νευρώνες, οι οποίοι μέσω νευροδιαβιβαστών μεταφέρουν στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) το ερέθισμα, όπου εν συνεχεία ακολουθεί η επεξεργασία του 7. Ως εκ τούτου ο ρόλος των αισθήσεων στην αντίληψη της πραγματικότητας δεν έχει μόνο φιλοσοφική σημασία, αλλά τεκμηριώνεται και επιστημονικά. 2. Η σημασία του παρατηρητή στην αντίληψη της πραγματικότητας Περαιτέρω, ο ορισμός της γνώσης ως αίσθησης προϋποθέτει την παρατήρηση του φυσικού κόσμου από τις ανθρώπινες αντιληπτικές λειτουργίες. Ωστόσο η παρατήρηση μέσω των αισθήσεων δεν είναι αρκετή, καθώς υπεισέρχεται και ο παράγων της διανόησης, η οποία χρησιμοποιεί πνευματικές λειτουργίες όπως η σύγκριση- προκειμένου να αποφανθεί περί ενός πράγματος. Ο Σωκράτης προσθέτει εν προκειμένω, ότι κανένα αντικείμενο δεν υπάρχει καθ εαυτό ως μονάδα, καθώς ευρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το περιβάλλον που αντιλαμβάνεται η διανόηση. Επί παραδείγματι ένα αντικείμενο 6 Πλάτων, Θεαίτητος, 171 D. 7 Kandel, Scwarz et al. 2005. 117

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ φαίνεται σε κάποιον μεγάλο, ενώ σε έναν άλλο μικρό, αναλόγως προς το μέτρο σύγκρισης που έχει επιλέξει έκαστος 8. Ως εκ τούτου είναι αδύνατη η διατύπωση μίας απόλυτης πρότασης για την περιγραφή της πραγματικότητας, καθώς προϋποτίθεται και η μελέτη των σχέσεων που συνδέουν τα πράγματα. Επομένως έννοιες όπως «μεγάλο» ή «μικρό» αποκτούν σχετικό περιεχόμενο, καθώς η αποδοχή τους ε- ξαρτάται από το μέτρο σύγκρισης που έχει επιλεγεί, αλλά και από τις ανθρώπινες αντιλήψεις. Η αίσθηση επομένως, από μόνη της δεν επαρκεί για να περιγράψει την πραγματικότητα. Στο σημείο αυτό ο Πλάτων καταδεικνύει την σημασία του παρατηρητή στην αντίληψη της πραγματικότητας, η ο- ποία δεν είναι μία και αντικειμενική, αλλά η περιγραφή της εξαρτάται από τις συνθήκες παρατήρησης. Η πραγματικότητα όμως, όπως την περιέγραψαν σοφοί δάσκαλοι όπως ο Ηράκλειτος και ο Εμπεδοκλής, χαρακτηρίζεται από διαρκή κίνηση και μεταβολή. Συγκεκριμένα, με την μετάθεση και την κίνηση και την μεταξύ τους ανάμειξη γίνονται όλα όσα λέμε ότι είναι, χαρακτηρισμός που δε είναι ορθός, καθώς τίποτα δεν είναι ποτέ, αλλά διαρκώς γίνεται 9. Κατά συνέπεια, ο όρος είναι δεν είναι ακριβής, όπως και το τι, το ε- μού, και το τόδε. Αντιθέτως, το λεξιλόγιο το οποίο πρέπει να χρησιμοποιούμε δεν θα πρέπει να απομονώνει τα πράγματα, αλλά αντιθέτως οφείλει να περιλαμβάνει φράσεις που αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, όπως γιγνόμενα, ποιούμενα, απολλύμενα, αλλοιούμενα 10. Η κίνηση όμως δεν συντελεί μόνο στην μεταβολή της πραγματικότητας, αλλά συμβάλλει και στην αντίληψή της από τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, ο Πλάτων υποστηρίζει πως ό,τι νομίζεται και ό,τι γίγνεται μας το παρέχει η κίνηση, ενώ την ανυπαρξία (μη είναι) και την καταστροφή των πραγμάτων, μας την παρέχει η ακινησία. Επομένως η κίνηση είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη και παρατήρηση των 8 Πλάτων, Θεαίτητος, 152 D. 9 Ό.π. 152 D-Ε. 10 Ό.π. 157 Α-Β 118

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ πραγμάτων, ενώ αντιθέτως η ακινησία συνδέεται με την ανυπαρξία. Βάσει αυτού του δεδομένου διατυπώνει ο Πλάτων την θεωρία του για τον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων από τις ανθρώπινες αισθήσεις. Φαινόμενα άλλωστε ό- πως το πυρ και η θερμότητα προκύπτουν από την τριβή και την μετακίνηση, οι οποίες αποτελούν είδη κινήσεων. Ακόμη μάλιστα και η μάθηση είναι αποτέλεσμα κίνησης 11. Αποδεκτού του γεγονότος ότι τα πάντα στον κόσμο είναι αποτέλεσμα κινήσεων, ο Πλάτων προχωρεί στην ερμηνεία της πρόσληψης των αισθητικών ερεθισμάτων από τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι αυτό το οποίο ονομάζουμε λευκό δεν υπάρχει «έξω» από τα μάτια μας, αλλά ούτε «μέσα» σε αυτά. Επομένως το εξωτερικό περιβάλλον στην πραγματικότητα συγκροτείται από δυο σύνολα κινήσεων τα οποία έρχονται σε επαφή, με συνέπεια να δημιουργείται στις αισθήσεις μας το φαινόμενο ή γνώρισμα το οποίο παρατηρούμε 12. Επισημαίνει σχετικά ο Πλάτων ότι το μαύρο και το λευκό και οποιοδήποτε άλλο χρώμα, προέρχεται από την κατεύθυνση των ματιών προς την προσήκουσα φορά. Και όποιο χρώμα ισχυριζόμαστε ότι υπάρχει, δεν είναι ούτε το προσβάλλον ούτε το προσβαλλόμενο, αλλά κάτι μεταξύ αυτών, το οποίο είναι ιδιαίτερο για κάθε άνθρωπο. Θα ισχυριζόσουν μάλιστα εσύ πως όποιο χρώμα σου φαίνεται εσένα, το ίδιο φαίνεται και σε έναν σκύλο 13». Η αντίληψη της πραγματικότητας επομένως, οφείλεται στην ύπαρξη μίας κίνησης που δημιουργεί ένα φαινόμενο, αλλά και από έναν παρατηρητή, η κίνηση του οποίου συνδυαζομένη με το αυτήν του φαινομένου, δημιουργεί το γνώρισμα (Σχήμα 1). 11 Ό.π. 153 Α-Β. 12 Taylor, A.E. (2008), Πλάτων, σ. 377. 13 Ό.π. 153 Α, 5-154 Α, 4. 119

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ Α Β ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕΝΟ Γ ΓΕΓΟΝΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑ Σχήμα 1: η αλληλεπίδραση μεταξύ της κίνησης του παρατηρητή και αυτής του παρατηρουμένου δημιουργεί την ιδιότητα η οποία γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις Εφόσον λοιπόν η αίσθηση είναι αποτέλεσμα κινήσεων του εξωτερικού κόσμου και του παρατηρητή, προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι εντυπώσεις που διαμορφώνει ο άνθρωπος για τον εξωτερικό κόσμο, είναι απλώς οι εντυπώσεις της στιγμής, αποδεκτού του γεγονότος ότι η πραγματικότητα διαρκώς μεταβάλλεται. Επομένως οι αισθήσεις δεν περιγράφουν την πραγματικότητα έτσι όπως ακριβώς είναι. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η άποψη του Πλάτωνα για την λειτουργία της αντίληψης παρουσιάζει κοινά σημεία με την σύγχρονη επιστήμη. Είναι παραδεκτό εν προκειμένω πως ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ένα μόνο, το ορατό φως, το οποίο με τη σειρά του αποτελεί μέρος του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, με μήκη κύματος λ=400-700 nm (Σχήμα 2). 120

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Σχήμα 2: από το σύνολο του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μόνο ένα μέρος Τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα τα οποία προσπίπτουν στα μάτια προωθούνται στα κωνία και ραβδία και από εκεί στο οπτικό νεύρο και στον εγκέφαλο. Αυτό που έχει όμως σημασία, είναι ότι ενώ στα μάτια προσπίπτει η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, εντούτοις στον εγκέφαλο σχηματίζεται μία εικόνα, ενώ αργότερα είναι δυνατή και η αναγνώριση συγκεκριμένων αντικειμένων 14. Επομένως για την λειτουργία της αντίληψης δεν απαιτείται μόνο η όραση, αλλά είναι απαραίτητη και η επεξεργασία των πληροφοριών από τον εγκέφαλο. Την αντίληψη αυτή που εκφράζεται στα πλαίσια της σύγχρονης Νευροφυσιολογίας, είχε ήδη εκφράσει ο Πλάτων, κατά τον οποίο η πραγματικότητα δεν βρίσκεται στις εντυπώσεις, αλλά στους συλλογισμούς που διατυπώνονται επί των εντυπώσεων 15. Ως εκ τούτου η αντίληψη της πραγματικότητας κατά τον φιλόσοφο, διαιρείται σε δυο στάδια: α) στην πρόσληψη του ερεθίσματος β) στην διατύπωση συλλογισμών επ αυτού. Αν όμως για τον οποιοδήποτε λόγο παρουσιαστεί κάποια μεταβολή σε μια από τις δυο παραμέτρους, ήτοι στις εξωτερικές κινήσεις ή σε αυτές του παρατηρητή, τότε το τελικό 14 Hunziker and Mazzola, (1990), σσ. 81-100 15 Πλάτων, Θεαίτητος, 186 D. 121

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ αποτέλεσμα που θα υποπέσει στην αντίληψη ίσως να είναι διαφορετικό. Σύμφωνα άλλωστε με τα λόγια του Σωκράτη ένα πράγμα ποτέ δεν φαίνεται όμοιο σε δυο ανθρώπους, όπως άλλωστε δεν είναι και εκείνοι όμοιοι με τον εαυτό τους 16. Άλλωστε όπως γράφει και ο Taylor 17 ερμηνεύοντας τον διάλογο «Θεαίτητος», οι αισθήσεις οποιουδήποτε αντιλήπτορα οργανισμού ισχύουν ως προς την κατάστασή του τη δεδομένη χρονική στιγμή. Επί παραδείγματι, τα αντιληπτικά όρια της ανθρώπινης όρασης μπορούν να διευρυνθούν με την χρήση της τεχνολογίας (κυάλια, τηλεσκόπια, ακτίνες Χ). Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο δυο παρατηρητές θα έχουν διαμετρικά αντίθετες εντυπώσεις. Ο ορισμός επομένως της γνώσης ως αίσθησης θα πρέπει να απορριφθεί, καθώς η πραγματικότητα όπως την αντιλαμβανόμαστε όχι μόνο υ- πόκειται ανά πάσα στιγμή σε μεταβολές, αλλά και επειδή η ανθρώπινη φύση είναι από εξ ορισμού περιορισμένη Από τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι λόγω ακριβώς της ύπαρξης της κίνησης στον κόσμο, οι αισθήσεις αδυνατούν να παράσχουν στον άνθρωπο μία ακριβή εικόνα της πραγματικότητας, η οποία ανά πάσα στιγμή μεταβάλλεται. 3. Ανθρώπινες αισθήσεις και σύγχρονη Φυσική Οι απόψεις του Πλάτωνα σχετικά με την ανεπάρκεια των αισθήσεων να αποδώσουν την πραγματικότητα στο σύνολό της, εκτός από την φιλοσοφική τους σημασία, επιβεβαιώνονται και από την σύγχρονη Φυσική και ιδιαίτερα από την Κβαντική Φυσική που ερευνά τον μικρόκοσμο. Εν αντιθέσει προς την Νευτώνεια Μηχανική κατά την οποία το Σύμπαν είναι ένας μηχανισμός η συμπεριφορά του οποίου μπορεί να προβλεφθεί από τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, είναι απολύτως εφικτή η πρόβλεψη της τροχιάς των πλανητών του ηλιακού συστήματος, αλλά και οι κινήσεις των διαφόρων σωμάτων στον πλανήτη μας. Αντιθέτως στην 16 Ό.π. 154 A. 17 Taylor, A.E. (2008), Πλάτων σ. 380-381. 122

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Κβαντική Μηχανική όπου μελετά την συμπεριφορά της ύλης στις θεμελιώδεις της μορφές, η πρόβλεψη καθίσταται δυσχερής και πολλάκις έρχεται σε αντίθεση με τα δεδομένα των αισθήσεών μας Ενώ λοιπόν στην κλασική φυσική προκειμένου να προσδιορίσουμε την κατάσταση ενός σώματος αρκεί να ξέρουμε την θέση και την ταχύτητά του, στην κβαντική φυσική η κατάσταση του σωματιδίου προσδιορίζεται βάσει της κυματοσυνάρτησης Ψ, η οποία δηλώνει απλώς την πιθανότητα να μετρηθεί τη ταχύτητα και η ενεργειά του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το νοητικό πείραμα της γάτας του Erwin Schrodinger (1887-1961), σύμφωνα με το οποίο μια γάτα βρίσκεται σε ένα κουτί όπου υπάρχει ραδιενεργό υλικό. Βάσει της κοινής λογικής, η γάτα θα πρέπει να είναι είτε ζωντανή είτε νεκρή. Αντιθέτως, ένα κβαντικό σύστημα μπορεί να υπάρχει σε μία υπέρθεση πολλών κβαντικών καταστάσεων και κατά συνέπεια η γάτα μπορεί να είναι ζωντανή και νεκρή συγχρόνως. Καθορισμένες ιδιότητες θα έχει το σύστημα μόνο μετά την παρατήρηση και ειδικότερα στο παράδειγμα της γάτας, μόνο όταν ανοιχτεί το κουτί και υπάρξει παρατήρηση, τότε θα είναι γνωστό αν η γάτα είναι ζωντανή ή νεκρή 18. Ένα ακόμη παράδειγμα από τον χώρο της Κβαντικής Φυσικής το οποίο επιβεβαιώνει την ανεπάρκεια των αισθήσεών μας να περιγράψουν την πραγματικότητα είναι η Αρχή της Απροσδιοριστίας, η οποία διατυπώθηκε από τον Werner Heisenberg (1901-1976). Σύμφωνα με την Αρχή της Απροσδιοριστίας Ο προσδιορισμός της θέσεως ενός υποατομικού σωματιδίου, προϋποθέτει τον εντοπισμό, αλλά και τον φωτισμό του. Τα φωτόνια που χρησιμοποιούνται για να το φωτίσουν, το εκτρέπουν από την πορεία του και του αλλάζουν θέση. Κατά συνέπεια υπάρχει αβεβαιότητα ως προς τον καθορισμό της θέσεως και της ταχύτητάς του. Δηλαδή ο ίδιος ο παρατηρητής προσπαθώντας να παρατηρήσει ένα υποατομικό σωματίδιο αλλάζει την κατάστασή του. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι και στον υποατομικό τα δεδο- 18 Hey and Walters, (2005), σσ. 19-23 123

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ μένα που λαμβάνει ο άνθρωπος μέσω των αισθήσεων αλλά και της τεχνολογίας, ενδεχομένως να είναι παραπλανητικά 19. Επίλογος Από την παραπάνω μελέτη συμπεραίνεται ότι σύμφωνα με τις απόψεις που εκφράζει ο Πλάτων στον διάλογο «Θεαίτητος», οι αισθήσεις αδυνατούν να περιγράψουν την πραγματικότητα στο σύνολό της, εξ ου και ο φιλόσοφος απορρίπτει τον ορισμό της επιστήμης ως αίσθησης. Επιπλέον ο Πλάτων επισημαίνει και τον ρόλο του παρατηρητή στην αντίληψη της πραγματικότητας, μέσω της αλληλεπίδρασής του με το παρατηρούμενο σύστημα. Ωστόσο οι α- πόψεις που εκφράζει ο φιλόσοφος δεν έχουν μόνο φιλοσοφική αξία, αλλά επιβεβαιώνονται από την σύγχρονη επιστήμη η οποία επιβεβαιώνει όχι μόνο τις πεπερασμένες δυνατότητες των αισθήσεών μας, αλλά και την μεταβολή την ο- ποία προκαλούν προς το παρατηρούμενο αντικείμενο στο μικρόκοσμο 19 Ό.π. σσ. 39-42. 124

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Βιβλιογραφία Hey, Τ. and Walters, P., (2005), Το νέο Κβαντικό Σύμπαν, (μτφρ και επιμέλεια: Γ. Κατσιλιέρης, Ν. Σιμάτος, Β. Βιτωράτος. Τίτλος πρωτοτύπου: The new Quantum Universe, Cambridge University Press), Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα. Hunziker, E., Mazzola G. (1995), Η Νευρωνική Ζούγκλα, (μτφρ: Ε. Μάρεχαρτ, επιστημονική επιμέλεια Ν. Ταμπάκης), Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα. Kandel, Ε., Schwarch, J. H., Jessel, T. M., (2005) Νευροεπιστήμη και συμπεριφορά, (μτφρ: Χ. Καζλαρής, Α. Καραμανλίδης, Γ. Παπαδόπουλος. Τίτλος πρωτοτύπου: Essentials of Neural Science and Behavior) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 3. Πλάτων, (1900), Θεαίτητος, ed. J. Burnet, Clarendon Press, Oxford. Σέξτος (1914), Προς μαθηματικούς, ed. H. Mutschmann and J. Mau, teubner, Leipzig. Taylor A. E., (2008), Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, (μτφρ: Ι. Αρζόγλου. Τίτλος πρωτοτύπου: Plato, the Man and his Work, Methuen & Co, London 1978) ΜΙΕΤ Αθήνα. 125