2. ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος 2.1.Ορισμός της ειδικής αγωγής Στη διεθνή αλλά και στην ελληνική βιβλιογραφία έχουν γίνει πολλές απόπειρες να διατυπωθούν ορισμοί της έννοιας Ειδική Αγωγή. Θεωρείται όμως δύσκολο να τύχουν γενικής αποδοχής, γιατί εκτός από τη θεωρητική προσέγγιση του επιστήμονα αντανακλούν περισσότερο τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, εκπαιδευτικές, πολιτιστικές αντιλήψεις και απαιτήσεις του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου από τα άτομα και δε συνδέονται με τις ατομικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες των παιδιών. 1 Αρχικά χρησιμοποιήθηκε η έννοια «Θεραπευτική παρέμβαση» που προέρχεται από τη μετάφραση του γερμανικού Heilpädagogik και από την οποία διαφαίνεται η αντιμετώπιση των αναπήρων παιδιών με την παρέμβαση του ιατρικού μοντέλου (medizinisches Modell). 2 Στη συνέχεια υιοθετήθηκε η έννοια Ειδική Αγωγή σε μετάφραση των αντίστοιχων εννοιών Sonderpädagogik από τη γερμανική και Special education από την αγγλική, καθώς σημειώνεται μεταστροφή και νέα προσέγγιση με την οπτική της Παιδαγωγικής. Στις γερμανόγλωσσες χώρες από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα χρησιμοποιήθηκε η έννοια Heilpädagogik, για να δηλωθεί η εκπαίδευση των αναπήρων. Θεωρήθηκε είτε ως «ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στην ιατρική και την παιδαγωγική» (Zwischenglied Zwischen Medizin und Pädagogik) είτε ως «εφαρμοσμένη παιδοψυχιατρική» (Heilpädagogik ist angewandte Kinderpsychiatrie). 3 Όμως η εννοιολογική πολυσημία του όρου επέβαλε την ανάγκη για αλλαγή. Έτσι το 1941 καθιερώθηκε ο όρος Sondererziehung, ενώ στα χρόνια μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο επικράτησε ο όρος Sonderpädagogik. 4 1 -Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). Οι ανάπηροι και η εκπαίδευσή τους. Μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ένταξης (4 η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 68-69. -Πρεπουτσίδου Γ.-Μ. (1993). Κανονικοποίηση (Normalisation) και ειδική αγωγή, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 85, 80. 2 Bleidick, U., Hagenmeister, U. (1998). Eifuehrung in die Behindertenpädagogik, Band I. (6 Auflage). Stuttgart: Verlag W. Kohlammer, 64-67. 3 Eberwein, H. (1996). Zur Kritik des Behinderungsbegriffs und des sonderpädagogisches Paradigmas. Integration als Aufgabe der allgemeinen Pädagogik und Schule. Στο: Eberwein, H. (Herausgeben). Einführung in die Integrations-pädagogik. (σελ. 12-13). Winheim: Deutscher Studien Verlag. 4 Baier, H. (1981). Sonderpädagogik. Λήμμα στο Handlexikon zur Pädagogischen Psychologie. Schiefele, H., Krapp, A. München. 336-337.
Η «Θεραπευτική παρέμβαση» είναι πολυδιάστατη επιστήμη και τα πολλαπλά καθήκοντά της εκτείνονται από τη «μόρφωση, τη διδασκαλία και την πρόνοια» των παιδιών, που οι δυνατότητές τους επηρεάζονται από παράγοντες, οι οποίοι οφείλονται τόσο στο άτομο όσο και στην κοινωνία. 5 Ο Καλαντζής 6 διαφοροποιεί την ειδική αγωγή από την «ιατρική θεραπεία». Υποστηρίζει πως είναι «παιδαγωγική θεραπεία» και «κοινωνικοεκπαιδευτικό πρόβλημα», δηλαδή ένας «κύκλος ειδικών χειρισμών και μεθόδων, ειδικών μορφών εργασίας, ειδικών διδακτικών περιεχομένων και υλικού, ειδικού παιδαγωγικού κλίματος και ζωής». Δεν αποβλέπει στην «επανόρθωση ή αποκατάσταση» σε «προτέρα υγιά θέση», αλλά «αναπληρώνει, εποικοδομεί» και εν κατακλείδι είναι μια «εξελικτική βοήθεια και βοήθεια ζωής». Στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό 1 αναφέρεται ότι σε ορισμένες χώρες ο όρος ειδική αγωγή χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τον όρο μαθησιακές δυσκολίες ή παιδιά με ειδικές ανάγκες. Η Salah 2 γράφει ότι στα εννοιολογικά χαρακτηριστικά του όρου ειδική αγωγή παρατηρείται μια σαφής διάκριση στο περιβάλλον φοίτησης. Αρχικά οι μαθητές της ειδικής αγωγής που είχαν «σωματικές, αισθητηριακές, νοητικές δυσκολίες» φοιτούσαν σε διαφορετικά σχολικά συγκροτήματα. Στη δεκαετία όμως του 60 σημειώνεται μεταστροφή. Αμφισβητείται η κατάταξη των μαθητών αλλά και η έννοια της μειονεξίας, η οποία σχετίζεται πλέον και με άλλες παραμέτρους εκτός από τις ικανότητες του μαθητή. Έτσι πρέπει να διατυπωθεί ένας ορισμός διευρυμένος που να περιλαμβάνει τρεις κατηγορίες μαθητών. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν αυτοί που φοιτούν μεν στο κανονικό σχολείο, υστερούν όμως στα μαθήματα. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τους μαθητές, οι οποίοι, ενώ δεν εντάσσονται στο κανονικό σχολείο, θα μπορούσαν να ωφεληθούν ικανοποιητικά και να καλύψουν τις ιδιαιτερότητές τους και τέλος υπάρχει και μια τρίτη ομάδα με σοβαρές εκπαιδευτικές ανάγκες, οι οποίες δεν αντιμετωπίζονται. 5 Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). όπ.π., 64 6 -Καλαντζής, Κ. Γ. (1985). Διδακτική των ειδικών σχολείων. Για νοητικά καθυστερημένα παιδιά. Αθήνα: Καραβίας-Ρουσσόπουλος, 22-23. -Καλαντζής, Κ. (1984). Η ειδική αγωγή χτες και σήμερα. (Γενική κριτική θεώρηση-επισημάνσεις- Νέοι Προσανατολισμοί). Νέα Παιδεία, 32, 60. 1 Fink, A. H., Friend, M. (1989). Ειδική αγωγή (εκπαίδευση). Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, 3 (σελ. 1643). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 2 Salah, L. (1997). Ο θετικός ρόλος των δασκάλων στη συνεκπαίδευση. Στο Τάφα, Ε. (Επιμελητής έκδοσης). Συνεκπαίδευση παιδιών με και χωρίς προβλήματα μάθησης και συμπεριφοράς (σελ. 55-70). Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Η ειδική αγωγή είναι «ειδικός τομέας» (Spezialbereich) της παιδαγωγικής ψυχολογίας με αντικείμενο την έρευνα και τη διδασκαλία των παιδιών με ειδικές ανάγκες. Στα καθήκοντά της περιλαμβάνεται η ανάπτυξη για τις διάφορες μειονεξίες «ενδεδειγμένων διαγνωστικών μεθόδων, η ανάπτυξη και εφαρμογή ειδικών θεραπευτικών» και «διδακτικών μέσων» που εξασφαλίζουν καλύτερες συνθήκες μάθησης. 3 Το σύνολο δηλαδή των επιστημονικών θεωρητικών και πρακτικών προσπαθειών στοχεύει αφενός στην αφομοίωση των μειονεκτούντων παιδιών και εφήβων σε επαγγελματικές και σε κοινωνικές δραστηριότητες και αφετέρου στην προσωπική ανάπτυξη. Οι τεχνικές παιδαγωγικών παρεμβάσεων κρίνονται αναγκαίες και περιλαμβάνουν «θεραπευτικά μέσα», όπως υγιεινή γυμναστική (Heilgymnastik), εργοθεραπεία (Arbeitstherapien), ψυχοκινητική θεραπεία, προαγωγή της αντίληψης, παιχνίδι, μουσική, ομάδες, ψυχανάλυση (Psychoanalyse), γιατί οι μαθητές, οι έφηβοι και τα παιδιά με αναπηρίες και προβλήματα συμπεριφοράς στο χώρο του κανονικού σχολείου δεν μπορούν να βοηθηθούν ικανοποιητικά. 4 Η Ξηρομερίτη-Τσακλαγκάνου 5 παραθέτει για την ειδική αγωγή τους εξής ορισμούς: Αρχικά αναφέρει την ειδική αγωγή ως κλάδο της παιδαγωγικής επιστήμης που ασχολείται με μαθητές, για τους οποίους η γενική εκπαίδευση παρουσιάζεται «ακατάλληλη και ανάρμοστη». Σε άλλο άρθρο της διευρύνει τον ορισμό: «Η ειδική αγωγή είναι κλάδος των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και έχει αντικείμενο μελέτης τον άνθρωπο». 6 Διατυπώνει τον ισχυρισμό πως «η Ειδική Εκπαίδευση είναι ένα ηθικό επιχείρημα, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία (κράτος-έθνος) αντιμετωπίζει με ειδικές παροχές τους μαθητές, των οποίων οι ανάγκες δεν ικανοποιούνται όπως συμβαίνει με τους άλλους μαθητές της πλειοψηφίας». 1 3 Sonderpädagogik. Λήμμα στο Wörterbuch für Erziehung und Unterricht, Koeck, P., Otto, H. (1976). Donauwörth: Verlag Ludwig, 375. 4 Sonderpädagogik. Λήμμα στο Kleines Pädagogisches, Wörterbuch. Keller, J.A., Novak, F. (1981). (2 Auflage) (σελ. 295-296). Oktober, Basel-Wien: Herter Verlag. 5 Ξηρομερίτη-Τσακλαγκάνου, Α. (1984). Ιστορικά σημεία και σύγχρονα προβλήματα της ειδικής αγωγής στην Ελλάδα, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 19, 12. 6 Ξηρομερίτη, Α. (1994). Ειδική Αγωγή: Τα επόμενα 15 χρόνια. Στο Καΐλα, Μ., Πολεμικός, Ν., Φιλίππου Γ. (Επιμελητές έκδοσης). Άτομα με ειδικές ανάγκες. Τόμος Β, 616-622. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 1 Ξηρομερίτη, Α. (1997). Ειδική Εκπαίδευση. Θεωρητικές αρχές-ερευνητικά δεδομένα και Διδακτική παρέμβαση. Πάτρα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, 61-73.
Η Τζουριάδου 2 υποστηρίζει πως η ειδική εκπαίδευση δεν αποτελεί πλέον «Εξειδικευμένο τομέα του εκπαιδευτικού συστήματος», ο οποίος με τη λειτουργία του ιατροκεντρικού μοντέλου και με άξονες το «είδος και το βάθος της αναπηρίας» οδήγησε στη δημιουργία των ειδικών σχολείων και των ειδικών τάξεων με αποτέλεσμα την απομάκρυνση των μαθητών από τον κύριο κορμό της εκπαίδευσης. Όμως μετά την επικράτηση της αρχής της ενσωμάτωσης η ειδική εκπαίδευση αποτελεί «ευρεία επιστημονική περιοχή», που φέρνει στο προσκήνιο τους προβληματισμούς της σύγχρονης εκπαίδευσης, την ανάγκη για νομοθετικές και διοικητικές ρυθμίσεις, αλλά και για εκπαιδευτικούς, οι οποίοι θα είναι κατάλληλα επιμορφωμένοι και θετικά διακείμενοι. Σύμφωνα με τους Fink και Friend 3 η ειδική αγωγή είναι η «ειδικά σχεδιασμένη εκπαίδευση που ικανοποιεί τις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών με μειονεξίες». Ως «ειδικά σχεδιασμένη εκπαίδευση» ορίζεται το «σύστημα εκπαιδευτικών προγραμμάτων και υπηρεσιών», με το οποίο η πολιτεία αποβλέπει αφενός στην επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες και αφετέρου στην ανάπτυξη και πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους. Ο Χρηστάκης 4 ορίζει ως εξής την ειδική εκπαίδευση: «Είναι συνδυασμός προσαρμογών του προγράμματος, της διδασκαλίας, της υποστήριξης και η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών μάθησης, με σκοπό την αποτελεσματική αντιμετώπιση των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών του μαθητή». Η αναδιάρθρωση του προγράμματος διδασκαλίας γίνεται κάτω από την ύπαρξη νομικών και εκπαιδευτικών προϋποθέσεων είτε σε ατομικό επίπεδο είτε σε «μικροομαδική βάση» είτε τέλος στο πλαίσιο ολόκληρης της τάξης. Σύμφωνα με το Ν. 1566/30.9.85 ΦΕΚ 167/30.9.85 τ. Α ειδική αγωγή είναι η εφαρμογή «ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, σε συνδυασμό με άλλα επιστημονικά και κοινωνικά έργα» στα άτομα που έχουν ειδικές ανάγκες. Στο πνεύμα του παραπάνω ορισμού κινείται και ο ορισμός των Chancerel και Σιπητάνου 5, οι οποίοι αναφέρουν την ειδική αγωγή ως το σύνολο των θεσμοθετημένων μέτρων που 2 Τζουριάδου, Μ. (1997). Ο εκπαιδευτικός για τα παιδιά με ειδικές ανάγκες: Ειδικός ή ενσωματικός; Η Ευρωπαϊκή του διάσταση. Βάμβουκας, Ι.Μ. - Χουρδάκης, Γ. (Επιμελητές έκδοσης). Πρακτικά Ζ διεθνούς συνεδρίου (σελ. 621-627). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 3 Fink, A. H., Friend, M. (1989). όπ. π., 1643-1644. 4 Χρηστάκης, Κ.Γ. (1996). Σύγχρονες απόψεις για την εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες (ΑμΕΕΑ). Στο ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ. Σε επιμορφωτικό σεμινάριο για τους Σχολικούς Συμβούλους όλων των βαθμίδων (σελ. 528-538). Αθήνα: ΟΕΔΒ. 5 Chancerel L.J., Σιπητάνου, Α. (1989). όπ.π., 189-218.
δρομολογεί η πολιτεία βοηθώντας την οικογένεια, για να εκπαιδεύσει τα άτομα που παρουσιάζουν αναπηρίες. Σύμφωνα με το νέο σχέδιο νόμου, το οποίο δόθηκε στη δημοσιότητα με τον τίτλο «Ειδική Εκπαίδευση. Αγωγή Προσώπων με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες», ειδική αγωγή είναι το σύνολο των μέτρων και υπηρεσιών που παρέχονται στα «πρόσωπα με ειδικές ανάγκες». Στα μέτρα περιλαμβάνονται ειδικά προγράμματα και μέθοδοι διδασκαλίας, χρήση εποπτικών μέσων διδασκαλίας καθώς και όσες παρεμβάσεις κρίνονται απαραίτητες στο χώρο διδασκαλίας, ώστε να είναι προσπελάσιμος και βατός. Οι υπηρεσίες περιλαμβάνουν σύνολο μέτρων που καλύπτουν όλο το φάσμα των ψυχολογικών τους αναγκών. Περιλαμβάνουν δηλαδή διάγνωση, παιδαγωγική και ψυχολογική υποστήριξη, αξιολόγηση, συμβουλευτική υποστήριξη και εκτείνονται μέχρι τη μεταφορά στο σχολείο. Την άποψη πως η ειδική αγωγή συγκεντρώνει «διαφορετικές παιδαγωγικές ειδικότητες», που έχουν αποδέκτη τους, «πελάτη», τον ανάπηρο υποστηρίζει και η Ζώνιου-Σιδέρη. 1 Ο Lamoral 2 θεωρεί πως η ειδική εκπαιδευτική παρέμβαση δεν είναι στατική, αλλά χαρακτηρίζεται από ένα «continuum» μέτρων πρόνοιας προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών. Προτείνει δε οι πρακτικές και οι ορισμοί της ειδικής αγωγής να προβάλλουν όχι τα αρνητικά αλλά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που την καθιστούν «ειδική» και θα μπορούσαν να είναι τα «αναγκαία προσόντα των εκπαιδευτικών» και «η καταλληλότητα του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος», γιατί το να είναι κάποιος «μειονεκτικός ή μη δεν εξαρτάται μόνο από την αναπηρία του αλλά επίσης από την κοινωνία και το σχολικό σύστημα». Ομαδοποιώντας τα κοινά χαρακτηριστικά των παραπάνω ορισμών διαπιστώνουμε ότι η ειδική αγωγή είναι κλάδος της παιδαγωγικής που με ιδιαίτερους τρόπους μεταχείρισης και εκπαίδευσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες σκοπεύει να αναπτύξει τις δυνατότητές τους, ώστε να καταστούν δυναμικά μέλη του κοινωνικού συνόλου και να προληφθεί με τον τρόπο αυτό η περιθωριοποίησή τους. 3 Ωστόσο ο όρος αναφέρεται στην εκπαίδευση παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, τα οποία εκπαιδεύονται σε ειδικά σχολεία και σε ειδικές τάξεις. Σήμερα λοιπόν που 1 Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). όπ.π., 63. 2 Lamoral, Ph. (1993). Η ειδική εκπαίδευση σε μια Ευρωπαϊκή προοπτική, Στο Στασινός, Δ. (Επιμελητής έκδοσης). Μαθησιακές δυσκολίες του παιδιού και του εφήβου (σελ. 99-112). Αθήνα: Gutenberg. 3 Κρουσταλάκης, Γ. Σ. (1998). Παιδιά με ιδιαίτερες ανάγκες (3 η έκδοση). Αθήνα (αυτοέκδοση), 12-13.
μεγάλος αριθμός παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (children with special educational needs) δεν απομακρύνονται από το συνηθισμένο σχολικό σύστημα και παράλληλα η έννοια δεν περιορίζεται μόνο στην αναπηρία χρησιμοποιείται ο όρος «εκπαίδευση ειδικών αναγκών» (Special needs education). 4 2.2. Σκοποί της ειδικής αγωγής Οι υπηρεσίες που παρέχει στα άτομα με ειδικές ανάγκες η οργανωμένη κοινωνία και η αντιμετώπιση που τους επιφυλάσσει διαφοροποιούνται ανάλογα με τις φάσεις εξέλιξης, από τις οποίες αυτή πέρασε και ταυτόχρονα αποτελούν αδιάψευστο μάρτυρα του πολιτισμού της. Αρχικά, στην προχριστιανική εποχή τα άτομα με ειδικές ανάγκες πλήρωναν το τίμημα της ιδιαιτερότητάς τους. Παραμελούνταν, εκδιώκονταν ή θανατώνονταν. Από τότε που διαδόθηκε ο χριστιανισμός και με γνώμονα τα κηρύγματα αγάπης οι σκοποί μεταστρέφονται. Ιδρύονται τα άσυλα. Τα άτομα που αποκλίνουν, για να προστατευτούν, τίθενται εκτός ορατού πεδίου, μακριά από τους οικισμούς ή στις παρυφές των πόλεων. Με άξονα τις αρχές της ιδρυματικής αντιμετώπισης τούς προσφέρεται κατάλυμα και διατροφή, για να περιοριστεί ο πόνος και ο κίνδυνος από την ασιτία. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο 5 υιοθετείται η αρχή της «κοινωνικής αποδοχής και αξιοποίησης των αποκλινόντων», όπως εκφράζεται με την αρχή της ένταξης που αποσκοπεί στο να γίνουν τα αποκλίνοντα άτομα «οικονομικώς και κοινωνικώς ανεξάρτητα ολικώς ή μερικώς». Έτσι τα πρώτα εκπαιδευτήρια τα οποία επωμίσθηκαν το καθήκον της ειδικής αγωγής απέβλεπαν στην «απελευθέρωση» των αναπήρων παιδιών «από την κατάσταση της ανάγκης, της άγνοιας, της αθλιότητας και της απομόνωσης». 1 Οι σκοποί λοιπόν της αντιμετώπισης και της εκπαίδευσης των μαθητών με ειδικές ανάγκες, όπως τουλάχιστον εκφράζονται στις αναφορές των νομοθετικών κειμένων, δεν ήταν πάντοτε οι ίδιοι. Εκτός του ότι απεικονίζουν τις διαθέσεις και της επίσημης πολιτείας και της οργανωμένης κοινωνίας έχουν άμεση σχέση με τις οικονομικές, τις παραγωγικές συνθήκες και τις φιλοσοφικές αντιλήψεις της εποχής. 4 OECD (2000). Special Needs Education. Statistics and Indicators, 7. 5 Παρασκευόπουλος, Ι.Ν. (1982). Νοητική καθυστέρηση. Αθήνα, 18-19. 1 Eberwein, H. (1996). όπ.π., 12-13.
Όσον αφορά στις νομοθετικές ρυθμίσεις της ελληνικής εκπαιδευτικής πραγματικότητας μπορούμε με τη μελέτη των νομοθετικών κειμένων να διαπιστώσουμε τους σκοπούς της ειδικής αγωγής. Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 6 του Ν. 4397/29 οι «πνευματικώς ανώμαλοι» απαλλάσσονται από την υποχρέωση να φοιτήσουν σε σχολείο. Με τον τρόπο αυτό η πολιτεία εύσχημα αποσείει την ευθύνη της υποχρεωτικής φοίτησης και εγκαταλείπει στην τύχη τους τα παιδιά με ειδικές ανάγκες. Όμως αντισταθμιστικά με το άρθρο 1 το Υπουργείο αφήνει τη δυνατότητα είτε να «κανονίσει ιδίαν διδασκαλίαν» είτε «να καταρτίσει χάριν αυτών ιδίαν τάξιν ή ίδιον σχολείον». Σύμφωνα με τον Αναγκαστικό Νόμο 453/1937, άρθρο 1, σκοπός της ειδικής αγωγής ήταν: «Προς σωματικήν, πνευματικήν και ηθικήν περίθαλψιν των ανωμάλων και καθυστερημένων παίδων». Δηλαδή, πίσω από τη στιγματιστική λειτουργία των όρων παρατηρείται προσήλωση στο ιατρικό μοντέλο, ενώ αποσιωπάται κάθε νύξη στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων και στην οριοθέτηση των στόχων, ατομικών και κοινωνικών, μέσα από τους οποίους το άτομο με ειδικές ανάγκες μπορεί να πετύχει την οικονομική αυτοδυναμία του και την ατομική του αυτοτέλεια προσφέροντας παράλληλα στο κοινωνικό σύνολο. Στο Άρθρο 1 του νόμου 1143/Μάρτιος 1981 καθορίζεται ότι ο σκοπός της ειδικής αγωγής είναι «...η ένταξις εις την κοινωνικήν ζωήν και την επαγγελματικήν δραστηριότητα». Παράλληλα δηλώνεται η μονομερής απαγκίστρωση από «ιατρικά και άλλα μέτρα», αλλά προωθείται και η «...λήψις μέτρων κοινωνικής μερίμνης» και η εφαρμογή «ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων», δηλαδή δρομολογούνται προτάσεις που διέπονται από παιδαγωγικές αρχές. Σύμφωνα με το άρθρο 32 του Ν. 1566/85 στα πλαίσια της ειδικής αγωγής οι στόχοι και οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις συγκροτούν ένα τρίπτυχο που κλιμακώνεται με αφετηρία «την ολόπλευρη και αποτελεσματική ανάπτυξη και αξιοποίηση των δυνατοτήτων και ικανοτήτων» των ατόμων με ειδικές ανάγκες, δεύτερο στάδιο την «ένταξη στην παραγωγική διαδικασία» και καταλήγει στην «αλληλοαποδοχή τους με το κοινωνικό σύνολο». Έτσι, η πολιτική θέληση και η κυβερνητική πρακτική της «κοινωνικής αλληλοαποδοχής» για τα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες διευρύνεται με την προοπτική της προετοιμασίας για το «...πέρασμα από το σχολείο στην ενεργό ζωή». Το σχολείο δηλαδή θα αποτελέσει
ενδιάμεσο στάδιο δημιουργίας, γιατί με την «ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση» θα εστιάζει πλέον στη «σχολική και κοινωνική ενσωμάτωση...». 2 Με το Π.Δ. 301/29 Αυγούστου 1996 άρθρο 1, «Αναλυτικό Πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής» καθορίζεται ότι: «Σκοπός του Πλαισίου Αναλυτικού Προγράμματος Ειδικής Αγωγής (Π.Α.Π.Ε.Α.) είναι η υποστήριξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες (Α.μ.Ε.Α), ώστε να προαχθούν σωματικά, νοητικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, ηθικά και αισθητικά στο βαθμό που οι δυνατότητες τους επιτρέπουν και τελικά να ενταχθούν στο σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον, μέσα σε κλίμα ισοτιμίας, ελευθερίας, ασφάλειας και σεβασμού της προσωπικότητάς τους». Όμως για να υλοποιηθούν οι παραπάνω στόχοι, θα πρέπει ο μαθητής να αποκτήσει «σχολική ετοιμότητα», να αναπτυχθούν οι «σχολικές δεξιότητες», η «κοινωνική προσαρμογή» αλλά και η «προεπαγγελματική ετοιμότητα». Σύμφωνα με το σχέδιο νόμου για την ειδική αγωγή οι σκοποί της εκπαίδευσης διευρύνονται και «αλλάζει ριζικά ο προσανατολισμός της Ειδικής Αγωγής». 1 Προτεραιότητα δεν αποτελεί πλέον η διοχέτευσή τους στην αγορά ως ειδικευμένων ή ημιειδικευμένων εργατών, αλλά «να ενταχθούν στην παραγωγική διαδικασία, να αποκτήσουν την αξιοπρέπεια και την αυτονομία και να συμβάλλουν στην εθνική και κοινωνική ανάπτυξη». Προς την κατεύθυνση αυτή συγκλίνουν και οι απόψεις εκπαιδευτικών και συμβούλων ειδικής αγωγής, οι οποίοι γράφουν ότι σκοπός της ειδικής αγωγής είναι η κοινωνικοποίηση των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Η προεπαγγελματική και επαγγελματική εκπαίδευσή τους θα αποτελέσουν εφόδια, ώστε να αναπτύξουν στο έπακρο τις δυνατότητές τους και έτσι να αυτοκαθορίζονται, αλλά και να απολαμβάνουν τα αγαθά που προσφέρει ο σύγχρονος τρόπος ζωής προσφέροντας ταυτόχρονα στον εαυτό τους αλλά και στην κοινωνία. Είναι δηλαδή μια «συνολική βοήθεια ζωής». 2 2 -ΥΠΕΠΘ. (1986). Δελτίο πληροφοριών ειδικής αγωγής. Αθήνα: ΟΕΔΒ, 12-13. -Λεφάκης, Μ. (1999). Η Οργανωτική Πορεία Της Ειδικής Αγωγής Στην Ελλάδα, Το Σχολείο και το Σπίτι, 8, 412-413. 1 Συνοδευτικό κείμενο του σχεδίου Νόμου για την εκπαίδευση παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, 17. 2 -Παπαθεμελής, Γ.Α. (1999). Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση-Κοινωνική ευθύνη. Το Σχολείο και το Σπίτι. 2, 104-106. -Χαραλαμπόλουλος, Ι. (1974). Ειδικές τάξεις διά τους πνευματικώς καθυστερημένους μαθητάς. Σχολείο και Ζωή, 1, 29-32. -Κρουσταλάκης, Γ.Σ. (1998). όπ.π., 12-13.
Βέβαια, δεν ενστερνίζονται όλοι το εγχείρημα να προσφέρεται στα άτομα με ειδικές ανάγκες επαγγελματική εξειδίκευση προσαρμοσμένη στις εργασιακές απαιτήσεις μιας συγκεκριμένης θέσης εργασίας. Ο Παπαϊωάννου 3 πιστεύει πως αυτό δεν εξυπηρετεί ούτε και βοηθά τα άτομα με ειδικές ανάγκες να αυτονομηθούν, γιατί μακροπρόθεσμα, καθώς οι σύγχρονες παραγωγικές δομές εξελίσσονται ραγδαία, υπάρχει ο κίνδυνος τα άτομα αυτά να βρεθούν στο περιθώριο της παραγωγικής διαδικασίας. Ως απάντηση στο πρόβλημα προτείνει την «πολυτεχνική κατεύθυνση», δηλαδή «ειδική επαγγελματική γνώση, πολιτικο-κοινωνική γνώση και διαμόρφωση της προσωπικότητας». Ο Νικόδημος 4 γράφει ότι σκοπός της σύγχρονης ειδικής αγωγής είναι η σχολική και κοινωνική ενσωμάτωση των παιδιών με ειδικές ανάγκες, που οδηγεί στην αλληλοαποδοχή και στο φυσικό αλληλοσεβασμό όλων των μελών μιας κοινωνίας, χωρίς περιθωριοποίηση και υποτίμηση κανενός. Μάλιστα, σύμφωνα με τον ίδιο η ειδική αγωγή προσφέρει «βασική και επαγγελματική εκπαίδευση» «με ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα» και «ανάλογα με τις δυνατότητες» των μαθητών, αποβλέπει αναπληρώνοντας τις «αδυναμίες τους», να «περάσουν ομαλά από το σχολείο στη ζωή». 1 Η Ρήγα 2 επισημαίνει ότι σκοπός της ειδικής αγωγής είναι να βοηθήσει τα παιδιά με μειονεξίες «να συμβιώσουν αρμονικά με το κοινωνικό σύνολο με τη βοήθεια εκπαιδευτικής πρακτικής». Ο Χρηστάκης 3 γράφει ότι οι παρεχόμενες εκπαιδευτικές υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες πρέπει να διέπονται από τον τελικό σκοπό να καταστούν τα άτομα αυτά οικονομικά αυτοδύναμα και κοινωνικά αυτόνομα σε σχέση πάντοτε με τις ιδιαιτερότητες των δυνατοτήτων τους. Να γίνουν δηλαδή ικανά να συμμετέχουν «...στις κοινωνικές και πνευματικές δραστηριότητες της κοινότητας» που ζουν, να μην παραγκωνίζονται και εν τέλει να αισθάνονται ευτυχισμένα. 3 Παπαϊωάννου, Σ.Μ. (1990). Επαγγελματική εκπαίδευση και προσανατολισμός. Αναφορά στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρης, 96-105. 4 Νικόδημος Σ. (1989). Ειδικές τάξεις. Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, 3 (σελ. 1640). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 1 Νικόδημος, Σ. (1987). Οργάνωση και ανάπτυξη του τομέα της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα. Επειδή η ΔΙΑΦΟΡΑ είναι δικαίωμα, 21-22, 7. 2 Ρήγα, Α. (1997). Ο θεσμός της συνεκπαίδευσης στην Ελλάδα: Στάσεις και αναπαραστάσεις των εκπαιδευτικών. Προβληματισμοί και επισημάνσεις, τόμος Ι, Φίλιας, Β. (Επιμελητής έκδοσης). Αθήνα: Σιδέρης, 145-186. 3 Χρηστάκης, Κ. (1994). Θέματα Ειδικής Αγωγής. Αθήνα: Τελέθριον, 48.
Στο γερμανικό εκπαιδευτικό σύστημα αναφέρεται ότι ο σκοπός της ειδικής αγωγής επικεντρώνεται στις «προσπάθειες να εξασφαλιστούν σε παιδιά και εφήβους με αναπηρία και διαταραχές διαγωγής πιο καλές και πιο αποτελεσματικές ευκαιρίες για ένταξη τόσο στο πλαίσιο της κοινωνίας όσο και σε προσωπικό επίπεδο». Τα μέτρα στο σύνολό τους κρίνονται απαραίτητα, γιατί τα άτομα με ειδικές ανάγκες στο κανονικό σχολείο δεν μπορούν να πετύχουν χωρίς ενίσχυση την επιθυμητή έκταση ανάπτυξης. 4 Διαπιστώνεται λοιπόν πως αναλόγως με το πλαίσιο της εποχής στην οποία αναφερόμαστε διαφοροποιούνται και οι στόχοι της ειδικής αγωγής. Αρχικά, επικράτησε η αντίληψη που υπαγορευόταν από την αρχή της καθολικής διαταραχής και της ταύτισης ψυχικής και πνευματικής διαταραχής να «περιθάλπονται» σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης οντότητας. Στη συνέχεια όλες οι αναφορές συγκλίνουν στη στρατηγική της παροχής ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε εξατομικευμένη βάση, που αποβλέπουν να καλλιεργήσουν στα παιδιά με ειδικές ανάγκες ένα πλέγμα βασικών, χρήσιμων γνώσεων και επαγγελματικών δεξιοτήτων, ώστε να ενταχθούν στην παραγωγική διαδικασία, να κερδίζουν «τα προς το ζην» και αίροντας το στίγμα να πετύχουν την «αλληλοαποδοχή». 4 Sonderpädagogik. Λήμμα στο Kleines Pädagogisches, Wörterbuch.όπ.π., 295.