16 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ Του Νικόλαου Μωραϊτάκη 1.1. Μεταρρυθµίσεις και νεωτερικότητα Το ανοικτό µέλλον εµπεριέχει απρόβλεπτες και ηθικά απολύτως διαφορετικές δυνατότητες. Συνεπώς βασική συµπεριφορά µας θα πρέπει να είναι όχι αυτό που µπορεί να συµβεί αλλά το τι θα πρέπει να κάνουµε για να γίνει ο κόσµος λιγάκι καλύτερος K. Popper 1 Ο σύντοµος κατά τον E. Hobsbawn 20ος αιώνας διατρέχεται από συνέχειες, η δυναµική των οποίων προσδίδει κάθε φορά τα νέα γνωρίσµατα της εποχής. Βέβαια, δε θα πρέπει να παραβλέπει κανείς ότι πίσω από καθετί καινούργιο κρύβεται µία τοµή, η οποία διέπει αφενός αυτό το συνεχές και αφετέρου προσδιορίζει την εκάστοτε φυσιογνωµία της ιστορικής εξελιξιµότητας. Γι αυτό το λόγο, είναι επισφαλές να νοείται η διαχρονικότητα, κατά τον σχεδιασµό µιας µεταρρύθµισης, ως µία ευθύγραµµη διαδικασία. Ειδικά ως προς τη σύγχρονη εποχή, είναι σηµαντικό να τονισθεί ότι χαρακτηρίζεται από την εύκολη απορρόφηση των αλλαγών που προξενούνται, τόσο στη δοµή και τη διάρθρωση όσο και στη λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών. Είναι αυτό που εύστοχα παρατήρησε ο Habermas ως το σχέδιο της νεωτερικότητας 2. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οποιαδήποτε αλλαγή που έρχεται στο προσκήνιο δεν µπορεί να υιοθετηθεί πλήρως και να εκθρονίσει το παλαιό. Οι αλλαγές, παρά το ριζικό και τον επαναστατικό τους τόνο, συχνά δεν έχουν τόσο γενικό και καθολικό χαρακτήρα στα πραγµατικά αποτελέσµατά τους, όσο φαίνεται ή υποστηρίζεται. Παράλληλα, µε την ενθρόνιση του νέου συνεχίζει να διατηρείται και το παλαιό, που αντιστέκεται στην πλήρη εκθρόνιση και αντικατάστασή του. Νέο και Ο Νικόλαος Ε. Μωραϊτάκης είναι Μεταπτυχιακός Φοιτητής του Π.Μ.Σ. Κράτος και ηµόσια Πολιτική του Τµήµατος Πολιτικής Επιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 17 παλαιό, µοντέρνο και παραδοσιακό πολλές φορές µάλιστα στέκουν πλάι-πλάι και συνυπάρχουν για µεγάλες περιόδους σε ποικίλες µορφές και εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής. Οι ανθρωπολόγοι υπογραµµίζουν ότι το νέο ποτέ δεν δραπετεύει πλήρως από τα εµπόδια του παλαιού, ενώ ο Herzfeld συµπληρώνει ότι παλαιές αξίες και σύµβολα επιβιώνουν κυρίως ως πλαίσια οργάνωσης τόσο της παλαιότερης τάξης όσο και εκείνης που επιζητά να την αντικαταστήσει. Σε τούτο επιβεβαιώνεται και η πρόρρηση του Αυγουστίνου ότι sedis animi est in memoria (η έδρα της ψυχής είναι η µνήµη), που εδράζεται στη λογική ότι η συνείδηση της κληρονοµιάς συνιστά στοιχείο συγκρότησης της πολιτιστικής ταυτότητας και ιδιοπροσωπίας ενός λαού κι ενός τόπου. Στην ίδια κεντρική ιδέα αναφέρεται εξάλλου και ο J. Habermas όταν διατυπώνει τη σκέψη ότι, το πώς κοιτάς το παρελθόν σου έχει άµεση συνάφεια µε το πώς οργανώνεις το µέλλον σου. Συνεπώς, απαιτείται µεγάλη ευθύνη και ευαισθησία στην περίπτωση που εξετάζουµε την ιστορικότητα των εκάστοτε µεταρρυθµίσεων που εφάρµοσαν οι παλαιότεροι. Σε αυτό το πλαίσιο, ο J. Habermas προτρέπει να αναγνωρίσουµε ένα είδος ηθικής συµµετρίας ανάµεσα στο παρόν και το παρελθόν, µε σκοπό να µη θυσιάσουµε τη ζωτικότητα του (µεταρρυθµιστικού) µέλλοντός µας. Κατά συνέπεια, το βαθύτερο νόηµα της νεωτερικότητας αναφέρεται στην ετοιµότητα και την ικανότητα αποδοχής ή απορρόφησης των αλλαγών και πάντως όχι στην a priori απόρριψη και την καταπολέµησή τους 3. 1.2. Η συγκαλυπτόµενη συνέχεια των τάσεων µιας µεταρρυθµιστικής νεωτερικότητας µε κοινωνικό περιεχόµενο Αναντίρρητα, κάθε προσπάθεια κατανόησης µιας εποχής έχει ως αφετηρία µία σύντοµη αναδροµή σε µία πρωτύτερη χρονικά περίοδο, όπως κάθε ιστορικό συνεχές διέπεται από τοµές τόσο ηµερολογιακές, όσο και κοσµοϊστορικές. Αυτοί οι κανόνες διέπουν και τις παντός τύπου όψεις της κάθε µεταρρύθµισης. Σε πολλές περιπτώσεις οι πρώτες µεταρρυθµίσεις επικαλύπτουν τις δεύτερες, έτσι και ο 20ος αιώνας διατρέχεται από µακροχρόνιους ρυθ- µούς, δηλαδή παλαιότερες τάσεις κοινωνικής νεωτερικότητας κι έχει κάνει πολλούς να υποστηρίζουν ότι βρισκόµαστε στην αρχή µιας νέας εποχής, η οποία µας οδηγεί κατά τον A. Giddens πέρα από την νεωτερικότητα ( µετα-νεωτερικότητα, µετα-µοντερνισµός ) 4. Ο J. Habermas αναδεικνύει τη σηµασία των µακροχρόνιων ρυθµών στη διαδικασία δια- µόρφωσης της φυσιογνωµίας του 20ου αιώνα µέσω παραδειγµάτων, όπως η δηµογραφική εξέλιξη, η αλλαγή δοµής της εργασίας και η πορεία των επιστηµονικών και τεχνικών προόδων. Αναµφίβολα η εκρηκτική αύξηση του πληθυσµού στις απαρχές του 20ου αιώνα, όπου έγινε αντιληπτή καταρχάς υπό τη µορφή της µάζας έως την ηλεκτρονική δικτύωση των ατοµικών συνδέσεων έδωσε µία άλλη διάσταση και προοπτική στο τρόπο της κοινωνικής αντίληψης της πραγµατικότητας. Παρ` όλο που η πραγµατικότητα αυτή δεν αγγίζει την υποκειµενική συνέχιση της αύξησης του πληθυσµού. Με την ίδια περίπου διαδικασία συντελέστηκε και η δοµική αλλαγή του συστήµατος απασχόλησης στο εργασιακό γίγνεσθαι. Από τη βιοµηχανική επανάσταση και εντεύθεν ο εκσυγχρονισµός του τρόπου παραγωγής ως απόρροια της τεχνολογικής εξέλιξης- έχει µετατoπίσει το κέντρο βάρους του εργασιακού πληθυσµού από τον πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα παραγωγής στο τριτογενή τοµέα, φτάνοντας στο σηµείο να µιλάµε για την ανάδυση του επονοµαζόµενου τεταρτογενούς τοµέα, εκείνου του βασισµένου στη γνώση. Εδώ θα πρέπει να λεχθεί ότι ο θεσµικός αυτός µετασχηµατισµός, δηλαδή η µετα-
18 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH τόπιση από ένα σύστηµα που στηρίζεται στην παραγωγή υλικών αγαθών σε ένα σύστηµα που επικεντρώνεται στην πληροφορία, υπήρξε η βασική σύλληψη του συγγραφέα Jean- Francous Lyotard για την κατάθεση της άποψης ότι η µετανεωτερικότητα σηµαίνει την αποµάκρυνση από εγχειρήµατα επιστηµολογικής θεµελίωσης και από την πίστη στην επιτελούµενη ανθρώπινη πρόοδο. 5 Ο τελευταίος αυτός τοµέας της γνώσης εδράζεται στη λογική των µεταβιοµηχανικών κοινωνιών, όπου η ροή νέων πληροφοριών, η καινοτο- µία και η τεχνολογική εξελιξιµότητα αποτελούν θεµελιώδη χαρακτηριστικά. Μία τέτοια βέβαια µεταβολή δεν µπορεί παρά να εντείνει την ανάγκη επαναεννοιολόγισης του όρου πόλη, από τη στιγµή που πολλές εξ αυτών (π.χ. Ν. Υόρκη, Λονδίνο) δεν µπορούν να περιγραφούν µε τους συνήθεις όρους µίας συνηθισµένης µεγαλούπολης, ως αποτέλεσµα της έντονης αστυφιλίας, που επέβαλε µία ρήξη µε το παρελθόν. Μία τελευταία αλλά όχι µικρότερη σε σηµασία συνέχεια που διαπερνά το ιστορικό συνεχές είναι τα αποτελέσµατα της επιστηµονικής προόδου. Η εξέλιξη αυτή των επιστη- µονικών επιτευγµάτων µπορεί να οδηγεί σε µία καθολική επανάσταση κοινωνικο-διοικητικού και κυρίως οικονοµικού περιεχοµένου, αλλά θα πρέπει να τονισθεί ότι κατά τον J. Habermas 6 οι ρίζες αυτές της µετάλλαξης προέρχονται από παρελθούσες χρονικές περιόδους. Άποψη που συµµερίζεται κι ο Ν. Μουζέλης αλλά και ο Γ. Βούλγαρης, όπου ο πρώτος θεωρεί ότι η παγκοσµιοποίηση δεν αποτελεί σηµερινό φαινόµενο και την αρχή της θα µπορούσε κανείς να την τοποθετήσει στον 16ο αιώνα όπου έχουµε το πρώτο παγκόσµιο σύστηµα, δηλαδή ένα περιορισµένο σύστηµα αγοράς, όπου τα συµµετέχοντα κράτη δεν είναι κράτη-έθνη 7 και ο δεύτερος πιστεύει ότι η τάση παγκοσµιοποίησης δεν είναι κάτι που προέκυψε τα τελευταία δέκα χρόνια στον δηµόσιο λόγο, αλλά θα πρέπει να θεωρηθεί ως µια πολυδιάστατη διαδικασία µακράς ιστορικής διάρκειας. Μια διαδικασία επέκτασης των δικτύων διάδρασης µε επίκεντρο τον δυτικό κόσµο 8. Σε αντίθεση µε τον Ν. Κοτζιά, που την καθεαυτή µετάλλαξη και το γενικότερο περιεχόµενο της παγκοσµιοποίησης το θεωρεί ένα καινούργιο φαινόµενο, διότι δηµιουργεί µια καινούργια ποιότητα στη σχέση χρόνου και χώρου 9. Υπάρχει βέβαια και η άποψη, η οποία έχει πιο µετριοπαθές περιεχόµενο κινούµενη ανάµεσα στα δύο αυτά άκρα, που πρεσβεύει ότι ενώ είναι ίσως υπερβολικό να υποστηρίξει κάποιος ότι η παγκοσµιοποίηση δεν είναι τίποτα καινούργιο, καθώς το διασυνοριακό εµπόριο έχει τις ρίζες του στον µεσαίωνα και οι προποµποί των πολυεθνικών στη βιοµηχανική επανάσταση, εντούτοις είναι σηµαντικό να θυµόµαστε ότι οι βιοµηχανικές πολυεθνικές επιχειρήσεις εµφανίζονται από τα µέσα του 19ου αιώνα. Ενώ πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι από ορισµένες απόψεις η διεθνής οικονοµία ήταν και πιο ανοιχτή και πιο συνεκτική κατά το διάστηµα του κανόνα του χρυσού, δηλαδή από το 1870 µέχρι το 1914 1 0. Η γενικότερη αυτή αλλαγή επέφερε στον κοινωνικό ιστό, όπως ήταν λογικό, τη σχετικοποίηση της ηθικής αυτοαντίληψής του, γεγονός όµως που δεν παραγνωρίζει ότι και τα πιο σύγχρονα επιστηµονικά επιτεύγ- µατα ακολουθούν την προϋπάρχουσα µεθοδολογική επιστηµονική διαδικασία (π.χ. η εργαλειακή στάση απέναντι σε µία επιστηµονικά αντικειµενοποιηµένη φύση). Η αντίδραση σε ιδέες που έχει υπαινιχθεί ο J. Habermas περί της δυνατότητας πραγµάτωσης κάποιας συνεκτικής επιστηµολογίας, και σε συγγράµµατά του αναφορικά µε την πιθανότητα απόκτησης γενικεύσιµης γνώσης για την κοινωνική ζωή και τα υποδείγµατα κοινωνικής ανάπτυξης 11 συνίσταται στο ότι για πολλούς (Jean-Francous Lyotard, 1985) η µετα- µοντέρνα θεώρηση διαπιστώνει πλήθος ετερογενών αξιώσεων για γνώση, µεταξύ των οποίων η επιστήµη δεν κατέχει κάποια προνοµιακή θέση 12. Καταληκτικά, οι καίριες ανατροπές της επιστηµονικής προόδου έχουν µία διττή σηµασία
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 19 ως προς τον κοινωνικό ιστό. Αφενός, στις σύνθετες κοινωνίες, παρ` όλη την πολυπλοκότητα που τις διέπει, ενδείκνυται µία αφτιασίδωτη συµπεριφορά αναφορικά των λειτουργιών τους, µε οδηγό τη συνήθεια. Αυτό που ο M. Weber ονόµασε ως δευτερογενή απλοϊκότητα και κατευθύνει το άτοµο στο συνηθισµένο τρόπο χρήσης πολύπλοκων ή µη επιστηµονικών επιτευγµάτων. Κατά αυτόν τον τρόπο η αφοµοίωση του ακατανόητου από τον γνώριµο κόσµο της ζωής µόνο προσωρινά κλονίζεται από τις - υποδαυλιζόµενες από τα µαζικά µέσααµφιβολίες για την αξιοπιστία της γνώσης των ειδηµόνων και της υψηλής τεχνολογίας. Αφετέρου, διαφορετικού περιεχοµένου σηµασία αποκτά η καθηµερινότητα του κοινωνικού συνόλου, αν ληφθούν υπόψη τόσο οι νέοι εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνίας, µεταφορές και το διαδίκτυο, όσο και τα σύγχρονα µέσα συγκοινωνιών που έχουν εκµηδενίσει το χωροχρόνο, µε συνέπεια την αλλαγή του τρόπου αντίληψης της πραγµατικότητας. Με αφορµή το συγκεκριµένο γεγονός, ο A. Giddens, συγκλίνοντας µε την κεντρική ιδέα του παραπάνω νοήµατος και σε σχέση µε το περιεχόµενο των τριών δεσποζουσών πηγών του δυναµισµού της νεωτερικότητας, προχωρεί στον διαχωρισµό χρόνου και χώρου 13, παράγοντες που αποτελούν καίριας σηµασίας µεταρρυθµιστικές µεταβλητές. Ουσιαστικά, είναι η κατάσταση του -λόγω της παγκοσµιοποιηµένης εκµηδένισης των αποστάσεων (εάν µπορεί να χρησιµοποιηθεί η έκφραση αυτή ως δόκιµος όρος)- απείρου εύρους αποστασιοποίησης του χωροχρόνου, παρέχοντας τα µέσα για επακριβή χρονική και χωρική οροθέτηση. Μία υπέρβαση που ακόµη βρίσκεται σε εξέλιξη, χωρίς να έχουν διαφανή τα πραγµατικά οφέλη ή οι δυσλειτουργίες που µπορεί να επιφέρει. 1.3. Η παγκοσµιοποίηση ως δυναµική µετεξέλιξης της υφιστάµενης µεταρρυθµιστικής λογικής Το περιβάλλον της παγκοσµιοποίησης, το οποίο αναπόδραστα διατρέχει σχεδόν όλες τις σφαίρες του κοινωνικού πράττειν αποτελεί µία πραγµατικότητα που δεν είναι επιλέξιµη, αλλά αδιαπραγµάτευτο δεδοµένο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο που µεταβάλλεται, εξελίσσεται και αναδιαµορφώνεται µε ταχύτατους ρυθµούς και η µόνη βεβαιότητα είναι πως δεν υπάρχουν πια βεβαιότητες 14 στο σύγχρονο παγκόσµιο σύστηµα, η αναγκαιότητα του µεταρρυθµιστικού εγχειρήµατος προβάλλει ως επιτακτικό αίτηµα των καιρών. Ως προς τούτο, µε τον όρο διοικητικο-οργανωτική µεταρρύθµιση νοείται µια διαδικασία διαρκούς αναζήτησης οργανωτικών και διοικητικών αλλαγών που οδηγούν στη βελτίωση και την αναβάθµιση της διοικητικής συµπεριφοράς και της οργανωτικής λειτουργίας, ώστε να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και απαιτήσεις του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται 15 και δη της παγκοσµιοποίησης. Το µεταρρυθµιστικό πρόταγµα που ανάγεται στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έγκειται στον τρόπο µε τον οποίο πρέπει να αναστοχαστούµε την παγκοσµιοποιηµένη πραγµατικότητα, έτσι ώστε να προσδώσουµε σε αυτήν την οιαδήποτε δηµιουργικότητα µας διακατέχει. Καθότι (παραφράζοντας µε αντιθετικό συσχετισµό µία παρατήρηση του Teodor Adorno) όσο περισσότερο µελετάµε το πολιτικό, οικονοµικό και κοινωνικό απόθεµα της παγκοσµιοποίησης και προσπαθούµε να το κατανοήσουµε, τόσο λιγότερο µπορούµε να κάνουµε χρήσιµο τον εαυτό µας γι` αυτήν. Βέβαια, για να είµαστε ρηξικέλευθοι θα πρέπει εν πρώτοις να συνειδητοποιήσουµε τη δυσκολία του µεταρρυθµιστικού εγχειρήµατος, γεγονός όµως που δεν αναστέλλει την αναζήτηση για κάτι το οποίο µπορεί να φανεί υπερβολικό, για να απαιτηθεί κάτι το οποίο µπορεί να είναι περισσότερο από εκείνο που οι συνθήκες προστάζουν. ιότι πρέπει γίνει συνείδηση ότι αν δεν επιδιώκεται το µείζον, δεν µπορεί να επιτυγχάνεται το έλασσον.
20 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Αυτός ο µαξιµαλισµός, δεν τυρβάζει σε ένα βασίλειο από συναισθηµατικές αυταπάτες (Dodds), αλλά εδράζεται στην ολόπλευρη συνειδητοποίηση της σηµασίας τόσο του παρελθόντος, όσο και του παρόντος, η σύνθεση των οποίων οδηγεί στις µελλοντικές προεκτάσεις. ιεξοδικότερα, η απόσειση της ατοµικής ευθύνης επιτυχούς ευόδωσης των µεταρρυθµίσεων συχνά καλύπτεται από τον εκάστοτε µανδύα υιοθέτησης ενός εκσυγχρονιστικού ορά- µατος, που υπεκφεύγει της πραγµατικότητας και οδηγεί µε µαθηµατική ακρίβεια σε αδιέξοδο. Το γεγονός ότι τέτοιες δυναµικής ακτινοβολίας και κρυφής γοητείας διακηρύξεις που λαµβάνουν χώρα συχνά δεν οφείλονται αµιγώς στα γνωρίσµατα του υφιστάµενου περιβάλλοντος, αλλά και στην ανάγκη εναπόθεσης µιας αισιόδοξης προοπτικής προς αντίβαρο της σκεπτικιστικής ρευστότητας της µεταβαλλόµενης εποχής µας. Μιας εποχής-µεταίχµιο µεταξύ µιας κατάστασης που παρέρχεται και µιας άλλης που δεν έχει ακόµη προσλάβει το οριστικό της σχήµα. Βέβαια, ανεξάρτητα της παγκοσµιοποιηµένης συγκυρίας το στοιχείο της µεταβολής και της αλλαγής αποτελεί ένα εξίσου ουσιώδες και διαρθρωτικό γνώρισµα των κοινωνικών συστηµάτων της ζωής, όπως η σταθερότητα, η συνέχεια, ο ρυθµός, η τάξη και η οµοιο- µορφία 16. Η προαναφερόµενη, λοιπόν, απόσειση της ατοµικής ευθύνης θα πρέπει δώσει τη θέση της στη λήψη µιας σηµαντικής µεταρρυθµιστικής στρατηγικής για τη διαµόρφωση του αύριο της επιλογής µας. Μιας µεταρρυθµιστικής στρατηγικής που θα πρέπει να λάβει υπόψη τα στοιχεία που συνέθεσαν τόσο τον χαρακτήρα του παρελθόντος, όσο και του παρόντος, µε στόχο την ύπαρξη ενός αυθεντικού οράµατος για το µέλλον. Υπ` αυτήν την έννοια, του τύπου αυτή στρατηγική ή θα έχει ροµαντικού περιεχοµένου ρίζες ή θα βρίσκεται ακόµη υπό αναζήτηση. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. H. Koehler, Το ρολόι της παγκοσµιοποίησης δεν γυρίζει πίσω, π. Οικονοµικός Ταχυδρόµος, φ. 1 (2591), σ. 15. 2. Βλ. J. Habermas, Modernity and Postmodernity, New German Critique, 22, 9. 3. Βλ. Αντ. Μακρυδηµήτρη, Προσεγγίσεις στη Θεωρία των Οργανώσεων, Αθήνα 2004, σ. 395. 4. Βλ. Anthony Giddens, Οι Συνέπειες της Νεωτερικότητας, Αθήνα 2001, σ. 15. 5. Βλ. Jean-Francois Lyotarrd, The Post Modern Condition, University of Minnesota Press, 1985. 6. Βλ. J. Habermas, Ο Μεταεθνικός Αστερισµός, εκδ. Πόλις, 2003. 7. Βλ. Ν. Μουζέλης, Η Κοινωνία των Πολιτών τρίτος πόλος της Παγκοσµιοποίησης, π. Κοινωνία Πολιτών, τ. 9 (2003), σ. 11. 8. Βλ. Γ. Βούλγαρη, Η πρόκληση της ηγεµονίας: Ελλάδα, Ευρώπη, Αµερική, Παγκοσµιοποίηση, Αθήνα 2003, σ. 111. 9. Βλ. Ν. Κοτζιά, Παγκοσµιοποίηση Η ιστορική θέση, το µέλλον και η πολιτιστική σηµασία, Αθήνα 2003, σ.281. 10. Βλ. Η. Κατσούλης, Μ. Ανανιάδη, Σ. Ιωαννίδης, Πολιτική στον 21ο Αιώνα: Παγκοσµιοποίηση, Οικονοµικές, Πολιτικές, Πολιτισµικές Όψεις, Αθήνα 2003, σ. 127. 11. Βλ. Jurgen Habermas, The Philosophical of Discourse of Modernity, Eng.: Polity, 1987. 12. Βλ. Anthony Giddens, Οι Συνέπειες της Νεωτερικότητας, Αθήνα 2001, σ. 16. 13. Βλ. Anthony Giddens, ό.π., σ. 73. 14. Βλ. Αντ. Μακρυδηµήτρης, Κράτος και Κοινωνία των Πολιτών, Μεταµεσονύκτιες Εκδόσεις, 2003, σ. 104. 15. Βλ. Chapman R. A. -. Grenaway J. R, The Dynamics of Administrative Reform, London, Croom Helm 1980. 16. Βλ. Αντ. Μακρυδηµήτρη, Προσεγγίσεις στη Θεωρία των Οργανώσεων, Αθήνα 2004, σ. 393-394.
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 21 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βούλγαρης Γ., Η πρόκλησης της ηγεµονίας: Ελλάδα, Ευρώπη, Αµερική, Παγκοσµιοποίηση, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2003. 2. Giddens A., Οι Συνέπειες της Νεωτερικότητας, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2001. 3. Habermas J., Ο Μεταεθνικός Αστερισµός, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2003. 4. Hobsbawn E., Στους ορίζοντες του 21ου αιώνα: µετά την εποχή των άκρων, συνοµιλία µε τον Antonio Polito, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 2000. 5. Hobsbawn E., Η Εποχή των Άκρων: Ο Σύντοµος Εικοστός Αιώνας 1914-1991, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 2003. 6. Κατσούλης H., Ανανιάδη M., Ιωαννίδης Σ., Πολιτική στον 21ο Αιώνα: Παγκοσµιοποίηση, Οικο - νοµικές, Πολιτικές, Πολιτισµικές Όψεις, εκδ. Ι. Αθήνα 2003. 7. Κείµενα Συνεδρίου, Πολιτιστικές Ταυτότητες & Παγκοσµιοποίηση, εκδ. Εντελέχεια, Αθήνα 2003. 8. Κοτζιάς Ν., Παγκοσµιοποίηση: Η ιστορική θέση, το µέλλον και η πολιτική σηµασία, εκδ. Καστα - νιώτη, Αθήνα 2003. 9. Lowy M., Sayre R., Εξέγερση και Μελαγχολία: Ο Ροµαντισµός στους Αντίποδες της Νεωτερικό - τητας, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1999. 10. Μακρυδηµήτρης Αντ., Κράτος και Κοινωνία των Πολιτών, εκδ. Μεταµεσονύκτιες εκδόσεις, Αθήνα 2003. 11. Μακρυδηµήτρης Αντ., Προσεγγίσεις στη Θεωρία των Οργανώσεων, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2004. 12. Σπανού Κ., ιοίκηση, Πολίτες και ηµοκρατία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2000. 13. Σωτηρέλης Γ., Σύνταγµα και ηµοκρατία: στην εποχή της παγκοσµιοποίησης, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2000. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bell D., The World and the United States in 2013, Daedalus, 116 (1987). 2. Chapman R. A. - Grenaway J. R, The Dynamics of Administrative Reform, London, Croom Helm 1980. 3. Downs A., Inside Bureaucracy, κεφ. ΧΙ. 4. Eliot T., The Responsibilities of the Man of Letters, 1945. 5. Habermas J., The Philosophical of Discourse of Modernity, Eng.: Polity, 1987. 6. Lindblom C., The Intelligence of Democracy, Free Press, Νέα Υόρκη 1965. 7. Lyotarrd Jean-Francois, The Post Modern Condition, University of Minnesota Press, 1985. 8. Popper K., The Open Society and its Enemies, vol. 1, Plato, Vol. 2, Helel and Marx, Routledge, London. 9. Wallerstein I., The Rise and Future Demise of the World Capitalist System: Concepts for Comparative Analysis στο έργο του The Capitalist World Economy (Cambridge, Eng: Cambridge University Press, 1979). 10. Weber M., Le Savant et la politique, Παρίσι, UGE, 1963. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 1. Koehler H., Το ρολόι της παγκοσµιοποίησης δεν γυρίζει πίσω, π. Οικονοµικός Ταχυδρόµος, φ. 1 (2591). 2. Μουζέλης Ν., Γιατί αποτυγχάνουν οι µεταρρυθµίσεις, εφ. Το Βήµα, 29 Ιουνίου 2003.
22 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 3. Μουζέλης Ν., Η Κοινωνία των Πολιτών τρίτος πόλος της Παγκοσµιοποίησης, π. Κοινωνία Πολι - τών, τ. 9 (2003). 4. Μουζέλης Ν., Το Κράτος και το κοµµατικό φούτµπολ, εφ. Το Βήµα, 21 Σεπτεµβρίου 2003. 5. Τσούκας X. K. - Παπούλιας. B., Μεταρρυθµίσεις και ανθρώπινη συµπεριφορά, εφ. Το Βήµα, 16 Νοεµβρίου 2003. 6. Τσούκας X. K. - Παπούλιας. B., Μια άλλη µατιά στο πρόβληµα, εφ. Το Βήµα, 28 Φεβρουαρί - ου 1999. IKTYAKOI TOΠOI www.ekke.gr www.government.gr www.infosociety.gr www.oecd.org νwww.ypes.gr