ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δρ. ΜΑΝΕΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΘΑΝΟΥ ΕΛΕΝΗ ΚΙΤΤΟΥ ΧΑΡΟΥΛΑ ΘΕΜΑ: «ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ» ΠΑΤΡΑ 2009
2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Ευχαριστίες Περίληψη...σελ. 7 Κεφάλαιο 1 1.1 Εισαγωγή..σελ. 9 1.2 Το πρόβλημα σελ. 10 1.3. Σκοπός της μελέτης..σελ. 11 1.4 Εννοιολογικοί Ορισμοί..σελ. 12 Κεφάλαιο 2 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΙΑΣ 2.1 Ιστορική αναδρομή του φαινομένου της βίας σελ. 15 2.2 Η βία ως ένα κοινωνικό πρόβλημα σελ. 19 2.3 Θεωρητική ερμηνεία του φαινομένου.σελ. 21 2.3.1 Θεωρίες Επιθετικότητας....σελ. 21 2.3.2 Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης.σελ. 23 2.3.3 Ψυχοκοινωνική θεωρία της Επίκτητης Αδναμίας.σελ. 23 2.4 Το φαινόμενο της Ενδοοικογενειακής Βίας...σελ. 25 2.5 Θύματα και Θύτες...σελ. 31 2.6 Τρόποι εκδήλωσης της ενδοοικογενειακής βίας.. σελ. 33 2.7 Τα στάδια (φάσεις) της κακοποίησης..σελ. 36 2.8 Η στάση της Κυπριακής κοινωνίας απέναντι στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας.σελ. 41 2.9 Η συμβολή του Δικαίου και της Δικαιοσύνης στην προστασία των παιδιών θυμάτων ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Εναλλακτικά σχήματα θεραπευτικής παρέμβασης..σελ. 42 2.10 Χαρακτηριστικά θυμάτων και θυτών.σελ. 45 2.11 Τα αίτια του φαινομένου.....σελ. 54 3
2.12 Οι επιπτώσεις της κακοποίησης....σελ. 58 Κεφάλαιο 3 ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 3.1 Συναισθηματική Ψυχολογική Κακοποίηση σελ. 62 3.1.1 Εισαγωγή.σελ. 65 3.1.2 Διαδεδομένοι τύποι συναισθηματικής και ψυχολογικής κακοποίησης..σελ. 71 3.2 Κακοποίηση Παραμέληση..σελ. 73 3.2.1 Μια προσέγγιση της κακοποίησης και παραμέλησης των παιδιών στην Ελλάδα....σελ. 75 3.3 Σωματική κακοποίηση.....σελ 82 3.3.1 Η αναγνώριση του προβλήματος.σελ 83 3.4 Σεξουαλική Κακοποίηση...σελ. 88 3.5 Παιδική Πορνογραφία στο Διαδίκτυο...σελ. 94 3.6 Εκμετάλλευση... σελ. 99 3.7 Νέες Μορφές Κακοποίσης..σελ. 101 3.7.1 Το σύνδρομο του «αμέτοχου θεατή» σελ. 101 3.7.2 Το σύνδρομο Munchausen (Μινχάουζεν) δι αντιπροσώπου...σελ. 102 3.7.3 Μη τυχαία δηλητηρίαση...σελ. 104 3.7.4 Κακοποίηση εμβρύου...σελ. 105 Κεφάλαιο 4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 4.1 Εισαγωγή..σελ. 107 4.2 Πρωτογενής πρόληψη...σελ. 109 4.3 Η Θεραπευτική Αντιμετώπιση της κακοποίησης παραμέλησης Παιδιών.....σελ. 116 4.4 Συμπέρασμα....σελ. 120 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΟΥ ΕΓΙΝΑΝ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ Έρευνες..σελ. 121 4
ΜΕΡΟΣ Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 Είδος της έρευνας...σελ. 131 6.2 Ερευνητικές υποθέσεις...σελ. 132 6.3 Πληθυσμός-δείγμα...σελ. 132 6.4 Εργαλείο της έρευνας.....σελ. 132 6.5 Η διαδικασία της έρευνας... σελ. 137 6.6 Ηθικοί Προβληματισμοί και Δεοντολογία. σελ.138 6.7 Πρόσβαση... σελ. 139 ΜΕΡΟΣ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 7.1 Παρουσίαση ευρημάτων.. σελ. 141 7.2 Συζήτηση-Συμπεράσματα......σελ 212 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ερωτηματολόγιο.σελ. 216 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία..σελ. 220 Ξένη Βιβλιογραφία.σελ. 221 5
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους γονείς μας, οι οποίοι μας βοήθησαν να επιτευχθεί η εργασία αυτή, με την ενθάρρυνσή τους και την συμπαράστασή τους. Τους εκπαιδευτικούς, που μετείχαν στην έρευνα και συνέβαλαν στα αποτελέσματα. Μα πάνω από όλους, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον Δρ. Νικόλαο Μάνεση, ο οποίος μας στήριξε και μας βοήθησε στην εκπόνηση της πτυχιακής μας εργασίας. 6
Περίληψη Το φαινόμενο της κακοποίησης, είναι ένα σύγχρονο, διαχρονικό και διεθνές φαινόμενο, το οποίο εξαπλώνεται όλο και περισσότερο με την πάροδο των χρόνων. Η παιδική κακοποίηση και όχι μόνο, αποτελεί ένα είδος μοντέρνας επιδημίας, η οποία καθημερινά αυξάνεται. Όλοι μας γινόμαστε θεατές μιας βίας, που μοιάζει να μην τελειώνει ποτέ. Η παιδική κακοποίηση, διακρίνεται σε κάποιες μορφές, οι οποίες είναι οι εξής: Η συναισθηματική-ψυχολογική κακοποίηση, η οποία περιλαμβάνει το σύνολο των πράξεων ή συμπεριφορών ενός ενήλικα σε σχέση φροντίδας με το παιδί, όπως π.χ. είναι ο εκφοβισμός. Η κακοποίηση-παραμέληση, περιγράφει ένα φαινόμενο όπου ένας ή περισσότεροι ενήλικες, που έχουν την ευθύνη της φροντίδας ενός παιδιού, προκαλούν ή επιτρέπουν να προκληθούν στο παιδί σωματικές κακώσεις, με σοβαρές συνέπειες. Η σωματική κακοποίηση, όπου ορίζεται ως η χρήση βίας, όχι τυχαίων πράξεων, εις βάρος παιδιών, από γονείς ή άλλα πρόσωπα, η οποία προκαλεί πόνο, τραυματισμό κ.ά. Η σεξουαλική κακοποίηση, η οποία περιλαμβάνει την οποιουδήποτε τύπου επαφή ενός ενηλίκου με ένα παιδί, με στόχο τη σεξουαλική ικανοποίηση του ενηλίκου. Η παιδική πορνογραφία, η οποία περιλαμβάνει την αναπαραγωγή σεξουαλικών εικόνων, με αντικείμενο τα παιδιά. Η εκμετάλλευση, η οποία θεωρείται η με κάθε τρόπο χρησιμοποίηση του παιδιού, για να αποκομίσει οφέλη ο ενήλικας που το χρησιμοποιεί. Σκοπός της μελέτης αυτής, είναι να αναδείξει τις απόψεις των Ελλήνων και Κυπρίων εκπαιδευτικών για το ζήτημα, να διαπιστώσει στερεότυπα, δυσκολίες να κατανοήσουν το θέμα, καθώς επίσης και αγκυλώσεις. Πραγματοποιήθηκε έρευνα, η οποία έδειξε τα εξής σημαντικά στοιχεία: α) Ένα συντριπτικό ποσοστό των ερωτηθέντων εκπαιδευτικών, τόσο από την Ελλάδα, όσο και από την Κύπρο, έχει βιώσει στην επαγγελματική του εμπειρία και όχι μόνο, περιστατικό παιδικής κακοποίησης. β) Η νοοτροπία και οι απόψεις των Ελλήνων και Κυπρίων εκπαιδευτικών, έχουν πολλές και αξιοσημείωτες διαφορές. γ) Ένα πάρα πολύ μεγάλο ποσοστό και από τους Έλληνες και από τους Κύπριους εκπαιδευτικούς, πιστεύει ότι η παιδική κακοποίηση μπορεί να αντιμετωπιστεί. Τέλος, ελπίζουμε η μελέτη μας αυτή, να είναι και να γίνει αφορμή, για μια εις βάθους έρευνα, η οποία θα βοηθήσει στο μέλλον, να περιοριστεί αυτό το φαινόμενο της παιδικής κακοποίησης 7
Summary The phenomenon of abuse is a contemporary, timeless and international phenomenon that is spreading more and more over the years. Child abuse is not just a kind of modern epidemic that is growing. We all become spectators of violence that does not seem to ever end. Child abuse is distinguished in some forms which are as follows: emotionalpsychological abuse, which includes all acts and behaviors/attitudes of an adult relative to child care as for example intimidation. The abuse-neglect describes a phenomenon when one or more adults, who are responsible for caring a child, cause or allow the child to get bodily injured with serious consequences. Physical abuse which is defined as violence, not by accident, against children by parents or other persons which causes pain, injury etc. Sexual abuse which includes any type of contact between an adult and a child aiming at the adult s sexual satisfaction. Child pornography which includes the sexual reproduction of images focusing on children. The exploitation which is in any way the use of a child to an adult s benefit. The purpose of this study is to highlight the views of Greek and Cypriot teachers on the subject to establish stereotypes, difficulties to understand the issue as well as ankylosis. An investigation revealed the following important information: A. An overwhelming percentage of surveyed teachers in Greece and Cyprus has experienced in his professional life an incident of child abuse. B. The attitudes and views of Greek and Cypriot teachers have many significant differences. C. A very high percentage of Greek and Cypriot teachers believes that child abuse can be treated (faced). Finally, we ho[e this study to be and become a motive/cause for a thorough investigation which may help in future to reduce the phenomenon of child abuse. 8
Κεφάλαιο 1 ο 1.1 Εισαγωγή Η οικογενειακή βία και η κακοποίηση των παιδιών, είναι ένα συχνό φαινόμενο μέσα στην κοινωνία. Το ότι οι ενήλικες φέρονται καμιά φορά με αφάνταστη σκληρότητα προς τα παιδιά, δεν είναι κάτι καινούριο. Η ιστορία είναι γεμάτη από περιπτώσεις βρεφοκτονιών, για λόγους θρησκευτικούς, για λόγους κοινωνικούς, εξαιτίας δεισιδαιμονιών, ακόμη και για λόγους οικονομικούς. Στην δεκαετία του 1970, διαπιστώθηκε ότι οι ακραίες μορφές επιθετικότητας μέσα στην οικογένεια, είναι ευρέως διαδεδομένες και αυτό επιβεβαιώνεται από τότε συνεχώς. Αυτό, διέλυσε και το μύθο, ότι η οικογενειακή εστία, είναι ένα ειρηνικό περιβάλλον, χωρίς βιαιότητες. Το ενδιαφέρον για την παιδική κακοποίηση, άρχισε από παιδιάτρους, οι οποίοι είναι εξάλλου και οι πρώτοι που βλέπουν τα χτυπημένα παιδιά, γρήγορα εξαπλώθηκε και σε άλλες ειδικότητες και επιστήμες, όπως η ψυχιατρική, η κοινωνιολογία, η ιατροδικαστική, η νομική. Τα παιδιά που κακοποιούνται, παρουσιάζουν μια σειρά σωματικών και ψυχολογικών επιπτώσεων, που εμποδίζουν την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Το κακοποιήμενο παιδί, δεν είναι παρά το σύμπτωμα της οικογενειακής παθολογίας, στα πλαίσια ενός ευρύτερου κοινωνικού συστήματος, το οποίο ασκεί καθημερινά βία σε άλλους. Ερευνητές διαφόρων κλάδων, αρχίζοντας να συνειδητοποιούν και να κατανοούν το πρόβλημα και τις συνέπειές του, μετουσίωσαν τις γνώσεις τους σε πράξεις και συνέβαλλαν στην ανάπτυξη προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής για την ευάλωτη οικογένεια και τα «παιδιά σε κίνδυνο». Σήμερα, κανείς πια δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ύπαρξη του σοβαρού αυτού φαινομένου, ούτε την πραγματική του έκταση, ενώ ακόμη δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια το μέγεθός του, αφού συμβαίνει πίσω από την κλειστή πορεία της οικογενειακής και κοινωνικής σιωπής. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, θα αναλυθούν εκτενέστερα, θέματα που αφορούν στην παιδική κακοποίηση, τις μορφές της και την οικογενειακή βία. 9
1.2 Το πρόβλημα Σύμφωνα με την Αγάθωνος Γεωργοπούλου (1991), κατά τον Δοξιάδη (1917 1991), το πρόβλημα αυτό, ούτε μικρό είναι, αλλά και το φαινόμενο δυστυχώς όχι σπάνιο. Σε όσες χώρες άρχισαν να μελετούν το σύνδρομο αυτό του «κακοποιημένου παιδιού» και να γίνονται οι γιατροί ευαίσθητοι και ικανοί για την αναγνώρισή του, φάνηκε ότι πολλές περιπτώσεις κακώσεων, που πριν αποδίδονταν σε ατυχήματα ή σε τυχαία γεγονότα, προέρχονταν στην πραγματικότητα από χτυπήματα ή άλλη πράξη των γονιών. Είναι δύσκολο ή και αδύνατο, να γίνει στατιστική μελέτη για την συχνότητα αυτών των κακώσεων. Έμμεσες ενδείξεις από ευρωπαϊκές χώρες (Βρετανία, Δυτ. Γερμανία), δείχνουν περίπου 8.000 κακοποιημένα παιδιά σε καθεμιά κάθε χρόνο. Υπάρχει ο φόβος ότι κι αυτός ο υψηλός αριθμός, είναι μικρότερος από την πραγματικότητα και έχουν αρχίσει προσπάθειες για καλύτερη ανίχνευση και καταγραφή όλων των περιπτώσεων. Στην Βρετανία, έχει υπολογιστεί, ότι οι θάνατοι από κακοποίηση στα παιδιά 0 3 χρονών, είναι οι μισοί από ότι οι θάνατοι από λευχαιμία για την ίδια ηλικία. Έχει επίσης βρεθεί, ότι το 25% των καταγμάτων σε παιδιά που έρχονται σε νοσοκομείο στη χώρα αυτή, προέρχεται όχι από ατύχημα, αλλά από χτυπήματα γονιών ή άλλων ενηλίκων. Κάποια στιγμή, μπήκε στους μελετητές το ερώτημα: γιατί σε μια οικογένεια με 3 4 παιδιά, μόνο το ένα έχει υποστεί και επανειλημμένα τέτοια αντιμετώπιση από τους γονείς του; και τα άλλα παιδιά που ζουν στο ίδιο περιβάλλον με τους ίδιους γονείς, γιατί ξέφυγαν; Στράφηκε τότε η προσοχή και προς το μικρό παιδί. Βρέθηκε, ότι συχνότερα ανάμεσα στα κακοποιημένα παιδιά, ήταν αυτά που πολύ νωρίς στη ζωή τους, είχαν χάσει, από κάποια αιτία, τη στενή συναισθηματική σύνδεση που αναπτύσσεται ανάμεσα στη μητέρα και στο βρέφος. Μια τέτοια ομάδα, ήταν πρόωρα βρέφη (και αναφέρονται μόνο σαν παράδειγμα, γιατί υπάρχουν και πολλές άλλες κατηγορίες), που έμειναν για πολλές εβδομάδες σε μαιευτήρια και νοσοκομεία, με απομόνωση από την μητέρα τους και δεν στέριωσε σωστά, σε μια κρίσιμη ηλικία, ο δεσμός μητέρας βρέφους. Έτσι, σε μια οικογένεια με τρία παιδιά και με γονείς που έχουν τα δικά τους αίτια για να κακοποιήσουν το πρόωρο αυτό παιδί, είναι πιθανότερο να είναι ο στόχος, παρά τα άλλα. Είναι εύκολο το ερώτημα: Τι γίνεται στην Ελλάδα? Υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις; Είναι δυνατόν, στην Ελλάδα, που νομίζουν μερικοί πως η οικογένεια είναι αδιάσπαστη και ενωμένη, πως οι γονείς λατρεύουν τα παιδιά τους, πως είναι άνθρωποι με ζεστά και όμορφα συναισθήματα, είναι ποτέ δυνατό στην Ελλάδα να 10
υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις; Είναι πιθανό να υπάρχουν κάθε χρόνο 1.200 βρέφη και μικρά παιδιά (σύμφωνα με την αναλογία από την Δυτική Γερμανία ή Βρετανία), που βάναυσα και επικίνδυνα κακοποιούνται από τους γονείς τους; Ότι υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις, δεν μπορεί δυστυχώς να αμφισβητηθεί. Άρχισαν να ανακαλύπτονται στα νοσοκομεία βρέφη και παιδιά, που οι κακώσεις τους, έχουν προκληθεί από τους γονείς τους. Αυτά τα ίδια παιδιά, θα αντιμετωπίζονταν, πριν από λίγο, με την ίδια κλινική αγωγή (θα θεραπευόταν το κάταγμα, οι μώλωπες, τα εγκαύματα συχνά από τσιγάρο), και θα αρκούσε η εξήγηση των γονιών ότι ήταν ένα ατύχημα. Βέβαια, δεν πρέπει να σταθούμε μόνο εκεί. Δυστυχώς, καθημερινά διαπιστώνουμε, ότι όλο και περισσότερο παιδιά γίνονται θύματα κακοποίησης, όχι από τους γονείς τους, αλλά από οικογενειακούς φίλους, συγγενείς και αγνώστους. Είναι πολύ λυπηρή αυτή η διαπίστωση και η παιδική κακοποίηση μέρα με την ημέρα, παίρνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Το ερώτημα συνεπώς, δεν είναι αν υπάρχουν κι εδώ τέτοιες περιπτώσεις που σαφώς υπάρχουν αλλά πόσες είναι, αν δηλαδή και στον Ελλαδικό χώρο αποτελεί ή γρήγορα θα αποτελέσει σημαντικό ιατρικό και κοινωνικό πρόβλημα. Θα ήταν επιθυμητό, όλοι μαζί οι νομικοί, κοινωνιολόγοι, γιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί, νοσηλευτές αλλά και αστυνομικοί και δημόσιες υπηρεσίες, να ασχοληθούν εντονότερα με το «φοβερό» αυτό πρόβλημα (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1991, σελ. 14 16). 1.3 Σκοπός μελέτης Σκοπός αυτής της μελέτης, είναι η βιβλιογραφική επισκόπηση για το φαινόμενο της παιδικής κακοποίησης στην Ελλάδα και στην Κύπρο, καθώς και ανάλυση σχετικά με τα αίτια και τους παράγοντες που συμβάλλουν στην παιδική κακοποίηση, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δραστών και των θυμάτων και τους τρόπους αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος. Επιπροσθέτως, η έρευνά μας, σκοπό έχει να καταγράψει τις απόψεις των Ελλήνων και Κυπρίων εκπαιδευτικών, σχετικά με την παιδική κακοποίηση. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε τί γνώμη έχουν οι εκπαιδευτικοί σχετικά με την παιδική κακοποίηση και τί έχουν βιώσει σχετικά με αυτή. Με άλλα λόγια, να δούμε τις εμπειρίες τους και πώς αντιμετώπισαν τέτοιου είδους περιστατικά. Ιδιαίτεροι στόχοι της μελέτης αυτής είναι: 11
o Η ανάλυση του προβλήματος της παιδικής κακοποίησης και των μορφών αυτής. o Η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών δραστών και θυμάτων. o Η καταγραφή των αιτίων της κακοποίησης. o Η διερεύνηση σχετικά με τις νέες μορφές κακοποίησης. o Η αναφορά στους τρόπους αντιμετώπισης της παιδικής κακοποίησης. o Η καταγραφή και συγκριτική μελέτη των απόψεων Ελλήνων και Κυπρίων εκπαιδευτικών για την παιδική κακοποίηση. 1.4 Εννοιολογικοί Ορισμοί Υπάρχουν αρκετοί εννοιολογικοί ορισμοί για τις διάφορες έννοιες που θα χρησιμοποιήσομε στην μελέτη μας. Θεωρήσαμε ωστόσο σκόπιμο, να αναφέρουμε αυτόν που συγκριτικά με τους υπόλοιπους, συγκεντρώνει τα περισσότερα «ικανά» στοιχεία. Κακοποίηση Κακοποίηση είναι μία βίαιη και επιθετική συμπεριφορά ή ενέργεια που δημιουργεί βλάβη, τραύμα, πόνο, φόβο, απειλή, αίσθημα δυσαρέσκειας, δυσφορίας, αποστροφής ή ενοχής και έχει αρνητικά επίδραση στο άτομο που τη δέχεται (Χαμόγελο του Παιδιού). Σωματική Κακοποίηση: Σύμφωνα με τον Gil (1970): «Σωματική κακοποίηση των παιδιών είναι, η με την θέληση των γονιών χρησιμοποίηση φυσικής βίας εναντίον των παιδιών τους. Η βία αυτή δεν είναι τυχαία. Εδώ επίσης, συμπεριλαμβάνεται η μη τυχαία παραμέληση ή κακοποίηση των παιδιών από τους γονείς ή άλλο πρόσωπο που έχει αναλάβει την φροντίδα του παιδιού και που έχει σαν αποτέλεσμα τον τραυματισμό και την γενικότερη κακοποίησή του» (Τσιάντης, 1991, σελ. 95). Σεξουαλική Κακοποίηση: 12
Ως σεξουαλική κακοποίηση, νοείται η συμμετοχή ή έκθεση παιδιών και εφήβων σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο που υποκινούνται από κάποιον ενήλικα σε σχέση φροντίδας με το παιδί, με σκοπό τη σεξουαλική του διέγερση ή ικανοποίηση (Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, 1998 α, σελ. 16κ.ε.). Συναισθηματική Κακοποίηση: Η συναισθηματική-ψυχολογική κακοποίηση ενός παιδιού, περιλαμβάνει το σύνολο των πράξεων ή συμπεριφορών ενός ή ενήλικα σε σχέση φροντίδας με το παιδί, όπως εκφοβισμός, απομόνωση ή απόρριψη, οι οποίες μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά ή ακόμη και να αναστείλουν την φυσιολογική του ανάπτυξη (Αγάθωνος- Γεωργοπούλου, 1998 α, σελ. 16κ.ε.). Παραμέληση: Παραμέληση αποτελεί, η στέρηση του παιδιού από τις βασικές και απαραίτητες προϋποθέσεις ασφαλούς και υγιούς ανάπτυξής του, όπως το καθαρό και υγιεινό σπιτικό, η τροφή και η ένδυση, η ιατρική περίθαλψη και η εκπαίδευση (Χαμόγελο του Παιδιού). Εκμετάλλευση: Εκμετάλλευση θεωρείται, η με κάθε τρόπο χρησιμοποίηση του παιδιού για να αποκομίσει οφέλη ο ενήλικας που το χρησιμοποιεί (Χαμόγελο του Παιδιού). Σύνδρομο του Αμέτοχου Θεατή: Ως «σύνδρομο του αμέτοχου θεατή», ορίζεται η έκθεση του παιδιού για μακρό χρονικό διάστημα σε διάφορες μορφές ενδοοικογενειακής βίας, χωρίς το ίδιο να υφίσταται σωματικές κακώσεις. Η βία μεταξύ των συζύγων είναι η χαρακτηριστικότερη μορφή, ενώ άλλες μορφές είναι η κακοποίηση άλλου αδελφού ή η βία εναντίον του παππού ή της γιαγιάς. Η λεκτική βία είναι από τις πιο χαρακτηριστικές μορφές του συνδρόμου του αμέτοχου θεατή (Οδηγός για την Αναγνώριση και Αντιμετώπιση της Κακοποίησης και Παραμέλησης του Παιδιού, Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, Αθήνα 1988 ). Παιδική Πορνογραφία: 13
Παιδική πορνογραφία είναι, η αναπαραγωγή σεξουαλικών εικόνων με αντικείμενο παιδιά. Πρόκειται για μορφή σεξουαλικής εκμετάλλευσης με σκοπό το κέρδος. Υπό την επήρεια ναρκωτικών ουσιών ή με τη χρήση βίας, ανήλικα αγόρια και κορίτσια υποχρεούνται να συμμετέχουν σε σεξουαλικές πράξεις μεταξύ τους, με ενήλικες, ακόμη και με ζώα (Unicef). (Eλληνική Εταιρία μελέτης και πρόληψης της σεξουαλικής κακοποίησης). Βία: Είναι η χρησιμοποίηση σωματικής, υλικής, πνευματικής ή ηθικής δύναμης, από κάποιο άτομο ή ομάδα, προς επιβολή ή επηρεασμό της θέλησης του ανθρώπου ( Χατζηθωμάς, 1991, σελ. 77). 14
Κεφάλαιο 2 ο Το φαινόμενο της Βίας 2.1 Ιστορική Αναδρομή του φαινομένου της βίας Η βία μέσα στην οικογένεια και γενικότερα μέσα στην κοινωνία δεν υπήρχε πάντα. Διάφοροι αρχαιολόγοι, κοινωνιολόγοι και άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η βία εμφανίζεται γύρω στο 4000 π.χ. μαζί με το πατριαρχικό σύστημα. Ένα σύστημα ιεραρχικό και εξουσιαστικό, που στηρίζεται στη δύναμη του ισχυρού, στην υποτέλεια των αδύνατων και κατ επέκταση στην ανισότητα μεταξύ των δυο φύλων (Αντωνοπούλου, 1999 και Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Στην προ-πατριαρχική περίοδο οι άνθρωποι ζουν αρμονικά και ειρηνικά σε κοινότητες και κανείς δεν διεκδικεί κυριαρχία δικαιώματα πάνω στον άλλον. Επικρατεί ένα πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα το οποίο στηρίζεται στις αξίες της συνεργασίας, ομαδικότητας, ίσης μεταχείρισης και συλλογικής παραγωγής. Κυριότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής είναι η σημαντική θέση που κατέχει η γυναίκα μέσα στην κοινότητα. Η εξύψωση της γυναικείας υπόστασης οφείλεται στη μοναδικότητα της να δίνει ζωή, μια ικανότητα που δημιουργεί στον πρωτόγονο άνθρωπο ποικιλία και αντιφατικά συναισθήματα σεβασμού, δέους, υποταγής και εξασφαλίζει στις ανθρώπινες κοινότητες την ανανέωση και επιβίωση τους μέσα στο χρόνο (Αντωνοπούλου, 1999, Δαράκη, 1995). Με την πάροδο των χρόνων, η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας του άνδρα στην αναπαραγωγική διαδικασία, οι εξωτερικές σκληρές και δύσκολες συνθήκες της κυνηγετικής δραστηριότητας και η ανάγκη για συσσώρευση περιουσίας και ατομικής ιδιοκτησίας, συνέτειναν στην ισχυροποίηση του ανδρικού φύλου και γεννήθηκε για πρώτη φορά στον άνθρωπο το συναίσθημα της διακατοχής σε προσωπικό επίπεδο. Έτσι το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα ραγίζει ανεπανόρθωτα και οι αλλαγές οδηγούν στην εμφάνιση ενός νέου καταπιεστικού συστήματος (Δαράκη, 1995). Με την εμφάνιση του πατριαρχικού συστήματος, οι άνθρωποι χωρίζονται σε τάξεις, όπου στην ανώτατη βαθμίδα της ιεραρχίας, βρίσκεται ο ισχυρός, ο Πατριάρχης, ο οποίος εξασκεί κυριαρχικά δικαιώματα πάνω στους «αδύνατους» ή «κατώτερους» του. Για να επιβληθεί και να υποτάξει τους άλλοτε ισότιμους ανθρώπους, χρησιμοποιεί διάφορα μέσα όπως η τιμωρία και οι πατριαρχικοί νόμοι που 15
επιβάλλονται με τη βία, τις απειλές καθώς και με πολέμους (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Μέσα σε ένα πατριαρχικό κράτος, η οικογένεια είναι μία μικρογραφία της μεγάλης οικογένειας του κράτους, και λειτουργεί με τον ίδιο εξουσιαστικό τρόπο. Ανώτατος άρχοντας της πατριαρχικής οικογένειας είναι ο άνδρας και τα μέλη που απαρτίζουν την οικογένεια του, αποτελούν ιδιοκτησία του. Οι νόμοι του επιτρέπουν να τους συμπεριφέρεται όπως ο ίδιος θέλει και υποχρεώνει τα μέλη να υπακούνε και να εκτελούν τις διαταγές του. (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Κατά τον Rousseau (1712-1778) μέσα στην οικογένεια πρέπει να υπάρχει μια κυρίαρχη αυθεντία η οποία είναι οπωσδήποτε ο πατέρας. «Χωρίς τη διοίκηση της οικογένειας από τον άνδρα η κοινωνία κινδυνεύει να εκφυλιστεί». (Αντωνοπούλου, 1999, σελ.79). Μέσα σε μια πατριαρχική οικογένεια δεν επικρατεί ισότητα και επικοινωνία μεταξύ όλων των μελών. Η γυναίκα και τα παιδιά είναι υποχρεωμένα να υφίστανται την αυθαίρετη επιβολή του συζύγου και πατέρα, έτσι όπως ορίζουν οι νόμοι του κράτους. Το γεγονός της αποδοχής της αυθαιρεσίας και βίας μέσα στην οικογένεια από τον πατριάρχη βασίζεται στην ίδια τη δομή και οργάνωση της οικογένειας και της κοινωνίας (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Το 13 ο αιώνα στην Ευρώπη ο νόμος προέβλεπε ότι κάθε άνδρας μπορούσε να χτυπά τη σύζυγο του. Μάλιστα στις περιπτώσεις που έφθανε στο σημείο της δολοφονίας, ο νόμος τον απάλλασσε μ ένα ελάχιστο χρηματικό ποσό (Αντωνοπούλου, 1999). Μέχρι τον 19 ο αιώνα ο Βρετανικός νόμος έδινε το δικαίωμα στους άνδρες να χτυπούν τις γυναίκες τους στα πλαίσια του «νόμιμου σωφρονισμού» αρκεί να μην έφταναν σε υπερβολές (Τριανταφυλλίδου, 1986, σελ.244). Στο 16 ο και 17 ο αιώνα στη Γερμανία όπως και τον 19 ο αιώνα στην Κίνα τα παιδιά θυσιάζονταν για τη θεμελίωση σημαντικών κτιρίων, ενώ σε πολλές αρχαίες κοινωνίες σκοτώνονταν ή εγκαταλείπονταν από τους γονείς τους είτε για θρησκευτικούς, είτε για κοινωνικούς είτε για οικονομικούς λόγους. Επίσης, σε διάφορες ιστορικές εποχές και γεωγραφικές περιοχές διάφορες μορφές μαζικής κακοποίησης παιδιών, όπως βρεφοκτονίες ή εγκατάλειψη παιδιών, ακρωτηριασμοί και ευνουχισμοί, σκλαβιά και πούλημα παιδιών, αποτελούσαν λύσεις αναγνωρισμένες από την κοινωνία (Αγάθωνος- Γεωργοπούλου, 1991). 16
Η κακοποίηση και ο ξυλοδαρμός, ιδιαίτερα της συζύγου και των παιδιών μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, για διορθωτικούς σκοπούς προβλέπεται από τη νομοθεσία πολλών πατριαρχικών κρατών ακόμα και μέχρι σήμερα, στον 21 ο αιώνα. Και όταν οι νόμοι αρχίζουν να την απαγορεύουν, η κακοποίηση συνεχίζεται από συνήθεια (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Ανατρέχοντας στη μυθολογία αναγνωρίζουμε περιπτώσεις κακοποίησης, όπως την περίπτωση του Ήφαιστου. Η Ήρα δεν άντεξε την ασχήμια και την αναπηρία του και τον πέταξε στη θάλασσα. Ο Ήφαιστος σώθηκε από τη Θέτιδα και την Ερμιόνη, αναφέρεται όμως ότι πάντα μισούσε τη μητέρα του, ήταν βίαιος και όταν παντρεύτηκε ο ίδιος με την Αφροδίτη ο γάμος τους απέτυχε. Το παράδειγμα του Ήφαιστου αποτελεί κλασσική μορφή κακοποίησης με πολλά κοινωνικά και ψυχοδυναμικά χαρακτηριστικά. Παρά την πρόοδο του πολιτισμού και την καθιέρωση νόμων που προστατεύουν τα παιδιά, η κακοποίηση των παιδιών συνεχίζεται. (Κατωπόδα, 2005) Οι πρώτες προσπάθειες αντιμετώπισης του φαινομένου κακοποίησης των γυναικών και των παιδιών τους και αμφισβήτησης των υπαρχόντων θεσμών ξεκινούν τη δεκαετία του 60. Το 1997, στην περιοχή Chiswick του Λονδίνου, δημιουργείται το πρώτο καταφύγιο για κακοποιημένες γυναίκες και τα παιδιά τους και το 1975 αρχίζουν να εμφανίζονται καταφύγια σε διάφορες πόλεις της Αμερικής. Πλήθος γυναικών συσπειρώνεται και εκδηλώνει το ενδιαφέρον του για να καταδείξει το πρόβλημα και να σπάσει τη σιωπή που επικρατεί για αιώνες (Τριανταφυλλίδου, 1986). Η βία στην ελληνική οικογένεια και ιδιαίτερα ενάντια στο παιδί εκφράζεται κυρίως από τον έναν ή/και από τους δύο γονείς που χρησιμοποιούν κάποια/ες μορφές κακοποίησης. Στην Ελλάδα, η πρώτη δημόσια αναφορά για το πρόβλημα της παιδικής κακοποίησης έγινε από τον παιδίατρο Σπύρο Δοξιάδη το 1976. (Doxiadis, 1989). Στη Σουηδία το 1979 και στην Νορβηγία το 1987 απαγορεύτηκε δια Νόμου η σωματική τιμωρία στο σπίτι. Με στόχο την έμπρακτη προώθηση του σχετικού νόμου, έγιναν εκστρατείες ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των γονιών και του γενικού πληθυσμού. Ανάλογη πολιτική, με νομοθετικές ρυθμίσεις και κοινοβουλευτικές αποφάσεις, υιοθέτησαν και άλλες χώρες όπως, η Φιλανδία, η Δανία, η Αυστρία, Γερμανία, Κύπρος, Λάτβια, Κροατία και Ισραήλ. (Φερέτη Ε., 1993). 17
«Η διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, υπογράφτηκε στη Νέα Υόρκη στις 26 Ιανουαρίου 1990. Στην Ελλάδα κυρώθηκε με νόμο 2101/1992. Έκτοτε αποτελεί εσωτερικό ελληνικό δίκαιο αυξημένης τυπικής ισχύος, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. Ι του Συντάγματος». (Παπαρρηγόπουλος, 2006: 237). Με την επικύρωση των δικαιωμάτων του παιδιού, το παιδί πλέον δεν θεωρείται περιουσία κανενός, αλλά άνθρωπος με συναισθήματα, προσωπικότητα, εμπειρίες και ανάγκες. (Λουμάκου & Μπεζέ, 2006). Στην Ελλάδα, τον Οκτώβριο του 2006, τροποποιήθηκε και ψηφίσθηκε στο ελληνικό κοινοβούλιο ο νόμος, «Για την Αντιμετώπιση της Ενδοοικογενειακής Βίας». Ωστόσο, στην ετήσια έκθεσή της η Διεθνής Αμνηστία αναφέρεται στις παραλείψεις του νόμου 3500/2006 και συγκεκριμένα στην παράληψη αναφοράς στο σύνθετο πρόβλημα της «βίας κατά των γυναικών» και στα ανθρώπινα δικαιώματα, στον ανεπαρκή ορισμό της «βίας μεταξύ των μελών της οικογένειας». Επίσης, η Διεθνής Αμνηστία αναφέρει ότι ο νόμος παραλείπει να αναφερθεί στην ολική αντιμετώπιση του προβλήματος και στην εκπαίδευση όλων των επαγγελματιών που σχετίζονται με το πρόβλημα και προχωρεί σε συστάσεις σε συγκεκριμένα άρθρα του νόμου. (Στρατίκη, 2007). Η εμπειρία στο θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης είναι περιορισμένη, δυστυχώς στην Ελλάδα. Η κακοποίηση των παιδιών χάνεται στους αιώνες μέσα από προκαταλήψεις, θρησκευτικές δοξασίες και δεισιδεμονίες. Μέχρι πολύ πρόσφατα μάλιστα υπήρχε άρνηση ως προς την παραδοχή της ύπαρξης του προβλήματος. Οι ελάχιστες περιπτώσεις που δημοσιεύονταν στον τύπο χαρακτηρίζονταν πράξεις παρανοϊκών. (Κατωπόδα, 2005) Στην Κύπρο, η αυξημένη εγκληματικότητα στην αρχή της δεκαετίας του 80 ώθησε την Παγκύπρια Κίνηση «Ίσα Δικαιώματα, Ίσες Ευθύνες», να οργανώσει το 1983 Σεμινάριο με θέμα: «Η βία μέσα στην Κυπριακή Κοινωνία». Μεταξύ των θεμάτων που συζητούνται είναι και η βία μέσα στην οικογένεια. Η συζήτηση του προβλήματος και η δημοσίευση των πορισμάτων έφεραν στην επιφάνεια ίσως για πρώτη φορά το πρόβλημα και τη σοβαρότητα του. Οι δυο κυριότεροι σταθμοί στην προσπάθεια πρόληψης και αντιμετώπισης της βίας μέσα στην Κυπριακή οικογένεια ήταν η ίδρυση του Κέντρου Άμεσης Βοήθειας για θύματα βίας μέσα στην οικογένεια, το 1988 και του Συνδέσμου Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, δύο χρόνια αργότερα (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπιση της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). 18
Την τελευταία δεκαετία άρχισαν να γίνονται προσπάθειες αντιμετώπισης της κακοποίησης έτσι όπως εκδηλώνεται μέσα στην οικογένεια και το ενδιαφέρον να στρέφεται προς όλα τα μέλη και όχι μεμονωμένα στα άτομα που υφίστανται την κακοποίηση. Και αυτό γιατί είναι ένα πρόβλημα που αφορά την οικογένεια στο σύνολο της (Τζιόγκουρος, Εκλογή, 1989). 2.2 Η Βία ως ένα κοινωνικό πρόβλημα Από το 1880 και μετά, παρ όλο που στην Αγγλία και σε διάφορες πολιτείες της Αμερικής οργανώθηκαν εταιρείες προστασίας παιδιών που ήταν θύματα εγκατάλειψης, παραμέλησης, πείνας και βίας, η σημερινή αντίληψη της κακοποίησης παιδιών και η αντιμετώπιση της ως ένα κοινωνικό πρόβλημα, άρχισε ουσιαστικά από το 1962 όταν ένας παιδίατρος στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Kempe χρησιμοποίησε πρώτος τον όρο «το σύνδρομο του κακοποιημένου παιδιού». (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1991, σελ.19). Η κακοποίηση είναι ένα είδος μοντέρνας επιδημίας που καθημερινά φθάνει σε υψηλότερα επίπεδα. Όλοι μας σχεδόν είμαστε θεατές μιας βίας που μοιάζει να είναι ατελείωτη. Στο σπίτι, ανοίγουμε το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, διαβάζουμε άρθρα από εφημερίδες και καθημερινά απομυζούμε την τρομακτικότερη και τρομερότερη βία (Button, 1994). Η κακοποίηση υπάρχει από πολύ βαθιά μέσα στην ιστορία και αποτελεί ένα φαινόμενο διαχρονικό. Οι βαναυσότητες, οι βάρβαρες θανατώσεις και ωμότητες εμφανίζονται σε όλους τους αιώνες και σε όλη τη διαδρομή του ανθρώπου, μόνο που σήμερα μεταδίδονται και γίνονται αμέσως γνωστά (Σιμόπουλος, 1994). Στη Ελλάδα σύμφωνα με είδηση του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, 4000 παιδιά κακοποιούνται σοβαρά κάθε χρόνο. Πάνω από 100 πεθαίνουν και πάνω από 100 μένουν σοβαρά ανάπηρα, ενώ το σύνολο των νέων περιπτώσεων κάθε χρόνο πιθανολογείται ότι ξεπερνά τις 20 000. Τη βία σαν μέσο και τρόπο έκφρασης της αντίδρασης των ανθρώπων, τη συναντάμε σε όλες τις περιοχές της κοινωνικής ζωής. Ανάμεσα στα παιδιά, ανάμεσα στους συζύγους, ανάμεσα στις ιδεολογίες και στις φυλές, ανάμεσα στους λαούς και στα έθνη. Με μια λέξη παντού, όπου οι άνθρωποι και τα συμφέροντα τους συγκρούονται, εμφανίζεται η επιθετικότητα και η βία στο προσκήνιο (Βουϊδάσκη, 1987). Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας κοινοποιούν καθημερινά τις πολυποίκιλες μορφές της βίας που λαμβάνουν χώρα σε όλα τα πλάτη και μήκη του πλανήτη. Είναι 19
σπάνιο φαινόμενο για μια ταινία και σπανιότερο για τις ειδήσεις να μην περιλαμβάνουν περιστατικά βίας όπως είναι οι δολοφονίες, βιασμοί, αιματηρές συμπλοκές διαδηλωτών και αστυνομικών, χουλιγκανισμοί στα γήπεδα, μικροπολέμοι, κ.ά. (Πιπερόπουλος, 1995, Button, 1994). Ανά τον κόσμο έχουμε δει να συμβαίνουν βιαιότητες στην πιο ακραία μορφή τους, που συγκλόνισαν και συνεχίζουν να συγκλονίζουν το παγκόσμιο. Ατελείωτα είναι τα παραδείγματα ακραίων μορφών βίας που αναδεικνύουν την επιβολή σε κυρίαρχο στοιχείο στις ανθρώπινες σχέσεις και την βία σε κεντρικό στοιχείο του σύγχρονου κόσμου. Ορισμένα τρανταχτά παραδείγματα είναι η τρομοκρατία, ο πόλεμος, η ένοπλη εθνικιστική ή ανατρεπτική δράση και η βία του οργανωμένου εγκλήματος (Αλμπάνης, 1998). Η κυριαρχία της βίας στις ανθρώπινες σχέσεις που στις μέρες μας είναι πολύ ορατή και αποτελεί ένα από τα κύρια προβλήματα της εποχής μας οφείλεται κυρίως στην έμφυτη τάση του ανθρώπου για επιβολή και την ανάγκη του για εκτόνωση (Αλμπάνης, 1998). Εκτός όμως από τον έμφυτο χαρακτήρα της η βία επηρεάζεται και προσδιορίζεται από τα διάφορα ερεθίσματα και επιρροές που δέχεται το άτομο, από την πολιτισμική οργάνωση της εποχής και την κατάπτωση και βαθμιαία εξάλειψη των αρχών και αξιών που υποκαθίστανται από άλλες και ενισχύουν στον άνθρωπο το αίσθημα του ατομισμού και εγωκεντρικού ανταγωνισμού (Αλμπάνης, 1998). Η στάση του ανθρώπου απέναντι στο φαινόμενο της βίας χαρακτηρίζεται από μια ισχυρή αμφιθυμία και αυτό γιατί η βία ως υπερβολή και ως παραβίαση κοινά αποδεκτών κανόνων συμπεριφοράς είναι κάτι που από τη μία μεριά πανικοβάλλει, δημιουργεί τρόμο και πανικό ενώ από την άλλη γοητεύει και ελκύει (Τσαλίκογλου, 1989). Σε γενικές γραμμές η αποδοχή της βίας από τον άνθρωπο ως ένα αντικείμενο μιας παράξενης απόλαυσης, η συνεχής ενασχόληση και η προβολή της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα πολιτισμικά πρότυπα, καταναλωτισμού, μηχανιστικής συμπεριφοράς, εξάλειψη του πνεύματος, που επικρατούν στην εποχή μας, αποτελούν συνθήκες ιδιαίτερα πρόσφορες για την ανάπτυξη της βίας. Η βία ως ένα προϊόν του πολιτισμού συμβάλλει σημαντικά στο ιστορικό γίγνεσθαι και συχνά αποτελεί τον καταλύτη της ιστορικής εξέλιξης. 20
2.3 Θεωρητική ερμηνεία του φαινομένου 2.3.1 Θεωρίες Επιθετικότητας Υπάρχει μεγάλη ποικιλία θεωριών που αναφέρονται στην επιθετικότητα και επεξηγούν τα αίτια που τα άτομα εκδηλώνουν τέτοια συμπεριφορά, οι οποίες μπορούν να καταταχθούν σε τρεις κατηγορίες. Πιο συγκεκριμένα, οι κατηγορίες αυτές είναι: Αυτές που θεωρούν ότι η επιθετική συμπεριφορά εκ φύσεως υπάρχει στον άνθρωπο, αυτές που την αποδίδουν ως αντίδραση στις συνθήκες του περιβάλλοντος και άλλους περιστασιακούς παράγοντες, αυτές που τη θεωρούν ως αποτέλεσμα μάθησης, μέσω της μίμησης (Λαμπροπούλου, 1997). Η πρώτη κατηγορία θεωριών εκφράζει τη βιολογική και ψυχαναλυτική άποψη κατά την οποία η επιθετικότητα είναι μια εγγενής ενστικτική ορμή που αναζητά αυθόρμητη έκφραση. Κατά τον Freud ο άνθρωπος διακατέχεται από μια έμφυτη τάση προς το «κακό» την επιθετικότητα. Είναι μια εγγενής αντίδραση, ο άνθρωπος όπως όλα τα ζωικά είδη, είναι προικισμένος με επιθετικό ένστικτο που στοχεύει στην προστασία και την ασφάλεια του. Η τάση αυτή σχετίζεται με την «ορμή του θανάτου», η οποία είναι παράλληλη με την «ορμή για ζωή». Οι επιθετικές πράξεις, λοιπόν, μπορούν να εξηγηθούν από τον ανταγωνισμό και την αλληλεπίδραση αυτών των δύο αντίθετων ορμών. Σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές, η επιθετικότητα αποτελεί επίσης ένα εσωτερικό φυσιολογικό μηχανισμό, ο οποίος όταν διεγερθεί προκαλεί υποκειμενικά συναισθήματα οργής όσο και σωματικές μεταβολές που προετοιμάζουν το σώμα για να αντιδράσει. Επομένως, η συγκινησιακή διέγερση εξυπηρετεί το βιολογικό στόχο, δηλαδή την επιθετικότητα του ατόμου να εκδηλωθεί (Λαμπροπούλου, 1997). Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει θεωρίες, οι οποίες βασίζονται στη σχέση αποστέρησης επιθετικότητας. Η επιθετική συμπεριφορά θεωρείται ως συνέπεια της αποστέρησης και οι αποστερήσεις οδηγούν πάντα σε επιθετικότητα. Συγκεκριμένα, κάθε φορά που μια σημαντική ανάγκη μένει ανικανοποίητη και κάθε φορά που το άτομο εμποδίζεται να ικανοποιήσει μια ζωτικής σημασίας ανάγκη, τότε ο οργανισμός του τείνει να αναπτύξει μια επιθετικότητα που είτε στρέφεται προς τα έξω, είτε ενδοβάλλεται (Τσαλίκογλου, 1989). Ένας ακόμη προσδιοριστικός παράγοντας της επιθετικής συμπεριφοράς είναι το άγχος που προέρχεται από την αδυναμία του άτομου να επενεργήσει στον περίγυρο 21
του. Όταν δηλαδή το άτομο δεν είναι ο ενεργός φορέας των πράξεων του, ενώ οι ανάγκες του παραμένουν ανεκπλήρωτες, τότε καταβάλλεται από το άγχος που παραλύει τη δυνατότητα λογικής δράσης. (Τσαλίκογλου, 1989 σελ.67). Είναι το αποτέλεσμα ματαίωσης, η επιθετικότητα δεν είναι εγγενής, αλλά προκαλείται από το περιβάλλον. Ο Dollard είπε ότι η επιθετικότητα εκδηλώνεται όταν το άτομο νοιώσει ματαίωση, δηλαδή την ψυχική ένταση που προκαλείται όταν παρεμποδίζεται κάποια ενέργεια του ή όταν κάποιες επιθυμίες του μένουν ανεκπλήρωτες. Η τελευταία κατηγορία θεωριών, που εξηγούν την επιθετική συμπεριφορά, στηρίζεται πάνω στη θεωρία της εκμάθησης. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα άτομα μαθαίνουν να είναι επιθετικά από τις εμπειρίες της ζωής τους. Οι εμπειρίες προέρχονται από την παρατήρηση των άλλων που χρησιμοποιούν επιθετική συμπεριφορά για την επίτευξη των στόχων τους. Είναι το αποτέλεσμα ενίσχυσης και μίμησης προτύπων, εφόσον υπάρχουν περιπτώσεις κοινωνιών στις οποίες η επιθετικότητα είναι ανύπαρκτη, τότε έχουμε σοβαρούς λόγους να αμφισβητούμε το κατά πόσο είναι έμφυτη. Ο Walters ισχυρίστηκε ότι το άτομο συχνά συμπεριφέρεται επιθετικά γιατί έχει μάθει ότι με αυτό τον τρόπο θα εξασφαλίσει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η σημασία της μάθησης με μίμηση (πρότυπο) αναδείχθηκε αρχικά από τον Bandura, ο οποίος απέδειξε ότι η επιθετική συμπεριφορά που αμείβεται με επιβράβευση λειτουργεί ενισχυτικά για την εκδήλωση τέτοιου είδους συμπεριφορές ( Λαμπροπούλου, 1997). Τέλος, η προσέλκυση του ενδιαφέροντος για μίμηση εξαρτάται από την πνευματική ωριμότητα του παρατηρητή, την ικανότητα αποστασιοποίησης του και κυρίως το κοινωνικό του περιβάλλον. Φαίνεται ότι η επίδραση επιθετικών προτύπων μίμησης προέρχονται κυρίως από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον (Λαμπροπούλου, 1997). 2.3.2 Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στις σχέσεις γονιών και παιδιών και στις εμπειρίες της πρώιμης παιδικής εμπειρίας. Οι εμπειρίες που δέχεται το άτομο κατά την πρώιμη παιδική του ηλικία, θέτουν τις βάσεις για την 22
εξέλιξη της προσωπικότητας, η οποία αργότερα θα καθορίσει τις σχέσεις του με τα παιδιά του και πιθανό να μεταβιβάσει στην επόμενη γενιά (Τζιόγκουρος, 1989). Συγκεκριμένα, τα ερεθίσματα, οι επιρροές και οι συναλλαγές που έχει ή δέχεται το άτομο από μικρή ηλικία, είτε από το κοινωνικό είτε από το οικογενειακό του περιβάλλον και ιδιαίτερα η σχέση που αναπτύσσει με τη μητέρα και τον πατέρα του, αποτελούν τα κυριότερα στοιχεία δημιουργίας και εξέλιξης της προσωπικότητας του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1993). Ο Bandura είναι ο κύριος εκφραστής της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης. Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης, υποστηρίζει ότι τα άτομα δεν έχουν έμφυτο το βίαιο ένστικτο, αλλά μαθαίνουν να είναι επιθετικά από τις εμπειρίες της ζωής τους. Οι εμπειρίες αυτές προέρχονται από την παρατήρηση των άλλων που χρησιμοποιούν βία και που συχνά επιβραβεύονται γι αυτό (Λαμπροπούλου, 1997). 2.3.3 Ψυχοκοινωνική Θεωρία της Επίκτητης Αδυναμίας Το αίσθημα της αδυναμίας θεωρείται ότι αποτελεί ένα από τα αίτια εμφάνισης και διατήρησης της βίαιης συμπεριφοράς. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται αδύναμοι όταν δεν μπορούν να ελέγξουν τη ζωή τους. Η αδυναμία αυτή μειώνει τα κίνητρα τους για αντιδράσεις που πιθανόν να ασκήσουν κάποιο έλεγχο σε καταστάσεις και γεγονότα που βιώνουν. Αυτό συμβαίνει και στα άτομα που υφίστανται επαναλαμβανόμενα περιστατικά κακοποίησης από τα οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν και καταλήγουν «στο σημείο της ψυχολογικής παράλυσης» (Walker, 1989, σελ.66). Σε γενικές γραμμές, όταν ένα άτομο αντιλαμβάνεται ότι δεν έχει άμεσο έλεγχο στις περιστάσεις που του συμβαίνουν, είναι δύσκολο να πιστέψει ότι μπορεί να τις επηρεάσει ακόμη και αν αργότερα διαπιστώσει ένα θετικό αποτέλεσμα. Αυτό έχει ως συνέπεια τη διαταραχή της ψυχικής υγείας του ατόμου, η οποία οδηγεί σε παθητική συμπεριφορά και ονομάζεται επίκτητη αδυναμία (Walker, 1989). Η θεωρία της επίκτητης αδυναμίας έχει τρία βασικά συστατικά: πληροφορίες γύρω από αυτό που θα συμβεί, σκέψη ή νοητική αναπαράσταση αυτού που θα συμβεί (προσδοκία, αντίληψη) και στάση απέναντι σε όσα συμβαίνουν. Κατά τη θεωρία, το βασικότερο στοιχείο αποτελεί η νοητική αναπαράσταση, όπου συμβαίνει η λανθασμένη προσδοκία ότι το άτομο δεν έχει τον έλεγχο «των μεταβλητών της αντίδρασης και των αποτελεσμάτων». Ανεξάρτητα λοιπόν από την αντικειμενική φύση της ικανότητας του ανθρώπου για έλεγχο της ζωής του, το σύνολο των προσδοκιών του, καθορίζει τη συνολική στάση του (Walker, 1989, σελ.69). 23
Τα άτομα που έχουν αποκτημένη την αίσθηση της αδυναμίας αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην επίλυση των διαφόρων προβλημάτων τους, πιστεύουν ότι δεν έχουν καμία επιρροή πάνω στην επιτυχία ή αποτυχία των γεγονότων που τους αφορούν, όπως επίσης οι ανεπάρκειες τους, τους εμποδίζουν να ελέγξουν αποτελεσματικά τη ζωή τους. Όλα τα πιο πάνω χαρακτηριστικά εμφανίζονται στα θύματα βίας και κυρίως στις κακοποιημένες γυναίκες και μας βοηθάνε να καταλάβουμε γιατί δεν απελευθερώνονται από μια σχέση κακοποίησης (Walker, 1989). Οι κακοποιημένες γυναίκες φαίνεται να έχουν αισθήματα αδυναμίας πιο πολύ στις σχέσεις τους με τους άνδρες και να αποκτούν εξάρτηση από αυτούς. Και αυτό συμβαίνει επειδή βασίζονται στα αρνητικά αποτελέσματα των φυλετικών στερεοτύπων που καλλιεργούν και διαιωνίζουν λανθασμένες αντιλήψεις για την ατομική ανάπτυξη της προσωπικότητας της γυναίκας ( Walker, 1989). Γυναίκες που έχουν μάθει να δέχονται την κακοποίηση σαν ένα τρόπο ζωής, έχουν μάθει ότι δεν μπορούν να επηρεάσουν ούτε να τερματίσουν την επιβολή της. Συγκεκριμένα, από νωρίς οι γυναίκες θύματα αντιλαμβάνονται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν αλλάζοντας την στάση τους για αντίδραση. Η γυναίκα γίνεται παθητική και δεν πιστεύει ότι η αντίδραση της μπορεί να καταλήξει σ ένα θετικό αποτέλεσμα. Γενικεύει την αδυναμία της και πιστεύει πως ό,τι και να κάνει, δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Δεν πιστεύει πιο ότι υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις (Walker, 1989). Γενικά, τα θύματα της οικογενειακής βίας αφήνονται ανήμπορα στην κατάσταση τους και στις σχέσεις τους με τους άλλους. Σύμφωνα, όμως με το Finn (1985) οι κακοποιημένες γυναίκες «είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν παθητικές στρατηγικές αντιμετώπισης και να αποφεύγουν τις καταστάσεις αντί να τις αντιμετωπίζουν» (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1993, σελ.89). Η πίστη των κακοποιημένων γυναικών ότι οποιαδήποτε ενέργεια τους δεν θα φέρει κανένα αποτέλεσμα επηρεάζει τη συναισθηματική και ψυχολογική τους κατάσταση. Απομονώνονται κοινωνικά μειώνεται η αυτοεκτίμηση τους, αυξάνεται το στρες και εκδηλώνουν τάση για άγχος και κατάθλιψη (Walker, 1989). Επίσης, ως αποτέλεσμα της επίκτητης αδυναμίας εκτός από την ελαχιστοποίηση της σοβαρότητας της βίας αναφέρονται ποσοστά αυτοκτονιών ή και μικρά ποσοστά φόνων των θυτών από τις συζύγους τους. (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Συνοψίζοντας, η επίκτητη αδυναμία, αποτελεί μια ψυχολογική διαδικασία κατά την οποία τα κακοποιημένα άτομα και ιδιαίτερα η κακοποιημένη γυναίκα που αδυνατεί 24
να διαχωρίσει τον εαυτό της από τον άνδρα θύτη και να διακόψει την σχέση κακοποίησης, σταδιακά μετατρέπονται σε θύματα. Η διαταραγμένη νοητική και συναισθηματική κατάσταση της γυναίκας την οδηγεί σε παθητικό και ανήμπορο ον. Επομένως, η αδυναμία και η ψυχική της κατάσταση συντηρεί και παρατείνει τις σχέσεις κακοποίησης μέσα στην οικογένεια. 2.4 Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο το οποίο εμφανίζεται με το πατριαρχικό σύστημα. Είναι ένα πρόβλημα σύνθετο και πολύπλευρο που παρατηρείται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα ανεξαρτήτως κοινωνικού, οικονομικού ή μορφωτικού επιπέδου, θρησκευτικών αντιλήψεων και ηλικίας. Παλαιότερα, η κακοποίηση των ατόμων μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον δεν τύγχανε της προσοχής που τυγχάνει σήμερα, ούτε αντιμετώπιζαν ως ένα μείζον κοινωνικό θέμα. Αντίθετα, χαρακτηριζόταν ως οικογενειακή υπόθεση. Σήμερα παρόλο που η ιδιωτική ζωή της οικογένειας, οι κοινωνικές αντιλήψεις που επικρατούν και η στάση της κοινωνίας, επιτρέπουν στη βία να συνεχίζεται χωρίς να εμφανίζεται, θεωρείται μια σοβαρή «κοινωνική διαταραχή» (Button, 1944 και Walker, 1989, σελ.65) Όπως φαίνεται από έρευνες που έχουν διεξαχθεί, η βία μέσα στην οικογένεια αποτελεί ένα οξύ πρόβλημα που λαμβάνει διαρκώς ανησυχητικές διαστάσεις. Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους Straus, Steinmetz και Gelles, στο 28% των οικογενειών εμφανίζονται κρούσματα βίας (Walker, 1989). Αυτό μας ανάγκασε να αναγνωρίσουμε ότι η βολική εικόνα της οικογένειας ως ενός στοργικού οργανισμού και ως παραδείσου ασφάλειας κλονίζεται πολύ πιο συχνά απ ότι νομίζουμε, όταν στους κόλπους της ξεσπά βία (Herbert, 1997). Τόσο τα στατιστικά στοιχεία όσο και μέχρι σήμερα έρευνες καταδεικνύουν ότι «οι άνθρωποι έχουν περισσότερες πιθανότητες να σκοτωθούν, να δεχθούν επίθεση, να χτυπηθούν, να ξυλοφορτωθούν, να χαστουκιστούν ή να δαρθούν μέσα στο ίδιο τους το σπίτι παρά οπουδήποτε αλλού ή από οποιονδήποτε άλλον» κλονίζοντας έτσι τον απομυθοποιημένο θεσμό της οικογένειας (Αγάθωνος- Γεωργοπούλου, 1993, σελ.79). Η ενδοοικογενιακή βία είναι η πιο δεδομένη μορφή βίας κατά των γυναικών και των παιδιών, είναι κοινωνικό φαινόμενο που έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις σε όλες τις χώρες και στην Ελλάδα, αν και οι περισσότεροι προσπαθούν να μας πείσουν ότι η 25
γυναίκα και κυρίως τα παιδιά κινδυνεύει έξω από το σπίτι και την οικογένεια αλλά η πραγματικότητα είναι διαφορετική (Συμβουλευτική επιτροπή για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια, www.familyviolence.gov.cy ). Είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί ένα γενικό θεωρητικό πρότυπο που να επεξηγεί γιατί τα άτομα εκδηλώνουν βίαιη συμπεριφορά προς τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, εν τούτοις μια πληθώρα περιβαλλοντικών, ψυχολογικών, πολιτισμικών, και κοινωνιολογικών παραγόντων επιδρούν αρνητικά μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, όπως επίσης στην προσωπικότητα και συμπεριφορά του θύτη και του θύματος. Οι παράγοντες αυτοί οδηγούν στην εκδήλωση και διατήρηση της βίας (Τζιόγκουρος, 1989). Την τελευταία δεκαετία γίνεται συχνότερος λόγος για το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, ένα φαινόμενο το οποίο εκδηλώνεται σε διεθνές επίπεδο και φαίνεται με την πάροδο των χρόνων να λαμβάνει τεράστιες και ανησυχητικές διαστάσεις. Το πρόβλημα άσκησης βίας μέσα στην οικογένεια εντοπίζεται με διάφορες μορφές μέσα στους αιώνες χωρίς όμως να τυγχάνει προσοχής. Η βία εξεταζόταν «τμηματικά» και γι αυτό αναπτύχθηκαν όροι, όπως, «κακοποίηση της γυναίκας» ή «κακοποιημένο παιδί» με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον να στρέφεται προς το αντικείμενο της βίας και όχι προς την οικογένεια μέσα στην οποία παρατηρείται και εκδηλώνεται το πρόβλημα. Έτσι, η προσοχή και το ενδιαφέρον στράφηκε σε μια πιο σφαιρική θεώρηση του φαινομένου, όπως εκδηλώνεται δηλαδή στην οικογένεια ως λειτουργικό σύνολο που είναι (Τζιόγκουρος, 1989, σελ.156). Παρά της προσπάθειες, που καταβλήθηκαν και ακόμα καταβάλλονται, δεν έγινε εφικτό να υπολογιστεί η πραγματική έκταση του φαινόμενου της κακοποίησης των παιδιών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πρόκειται για ενδοοικογενειακή υπόθεση και τα θύματα δεν είναι σε θέση να καταγγέλλουν τα γεγονότα. Για παράδειγμα, εάν θύματα είναι τα παιδιά συχνά δεν μπορούν να υψώσουν τη φωνή τους για να παραπονεθούν, είτε γιατί φοβούνται, είτε γιατί αγνοούν τη σοβαρή και κρίσιμη κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Αν θύματα είναι οι γυναίκες τότε σιωπούν γιατί έχουν περιορισμένη γνώση των δικαιωμάτων τους ή γιατί φοβούνται. Στις περιπτώσεις που θύματα κακοποίησης είναι οι ηλικιωμένοι συγγενείς τότε δεν αντιδρούν λόγω της σωματικής και ψυχικής τους εξασθένισης. Αν πάλι πρόκειται για άντρες θύματα τότε είναι φυσικό να μην παραπονεθούν για λόγους πολιτισμικούς (Τζιόγκουρος, Εκλογή, 1989). 26
Παρ όλα αυτά, πλήθος ερευνητικών μελετών σε διάφορες χώρες προσπάθησαν να προσεγγίσουν το πρόβλημα και να καταδείξουν τη συχνότητα εμφάνισης του. Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι το πρόβλημα είναι δέκα με είκοσι φορές μεγαλύτερο απ ότι φαίνεται (Τζιόγκουρος, 1989 και Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Αναλυτικότερα, στην Αμερική, η οποία έχει θεωρηθεί και ως η χώρα με το οξύτερο πρόβλημα, υπολογίζεται ότι στο 19% των γάμων κάθε χρόνο υπάρχει κακοποίηση, ενώ αν αναλογιστεί και ολόκληρη η διάρκεια των γάμων τότε το ποσοστό ανέρχεται στο 28% (Τριανταφυλλίδου, 1986). Η έρευνα της Steinmetz που διεξάχθηκε στις ΗΠΑ και μελέτησε τις τακτικές που ακολουθούν 59 οικογένειες σε περίπτωση σύγκρουσης, έδειξε ότι το 33% των οικογενειών χρησιμοποιούν το λόγο ως επιθετικό μέσο, ενώ το 60% χρησιμοποίησε τουλάχιστον μια φορά τη φυσική επίθεση για επίλυση συγκρούσεων (Τζιόγκουρος, Εκλογή, 1989). Σε επισκόπηση που έκαναν οι Nisonoff και Bitman, μέσω τηλεφώνου, το 15,5% των ερωτηθέντων ανδρών και το 11,3% των γυναικών ανάφεραν πως κτύπησαν το σύζυγο τους και το αντίθετο (Τζιόγκουρος, Εκλογή, 1989). Όσον αφορά στην έξαρση της κακοποίησης των γυναικών μέσα στην οικογένεια στην Αμερική είναι έντονα αισθητή. Η έρευνα του Levinger, που διεξήχθη μεταξύ 600 διαζευγμένων γυναικών στο Cleveland, έδειξε ότι το 36,8% των περιπτώσεων υπήρχε σωματική κακοποίηση των γυναικών και των παιδιών από τους πρώην συζύγους τους (Walker, 1989). Σύμφωνα με κλινικές ενδείξεις στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι το 5% των τραυματισμένων γυναικών που παρουσιάζονται στα τμήματα επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων είναι θύματα οικογενειακής βίας. Αναφορικά με την κακοποίηση παιδιών αποτελεί, όπως είναι γνωστό, ένα διεθνές σήμερα πρόβλημα. Στις ΗΠΑ το πρόβλημα αυτό φαίνεται να έχει λάβει τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα σημαντικές διαστάσεις αφού αναφέρονται από επίσημες πηγές ότι περισσότερα από 1.000.000 παιδιά, κάθε χρόνο, κακοποιούνται από τους γονείς τους και από αυτά 2.000 5.000 περίπου πεθαίνουν από τις κακώσεις (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1991). Υπολογίζεται ότι 3,3 εκατομμύρια παιδιά στις ΗΠΑ ζουν με βίαιους γονείς και 68% των επιθέσεων των συζύγων εναντίον των γυναικών τους γίνονται παρουσία των παιδιών. Επίσης, σύμφωνα με την Walker, (1989) το 53% των ατόμων που φέρονται 27
βίαια προς τον/ την σύντροφο τους, κακοποιούν και τα παιδιά τους (Αγάθωνος- Γεωργοπούλου, 1993). Η μελέτη της έκτασης του προβλήματος σε ευρωπαϊκό επίπεδο φανερώνει την ύπαρξη μιας παρόμοιας κατάστασης. Στην Αγγλία κατά την Marsden (1979), το 5% όλων των γάμων περιέχει σοβαρή βία στη μεγάλη πλειοψηφία σε βάρος των γυναικών (Τριανταφυλλίδου, Κοινωνική Εργασία, 1986). Η κακοποίηση της συζύγου στην Αγγλία αφορά το 25% των παντρεμένων ζευγαριών ή έναν στους τέσσερις ερωτικούς συντρόφους. Σύμφωνα με έρευνα του Συμβουλίου Hammersmith και Fulham Borough του Λονδίνου (1989) το 48% των γυναικών δέχθηκαν επίθεση ή απειλή από το σύζυγο τους, το 30% κακοποιήθηκε και το 13% απειλήθηκε με θάνατο (Button, 1994). Κάθε χρόνο αναφέρονται στη Μεγάλη Βρετανία 7.000-8.000 περιπτώσεις κακοποιημένων παιδιών με 700 θανάτους. Κατά τις μελέτες των Browne και Saqi (1988) στη Βρετανία, το 52% των οικογενειών που κακοποιούν τα παιδιά τους εμφανίζουν και άλλες μορφές οικογενειακής βίας (Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, 1993). Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθηκε στη Φιλανδία υπολογίζεται ότι 2.700 γυναίκες και 2.200 άνδρες υπήρξαν θύματα κακομεταχείρισης. Στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι 50.000 100.000 περιπτώσει παιδιών υφίστανται σωματικές βλάβες εξαιτίας της κακομεταχείρισης (Τζιόγκουρος, 1989). Με βάση άλλη έρευνα που έγινε στη διάρκεια των χρόνων 1983 και 1984 οι αρχές ήταν ενήμερες για 132 περιπτώσεις άσκησης σεξουαλικής βίας σε παιδιά από συγγενικά πρόσωπα (Τζιόγκουρος, 1989). Στη Γερμανία, σύμφωνα με τις στατιστικές της αστυνομίας για το 1984 καταγγέλθηκαν 106.228 περιπτώσεις στις οποίες ασκήθηκε σωματικά ή έγινε απόπειρα να ασκηθεί βία. Στο 99% των περιπτώσεων η βία ασκείται από άνδρες και θύματα είναι οι γυναίκες. Κατά το αστυνομικό δελτίο στη Γλασκόβη και το Εδιμβούργο η κακοποίηση των γυναικών ανέρχεται στο 24,14% και στο 3,42% η κακοποίηση των παιδιών (Τριανταφυλλίδου, 1986). Στη Γαλλία υπολογίζεται ότι περίπου 300.000 παιδιά κάτω των 6 χρόνων είναι θύματα κακοποίησης. Στην Ελβετία, σύμφωνα με έρευνα που έγινε μεταξύ 145 γιατρών της Ζυρίχης, διαπιστώθηκε ότι 7 γιατροί χειρίζονται καθημερινά περιπτώσεις βίας μέσα στην 28
οικογένεια, 58 γιατροί χειρίζονται παρόμοια περιστατικά μια φορά την εβδομάδα ή το μήνα και 78 περισσότερο από μια φορά το χρόνο (Τζιόγκουρος, 1989). Στην Ελλάδα, σε έρευνα μεταξύ 220 παιδιάτρων, 69% είχαν συναντήσει στη σταδιοδρομία τους περιπτώσεις κακοποίησης, στο νοσοκομείο 60% και έξω από αυτό 40% (Αγάθωνος Γεωργοπούλου, 1991). Στην Αθήνα, σε επισκόπηση που έγινε σε αστυνομικούς σταθμούς διαπιστώθηκε ότι σε κάθε σταθμό καταγγέλλονται 2-4 περιστατικά οικογενειακών συγκρούσεων (Τζιόγκουρος, 1989). Στη Θεσσαλονίκη καταγγέλθηκαν σε περίοδο ενός χρόνου 100 περιπτώσεις κακοποίησης γυναικών από τους συζύγους τους. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού (1993) στην Ελλάδα κάθε χρόνο πιθανολογείται ότι οι περιπτώσεις κακοποίησης των παιδιών ξεπερνούν τις 20.000 (Τζιόγκουρος, 1989). Το φαινόμενο της οικογενειακής βίας στην Κύπρο, φαίνεται διαρκώς να διογκώνεται, όπως προκύπτει τουλάχιστον από τα διαθέσιμα στατιστικά δεδομένα που έχουν συλλέξει οι διάφορες υπηρεσίες που ασχολούνται εξειδικευμένα με το πρόβλημα αυτό (Χατζηβασίλης, 2003). Παρ όλο που δεν έχουν διεξαχθεί μεγάλες επιστημονικές έρευνες για την έκταση του προβλήματος, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι το φαινόμενο παρουσιάζει έξαρση. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της Συμβουλευτικές Επιτροπής για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια κάθε χρόνο ο αριθμός των οικογενειών που παρουσιάζουν βία αυξάνεται, ενώ υπολογίζεται ότι 200 περίπου παιδιά βιώνουν τα τραύματα της άσκησης σωματικής, σεξουαλικής και ψυχολογικής βίας από τα ίδια τα μέλη της οικογένειας τους (Έκθεση Δραστηριοτήτων, 2000-2002, www.familyviolence.gov.cy ). Από στατιστικές του Κέντρου Άμεσης Βοήθειας φάνηκε ότι καθημερινά αναφέρονται γύρω στα 5 τηλεφωνήματα τη μέρα για αναφορά περιστατικών βίας μέσα στην οικογένεια. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι μετά από δημοσιοποίηση ή συνέντευξη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για το Κέντρο ο αριθμός των τηλεφωνημάτων αυξάνεται κατακόρυφα μέχρι και 18 την ημέρα. (Σύνδεσμος Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας μέσα στην οικογένεια, 1997). Από τα στατιστικά στοιχεία του 1989, το 95% των τηλεφωνημάτων στο Κέντρο ήταν από γυναίκες και το 5% από άνδρες που ζητούσαν βοήθεια είτε για κάποιο άλλο 29