Μαθήματα ενηλίκων: Γραμματισμός Γυναικών Ρομά

Μαθήματα ενηλίκων: Γραμματισμός Γυναικών Ρομά Π.3.1. Καλές πρακτικές για την ενίσχυση της πρόσβασης νέων, ενηλίκων (κυρίως γυναικών) Ρομά σε προγράμματα αλφαβητισμού Άγγελος Χατζηνικολάου Εκπαιδευτικός, Δρ. ΠΤΔΕ ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2013 1

Τμήμα Γραμματισμού Γυναικών Ρομά 5 ο Δημοτικό Σχολείο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Μενεμένης Εισαγωγικά Στην εργασία κατατίθεται εν συντομία το θεωρητικό πλαίσιο γραμματισμού με βάση το οποίο λειτούργησε το τμήμα Γραμματισμού «αναλφάβητων» μητέρων μαθητριών Ρομά της περιοχής του Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης. Ο όρος «αναλφάβητες» δεν υιοθετείται άκριτα. Θεωρούμε ότι οι γυναίκες Ρομά γνωρίζουν πολλά και τα γνωρίζουν καλά για την επιβίωσή τους, αλλά δεν γνωρίζουν τον κυρίαρχο λόγο, την κυρίαρχη μέθοδο και τις εκπαιδευτικές διαδικασίες, που καθορίζουν και κατατάσσουν σήμερα ανθρώπους σε εγγράμματους και αγράμματους- αναλφάβητους. Γι αυτό και τοποθετούμε τη λέξη αναλφάβητες εντός εισαγωγικών. Στην εργασία επίσης περιγράφονται οι βασικές αρχές της παρέμβασης, η μεθοδολογία και η χρονική περίοδος εφαρμογής της. Για να γίνουν κατανοητές οι αρχές της παρέμβασης παρουσιάζονται αναλυτικά κάποιες διδακτικές ενότητες, που συμπληρώνονται με τα κείμενα που χρησιμοποιήθηκαν και με φωτογραφικό υλικό. Τέλος παρατίθενται κάποιες διαπιστώσεις από την ολοκλήρωση της παρέμβασης. 2

1. Οι βασικές θέσεις της παρέμβασης. Ιστορικά η εκπαίδευση των γυναικών Ρομά στο Δενδροπόταμο γεννήθηκε ως μια αναγκαιότητα από τις ίδιες τις γυναίκες από το 2004, οπότε και ξεκίνησαν όχι συστηματικά κάποια μαθήματα γραμματισμού. Την ίδια περίοδο κάποιες γυναίκες Ρομά συμμετέχουν σε διάφορα προγράμματα τρίμηνης κατάρτισης της Λαϊκής Επιμόρφωσης. Στην πορεία φαίνεται πως οι ανάγκες συμμετοχής των γυναικών Ρομά σε επιπλέον επιμορφώσεις αυξάνουν τις απαιτήσεις γραμματισμού τους για απόκτηση τίτλου σπουδών απολυτηρίου Δημοτικού Σχολείου. Έτσι διαμορφώνονται κινηματικές διαδικασίες με στοιχεία συνειδητοποιημένης διεκδίκησης της εκπαίδευσης τους, την οποία στερήθηκαν ή από την οποία αποκλείστηκαν στην περίοδο της παιδικής ή εφηβικής τους ηλικίας. Αυτή την κινηματική διαδικασία και τα ιδεώδη της ενστερνιστήκαμε κάποιοι δάσκαλοι του 5 ου Δημοτικού Σχολείου του Δενδροποτάμου και αποφασίσαμε δειλά στην αρχή (2004) και πιο συστηματικά τα τελευταία χρόνια να συν-διοργανώσουμε με μητέρες μαθητών/τριών μας Ρομά απογευματινό τμήμα γραμματισμού για όσες δεν φοίτησαν καθόλου ή φοίτησαν αλλά δεν ολοκλήρωσαν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Όλων μας, δασκάλων και μητέρων μαθητών/τριών, οι προβληματισμοί βασίζονται σε κοινωνικές και ηθικές (με την πολιτική έννοια του όρου) διαστάσεις προκειμένου να δημιουργηθεί το τμήμα, ώστε όλοι και όλες οι κάτοικοι του οικισμού του Δενδροποτάμου κάποια χρονική στιγμή να ολοκληρώσουν τη βασική πρωτοβάθμια εκπαίδευση: «Όλοι και όλες τα Ρομά να έχουμε μια ευκαιρία να συνεχίσουμε την εκπαίδευσή μας», όπως επαναλάμβαναν πολλές από τις γυναίκες. Αυτές οι διαδικασίες, ως κοινωνικό κίνημα, δομούνται σε αυστηρές σχέσεις υπευθυνότητας όλων των μελών της εκπαιδευτικής διαδικασίας χωρίς να αποκτούν κατεστημένες δομές και ιεραρχήσεις. Παρά το ότι υιοθετούνται πολλές φορές ανάλογα με τη διδακτική περίσταση ασυστηματοποίητες δραστηριότητες (πχ χαλαρότηταανεκτικότητα ως προς τις απουσίες λόγω συνθηκών), εν τούτοις καταγράφεται η προσπάθεια των γυναικών για την επίτευξη του στόχου τους-την απόκτηση απολυτηρίουως μια παραγωγική διαδικασία προσήλωσης στο στόχο. 3

Οι δάσκαλοι υιοθετούμε το ρόλο του κριτικού δασκάλου-φίλου κατά τη διαδικασία του γραμματισμού και αποφεύγουμε ρόλους και αρχές εκπαιδευτή (trainer). Θεωρούμε τους εαυτούς μας δασκάλους και δεν αποδεχόμαστε το ρόλο του εκπαιδευτή ενηλίκων, όπως υιοθετείται από το σύνολο της θεωρητικής προσέγγισης της εκπαίδευσης ενηλίκων. Με άλλα λόγια δεν περιμένουμε κάποιο εκπαιδευτικό πακέτο για να το εφαρμόσουμε άκριτα, αλλά συν-διαμορφώνουμε το πλαίσιο της παρέμβασης στη βάση των αναγκών των μαθητριών μητέρων Ρομά και ως κριτικοί δάσκαλοι-φίλοι παίρνουμε θέση στα προβλήματα φτώχειας, κοινωνικού αποκλεισμού και θεσμικών ρατσισμών, που βιώνουν, καθώς και στα ποικίλα προσωπικά και οικογενειακά ζητήματα, που (όταν οι ίδιες το επιθυμούν) μας θέτουν. Δεν περιμένουμε εξωτερικούς συνεργάτες ψυχολόγους ή κοινωνικούς λειτουργούς για να παρέμβουμε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν αποδεχόμαστε τη συνεργασία αυτή, αντιθέτως την καλλιεργούμε όταν μας προσφέρεται. Επειδή πολλές καταστάσεις απαιτούν ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης των μελών του τμήματος γραμματισμού (δασκάλων -γυναικών μητέρων Ρομά), θεωρούμε οποιαδήποτε παρέμβαση ως σημαντική επιπλέον εκπαιδευτική-μορφωτική διαδικασία και αναδιαμόρφωση-εμπλουτισμό με νέες διατάσεις του πλαισίου γραμματισμού του τμήματος. Υιοθετούμε βασικές ιδεολογικές θέσεις του Φρέιρε για την εκπαίδευση των γυναικών Ρομά στο πλαίσιο της πολιτικής και κριτικής συνειδητοποίησης και στεκόμαστε κριτικά σε θέσεις της δια βίου εκπαίδευσης-επαναλαμβανόμενης εκπαίδευσης, η οποία σε γενικές γραμμές από το 1973 παρέπεμπε και παραπέμπει στην προσαρμογή των εκπαιδευτικών διαδικασιών σε πλαίσια κατάρτισης και προσαρμογής στις απαιτήσεις της αγοράς και απεμπόλησης της εκπαίδευσης ως δικαίωμα του ανθρώπου (Jarvis, 2005:31). Σε αυτό το πλαίσιο στο οποίο τείνει η μονόπλευρη επαγγελματική κατάρτιση του απασχολήσιμου ατόμου να κατισχύσει έναντι της μόρφωσης του εργαζόμενου ανθρώπου ως ολόπλευρη προσωπικότητα (Τσουκαλάς, 2009), ο γραμματισμός γυναικών Ρομά (οι ίδιες οι γυναίκες Ρομά) του τμήματος του Δενδροποτάμου θέτει ζητήματα επιβίωσης, αποκλεισμών, ρατσισμού και δημοκρατίας ως καθημερινή διαδικασία επιβίωσης των ανθρώπων σε συνθήκες κοινωνικής δικαιοσύνης. Με άλλα λόγια ο δάσκαλος και οι μαθήτριες αντιμετωπίζουν τον γραμματισμό ως κοινωνική και πολιτική διαδικασία με 4

ό,τι σημαίνει αυτό στη νοηματοδότηση εννοιών, που σε πρώτο επίπεδο παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή τους και σε δεύτερο στη ζωή όλων των ανθρώπων. Παρά την κατίσχυση νεοφιλελεύθερων προσεγγίσεων για κοινωνικές δεξιότητες και ικανότητες και τη διασύνδεσή τους με τις παγκοσμιοποιημένες απαιτήσεις της οικονομίας, εμείς στην παρέμβασή μας υιοθετούμε και συνδιοργανώνουμε (δάσκαλοι και μαθήτριες μητέρες) τις δράσεις του γραμματισμού στη βάση των πρωτοβουλιών, στην έκφραση της δημιουργικότητας και στη δημιουργία συνειδητοποιημένων παρεμβάσεων στη βάση της πρότασης του Φρέιρε (Φρέιρε, 1977 α ). Στο πλαίσιο αυτό, έχει σημασία να δούμε πως χρησιμοποιούνται στον κυρίαρχο λόγο έννοιες όπως δημιουργικότητα, ικανότητα κλπ και πως αυτές αξιοποιούνται από αυτόν στις οικονομικές διαδικασίες που προωθούνται. Το 1996 στη Λευκή Βίβλο για την εκπαίδευση και την κατάρτιση διαβάζουμε ότι όλοι/ε πρέπει να διαθέτουν ένα συνδυασμό βασικών γνώσεων, τεχνικών ικανοτήτων και κοινωνικών δεξιοτήτων. Ως δεξιότητες ορίζονται: «οι ικανότητες διαχείρισης των σχέσεων, η ικανότητα συνεργασίας και ομαδικής εργασίας, η δημιουργικότητα, η επιδίωξη ποιότητας» (ΕΕΔΕ 1996: 16 ΕΕΔΕ Λευκή Βίβλος για την εκπαίδευση και την κατάρτιση. Ευρωπαϊκή Ένωση). Παρά το έντονο οικονομικό περιβάλλον το οποίο σε ιδεολογικό επίπεδο τείνει να πνίξει κοινωνικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως αυτοπεποίθηση, αυτοπροσανατολισμός, συνειδητοποίηση και χειραφέτηση, στην παρέμβασή μας ακριβώς αυτό το περιεχόμενο προσπαθούμε να προσδώσουμε στις έννοιες δεξιότητες-ικανότητες οι οποίες αναδεικνύονται καθημερινά στη διαδικασία γραμματισμού ως μέρος της ταυτότητας των γυναικών Ρομά. Η έννοια «ικανότητα» είναι γνωστό ότι είναι ευρύτερη από την έννοια «δεξιότητα» δεδομένου ότι περιλαμβάνει ένα συνδυασμό γνώσεων δεξιοτήτων και στάσεων καθώς και τη συνεχή διάθεση προσαρμογής στις εξελίξεις μέσα από συνεχή μάθηση. Πρόκειται για ανθρώπινες δυνατότητες και δεν αποτελούν απλές δεξιότητες εκτέλεσης κάποιων διδακτικών έργων (πχ πιάσιμο μολυβιού, γραφή και ανάγνωση), που ασφαλώς και αυτά είναι απαραίτητα στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά σύμφωνα με τον Φρέιρε δεν είναι απλές δεξιότητες αλλά διαδικασίες νοηματοδότησης του κόσμου και των καταστάσεων που βιώνουμε (Φρείρε 2006 πρώτη επιστολή). Αυτές οι ικανότητες είναι ευρύτερες διαδικασίες του ανθρώπου και στην περίπτωσή μας των γυναικών Ρομά 5

προκειμένου να αξιοποιούν τις υπάρχουσες γνώσεις τους και να μάθουν να αυτόδιαχειρίζονται τις δεξιότητες και τις στάσεις τους προκειμένου να διαχειρίζονται σύνθετες καταστάσεις, όπως να μπορέσουν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους ή την καθαριότητα του οικισμού κλπ. Έτσι θα συνειδητοποιήσουνν ότι είναι μέρος ενός συστήματος που συνεχώς αλλάζει και σ αυτό μπορούν να «παίξουν» ρόλο και να συμβάλλουν δημιουργικά και δυναμικά στη διαμόρφωσή του. Σε όλη τη διαδικασία της παρέμβασης αποφεύγουμε τον όρο ενδυνάμωση τον οποίο, στο σημερινό οικονομικό πλαίσιο, θεωρούμε όρο της αγοράς ο οποίος χρησιμοποιείται ως για να εκφράσει μια διαδικασία εξασφάλισης κάποιων προσόντων σε ανέργους, αναλφάβητους, απασχολήσιμους σε πλαίσια κατάρτισης με στόχο την εργασιακή και οικονομική εκμετάλλευση τους. 1.1. Oριοθέτηση αρχών O σχεδιασμός και η υλοποίηση της διδακτικής παρέμβασης καθορίστηκαν από ορισμένες εννοιολογικές αρχές που θα μπορούσαν να οριοθετηθούν στη διαρκή προσήλωση στην: 1) Κοινωνική και ηθική υπευθυνότητα. 2) Συμμετοχή στην κοινότητα. 3) Ανάδυση του πολιτικού γραμματισμού. Οι προηγούμενες τρεις βασικές προσηλώσεις σε συνδυασμό με τη βασική αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πλέκουν το πλήθος των διδακτικών παρεμβάσεων σε συνδυασμό με κοινωνικές διαδικασίες καθημερινότητας. Αυτές οι προσηλώσεις διαμορφώνουν ένα πλέγμα σχέσεων, οι οποίες δομούν τόσο την προσωπικότητα του ανθρώπου, όσο και τις κοινωνικές σχέσεις στο επίπεδο της τάξης και (εμείς φιλοδοξούμε) της μικροκοινωνίας της σχολικής κοινότητας. Εδώ αναφερόμαστε στο σύνολο των κοινωνικών ικανοτήτων που αναδύονται στη διαδικασία της παρέμβασης, οι οποίες με τη σειρά τους θα επιτρέπουν στους ανθρώπους να αναγνωρίζουν και να αποδέχονται όλους τους ανθρώπους και να διαχειρίζονται δημιουργικά και με σεβασμό την καταγωγή και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Στο πλαίσιο αυτό οι γυναίκες Ρομά αναπροσαρμόζουν, εμπλουτίζοντας τες συγχρόνως, προηγούμενες απόψεις τους, αναπτύσσουν στρατηγικές και αναγνωρίζουν νέους πολιτισμικούς κώδικες. Δοκιμάζουν νέες πρακτικές και γενικώς αναπτύσσουν μια λειτουργική καθημερινή επικοινωνία. Αυτές οι αρχές διαμορφώνουν πλαίσια ικανοτήτων 6

των ανθρώπων να θέτουν και τα προσωπικά τους όρια στο χώρο και στο χρόνο με στόχο την κατανόηση, την αποδοχή και το σεβασμό άλλων ανθρώπων και των ιδεών τους. Επιπλέον διαμορφώνουν αρχές συνειδητοποίησης της παραβίασης των Δικαιωμάτων που συντελούνται από ολοκληρωτικές ιδεολογίες-κοσμοθεωρήσεις. Αυτές οι αρχές διαμορφώνουν πλαίσιο δυναμικής διαχείρισης της δημοκρατίας ως καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι οριοθετείται και το περιεχόμενο των εννοιών: γνώσεις, ικανότητεςδεξιότητες, στάσεις κλπ. οι οποίες, στην περίπτωση της παρέμβασής μας στο τμήμα γραμματισμού των γυναικών Ρομά του Δενδροποτάμου, όχι μόνον αποκτούν νέες διαστάσεις, αλλά ταυτοχρόνως κατά την παρέμβαση θέτουν σε κριτική ματιά κάθε υπερεκμετάλλευσή τους από τις κυρίαρχες (οικονομικού τύπου) νεοφιλελεύθερες θεωρήσεις-προσεγγίσεις. Γνώσεις: Για το συγκεκριμένο μοντέλο γραμματισμού αφορούν αποκλειστικά στις ικανότητες, που χρειάζεται να αναπτύξουν οι άνθρωποι, για να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις προσαρμογής τόσο στο εκπαιδευτικό σύστημα (σχολείο) όσο και στην κοινωνία. Κατανόηση των κωδίκων επικοινωνίας και συμπεριφοράς στην εκπαιδευτική διαδικασία (εντός σχολείου). Επιπλέον γνώση λεκτικής ή μη λεκτικής επικοινωνίας σε κοινωνικές περιστάσεις επικοινωνίας ή σε επικοινωνίες με υπηρεσίες. Κατανόηση των εννοιών του ατόμου, της ομάδας, της κοινωνίας, της κουλτούρας κα της ιστορικής εξέλιξης. Κατανόηση της πολυπολιτισμικής διάστασης της κοινωνίας. Κατανόηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ικανότητες: Τόσο οι ικανότητες όσο και η παρακάτω κατηγορία των στάσεων αφορούν στην αξιοποίηση κριτικών μοντέλων γραμματισμού, που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των μητέρων - μαθητριών ως εν δυνάμει πολιτών και στη διαμόρφωση θέσεων, αντιλήψεων, ικανοτήτων και στάσεων απέναντι στις κυρίαρχες μορφές γραμματισμού (Κωστούλη & Χατζηνικολάου, 2011). Οι ικανότητες εστιάζονται σε: 7

Εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στους άλλους/ες. Εποικοδομητική επικοινωνία. Δημιουργικό χειρισμό των συναισθημάτων μας. Συνδιαπραγμάτευση των παραγωγικών θεμάτων της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ικανότητες κατανόησης της συνεχούς κοινωνικής και πολιτισμικής αλλαγής ως απόρροια των αλλαγών σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Ικανότητες εν-συναίσθησης. Ικανότητες συνεργασίας και αξιοποίησης διαφορετικών αντιλήψεων μέσα από συνθετικές διαδικασίες. Ικανότητες διεκδίκησης του πλούτου των Δικαιωμάτων μέσα σε όρια αποδεκτών κοινωνικών συμβάσεων. Ικανότητες διαπραγμάτευσης και εξεύρεσης λύσεων σε προβλήματα που προκύπτουν. Ικανότητα οργάνωσης σε ομάδες. Ικανότητες κοινωνικής ανάλυσης σε συνδυασμό με τη διάγνωση-διαίσθηση των συναισθημάτων, των αγωνιών και των προσθέσεων άλλων ανθρώπων στο πλαίσιο των περιβαλλόντων και των συνθηκών ζωής. Ικανότητα προγραμματισμού. Να δουν τον εαυτό τους και το μέλλον τους με διαφορετικό τρόπο αναπτύσσοντας την αίσθηση ότι έχουν τη δύναμη να διαμορφώσουν τις συνθήκες του περιβάλλοντός τους και της ζωής τους. Ικανότητα κριτικής θεώρησης και κατανόησης του δημόσιου διαλόγου σχετικά με τη ζωή των Ρομά συμμετοχής σε αυτόν, επιρροής και διαμόρφωσής του.. Στάσεις Μέριμνα για τους άλλους και σεβασμός των Δικαιωμάτων του ανθρώπου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Συν-διαπραγμάτευση- συνειδητοποίηση και κριτική προσέγγιση για άρση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων. 8

Κριτική στάση έναντι ολοκληρωτικών ιδεολογιών (κοσμοθεωρήσεων) ως συρρίκνωση της Δημοκρατίας. Κριτική-πολιτική συνειδητοποίηση των συνθηκών διαβίωσης και διεκδίκηση χειραφέτησης. Αντίληψη των δομικών και ιδεολογικών δυνάμεων που επηρεάζουν και περιορίζουν την ποιότητα της ζωής τους και αναζήτηση εναλλακτικών διεξόδων. Διεκδίκηση της θέσης τους στην κοινωνία ως ενημερωμένοι και κριτικοί πολίτες και διεκδίκηση κοινωνικής δικαιοσύνης. αυτό το πλέγμα διαμορφώνει και το πλαίσιο της ποιότητας της διδακτικής παρέμβασης και των «δεικτών της ποιότητας» που ανακύπτουν κάθε φορά. Δείκτες ποιότητας για Επικοινωνία - Διάλογο Ισότιμη επικοινωνία ανάμεσα στους δασκάλους και τις μαθήτριες μητέρες Ρομά Συνδιαπραγμάτευση στην στοχοθεσία των μαθημάτων και των δραστηριοτήτων. Χρήση πολλών μορφών καθημερινής επικοινωνίας, λεκτικής, μη λεκτικής επισκέψεις στα σπίτια των Ρομά, συμμετοχή στην επίλυση προβλημάτων. Δημιουργική αξιοποίηση των διαφωνιών και των αντιθέσεων. Δημιουργική διαμόρφωση κλίματος ενεργητικής ακρόασης και συνειδητοποίησης. Ομαδική εργασία. Συνεργασία των γυναικών μεταξύ του και με το σχολείο. Συνειδητοποίηση ότι αποτελούν μέλη της σχολικής κοινότητας. Ικανοποίηση των επιμορφωτικών αναγκών. Ανάδειξη των προβλημάτων. Κατανόηση των διαφορετικών απόψεων ή και διαφωνιών για την οριοθέτηση και επίλυση των προβλημάτων. Κατανόηση και αποδοχή των αλλαγών στο μικρο-κοινωνικό περιβάλλον και στερεοτυπικών αντιλήψεων για τη ζωή και τη θέση της γυναίκας και της γυναίκας Ρομά. 9

Επιπλέον η διερεύνηση κάποιων δεικτών ποιότητας της παρέμβασης εστιάζεται στην: ανάδειξη διαστάσεων των αντιλήψεών των γυναικών Ρομά για την εκπαίδευση των Ρομά ως κοινωνικοπολιτικής και οικονομικής διαδικασίας. διατύπωση μιας μεθοδολογίας της εκπαιδευτικής παρέμβασης όχι σε πλαίσια τεχνοκρατικά, αλλά σε πλαίσια πολιτικής διαχείρισης του περιεχομένου, του σχεδιασμού και της υλοποίησης της καθημερινής εκπαιδευτικής παρέμβασης. ανάδειξη της εκπαίδευσης ως κοινωνικού και πολιτικού δικαιώματος του ανθρώπου το οποίο εδράζεται στο σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. ανάδειξη της σχέσης της εκπαίδευσης με κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες της καθημερινότητας. κατάθεση μέσα από το Λόγο του κειμένου μιας εκπαιδευτικής επιμορφωτικής πρότασης ως διαλεκτικής διαδικασίας σχολείου περιβάλλοντος. Όλα τα παραπάνω, που αναφέρονται όχι με σειρά σημαντικότητας, αποτελούν ένα σύνολο θέσεων, οι οποίες αξιοποιούνται στο σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Δεν σημαίνει ότι όλες αξιοποιούνται σε κάθε διδακτική ώρα, όμως η συνειδητοποίηση των καταστάσεων, η συναισθηματική ικανοποίηση των γυναικών από τη συμμετοχή, τη διερεύνηση, τη δημιουργία και την χειραφέτηση καθώς και η κατανόηση από την πλευρά των δασκάλων αποτελούν αδιαμφισβήτητες αξίες. Στην παρέμβασή μας δάσκαλοι και Ρομά μητέρες-μαθήτριες, καταρχήν θεωρούμε το γραμματισμό ως διαδικασία και όχι απλά μια αναλυτικο-συνθετική ή ολική μέθοδο διδασκαλίας. Ο γραμματισμός εκλαμβάνεται ως μια συγκεκριμένη ανθρώπινη δραστηριότητα και ενδιαφέρεται όχι μόνο για το τι κάνουν οι γυναίκες-μαθήτριες με το γραμματισμό, αλλά και τι πιστεύουν ότι κάνουν (Baynham 2000, Cook-Gumpertz 2008). Δηλαδή έχει σημασία ο τρόπος με τον οποίο τοποθετούνται οι γυναίκες-μαθήτριες απέναντι «στα γράμματα» - (όπως αποκαλούν το γραμματισμό), πώς κατασκευάζουν και διαμορφώνουν την αξία του(ς) και ποιες είναι οι ιδεολογίες που τον (τα) περιβάλλουν. Η έννοια της πρακτικής στην περίπτωσή μας περιλαμβάνει: Την καθημερινή διδακτική πράξη, τη γνώση και τη συνειδητοποίηση. Στη διαμόρφωση αυτής της τριπλής διαδικασίας σημαντικό παράγοντα αποτελεί και η σκοποθεσία απέναντι στην επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων που θέτουν οι ίδιες οι γυναίκες Ρομά. Το περιεχόμενο των 10

σκοπών αφορά τις περισσότερες φορές σε ζητήματα της ζωής τους (παράδειγμα το κείμενό τους για την «Ημέρα Υγείας» που κατατίθεται στη σχετική ενότητα). Σε αυτή τη τριπλή διαδικασία (καθημερινή διδακτική πράξη, γνώση και συνειδητοποίηση) ο γραμματισμός δεν παρέχει μόνο μια τεχνική κατάρτιση, αλλά και μια σειρά οδηγιών για τη χρήση της γνώσης. Έτσι ως έννοια ο γραμματισμός συνιστά ένα κοινωνικά δομούμενο φαινόμενο και όχι απλώς δεξιότητα ανάγνωσης και γραφής (Cook-Gumperz, 2008 ο.π, Κωστούλη-Χατζηνικολάου, 2011 ο.π.). Η σημασία του έγκειται, ωστόσο, στο πώς θα αξιοποιηθούν οι δεξιότητες, ώστε σε διαφορετικά περιβάλλοντα να μετατρέπονται σε ικανότητες για παραγωγή γνώσης μέσω των κειμένων. Έτσι η συγγραφή ενός κειμένου ή η οποιασδήποτε μορφής εργασία των μαθητριών- μητέρων στα πλαίσια ενός πολυτροπικού μηνύματος (εικόνα, λόγος, σκίτσο, κολλάζ κλπ) είναι αποτέλεσμα κοινωνικών, ιστορικών, πολιτικών πρακτικών, που σχετίζονται με την κριτική πρόσβαση τους στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Καθώς αποδομούν λογικά τα περιβάλλοντα εξουσίας, που ρυθμίζουν ή οραματίζονται να ρυθμίσουν έναν μελλοντικό τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας με μέσα- εργαλεία- «προληπτικές» διαδικασίες ασφάλειας, εποπτείας, τιμωρίας, και καταστολής για την περιοχή (όπως θα παρουσιάζονται παρακάτω), ουσιαστικά αρθρώνουν Λόγο κριτικής συνειδητοποίησης (Φρέιρε, 1977, ο.π.). Με τη συνεχή ενασχόληση φιλοδοξούμε πως οι μητέρες-μαθήτριες αναπτύσσουν μια κριτική μεταγλώσσα όχι μόνο για να μιλούν ή να γράφουν, αλλά περισσότερο για να κατανοούν την κοινωνική και πολιτισμική δύναμη, που εκπορεύεται από τα κείμενα καθώς και τις συναφείς με αυτά κοινωνικές πρακτικές που υιοθετούν. Μέσα από τη κριτική για το σχολείο αναδεικνύονται και οι αντιφάσεις που προκύπτουν στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία των παιδιών τους. Ταυτόχρονα έρχεται στο προσκήνιο η αναγκαιότητα συμμετοχής τους στις διαδικασίες απόκτησης τίτλου σπουδών, απολυτηρίου δημοτικού σχολείου. Η αναγκαιότητα αυτή επιβάλλει συγκεκριμένες διαδικασίες που ρυθμίζονται βάση του προεδρικού διατάγματος λειτουργίας της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΠΔ 201/2001). Το πλαίσιο λοιπόν των εξετάσεων, στις οποίες θα πάρουν μέρος, επιβάλλει συγκεκριμένες διαδικασίες παρουσίασης της γνώσης. Με άλλα λόγια το πλαίσιο των εξετάσεων είναι ρυθμισμένο 11

και προσαρμοσμένο στο κυρίαρχο μοντέλο γραμματισμού του εκπαιδευτικού συστήματος, (εκμάθηση-παπαγαλία-εξέταση γραπτή αποτύπωση συγκεκριμένων γνώσεων-δεξιοτήτων, όπως το περιγράφει ο Φρέιρε στο πλαίσιο της «τραπεζικής αντίληψης» για τη γνώση) (Φρέιρε, 1977 α ). Αυτό όλο το πλαίσιο έπρεπε να το γνωρίσουν οι μητέρες μαθήτριες, για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στη διαδικασία των εξετάσεων για απόκτηση απολυτηρίου. Έτσι, με τον γραμματισμό οι συμμετέχοντες/ουσες δάσκαλοι και μαθήτριεςμητέρες Ρομά ανάλογα με το αξιακό και πολιτικό τους υπόβαθρο έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δυο διαδικασίες κοινωνικής και πολιτικής παρέμβασης: Εκείνης που υπηρετεί τη διατήρηση των δεδομένων κοινωνικών συνθηκών και εκείνης που συντάσσεται στην υπηρεσία μιας σειράς πολιτισμικών πρακτικών, οι οποίες προωθούν τη δημοκρατική και απελευθερωτική αλλαγή. Εξαρχής λοιπόν υιοθετούμε τη θέση ότι ο γραμματισμός συνιστά μια πολιτική, κοινωνική διαδικασία παρέμβασης και όχι απλά ένα φαινόμενο. 1.2. Το περιβάλλον: Δενδροπόταμος Ο δάσκαλος που εργάζεται σε περιοχές κοινωνικού αποκλεισμού και απόλυτης φτώχειας καλείται ν αλλάξει πολλά από τα κυρίαρχα αυτονόητα του ρόλου του τα οποία καθορίζουν συχνά τις αντιλήψεις και τις στάσεις του. Ο ρόλος του/της δασκάλου/ας σε αυτές τις περιοχές δεν περιορίζεται στα στενά όρια της αίθουσας και του σχολείου, αλλά έχει παρεμβατικό χαρακτήρα στην τοπική κοινότητα. Για «μια αποτελεσματική» διδασκαλία δεν αρκεί να ξέρει μόνο αυτό που θα διδάξει, αλλά να γνωρίζει εξίσου καλά αυτόν/ην που θα διδάξει, καθώς και το πως ο/η μαθητής/τρια διαμορφώνεται και επηρεάζεται κατά τη διαδικασία της μάθησης από τις συνθήκες του περιβάλλοντός του/της (Χασιώτης & Χατζηνικολάου, 2005, Χατζηνικολάου 2012, Χατζηνικολάου, Χατζηπαύλου & Σμυρνιώτη, 2013). Σε μια τέτοια διαδικασία το πλαίσιο των συνθηκών είναι ουσιαστικός παράγοντας που είναι απαραίτητο να γνωρίζει ο δάσκαλος. Στην περίπτωσή μας το πλαίσιο των συνθηκών καθορίζεται από ένα πλέγμα παραγόντων κοινωνικού αποκλεισμού, φτώχειας και ρατσισμών που βιώνουν οι Ρομά και οι μη Ρομά στην περιοχή του Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης. Το πλέγμα αυτών των συνθηκών 12

συμπληρώνεται από ένα πλαίσιο θεσμικών παρεμβάσεων με συγκεκριμένο ιδεολογικό περιεχόμενο γενικευμένων αρνητικών διακρίσεων για την περιοχή του Δενδροποτάμου. Το γεγονός ότι ο οικισμός παρουσιάζεται ως η μοναδική σχεδόν περιοχή της Θεσσαλονίκης με αυξημένη εγκληματικότητα διαμορφώνει συλλογικές αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές των μη Ρομά σε βάρος των Ρομά. Αυτές, σε συνδυασμό με θεσμικές παρεμβάσεις, παγιώνουν και ενισχύουν ένα πλέγμα ρατσιστικού λόγου, ο οποίος στη συνέχεια ενισχύει τις δομές των κοινωνικών αποκλεισμών για τον Δενδροπόταμο και συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας συλλογικής συνείδησης των Ρομά που αποδέχονται αυτό το οποίο τους αποδίδουν. Ισχύει δηλαδή αυτό που ο Φρέιρε αποκαλεί «κουλτούρα της σιωπής» σύμφωνα με την οποία οι καταπιεζόμενοι τείνουν να αποδέχονται την κυρίαρχη αντίληψη και εικόνα για την ομάδα τους (Φρέιρε, 1977β: 20-23). Αυτό επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση των γυναικών Ρομά που πολλές φορές ερμηνεύουν γεγονότα της καθημερινότητάς τους χωρίς να τα αναλύουν στη βάση των κοινωνικών παραγόντων που τα διαμορφώνουν. Η τελευταία πολεοδομική ρύθμιση της εισόδου της Δυτικής Θεσσαλονίκης ενέτεινε τις συνθήκες χωρικού αποκλεισμού των Ρομά. Η συνοικία του Δενδροποτάμου απέκτησε τα χαρακτηριστικά χωρικού γκέτο, καθώς (α) στα ανατολικά του οικισμού κατασκευάστηκε μια λεωφόρος ταχείας κυκλοφορίας (χωρίς δυνατότητα προσπέλασης, πχ πεζογέφυρα). Η λεωφόρος αυτή τέμνει κάθετα την ΠΑΘΕ (Εθνική Οδός Πάτρα Αθήνα Θεσσαλονίκη - Εύζωνοι) - που αποτελεί το νότιο σύνορο του οικισμού, (β) στο βόρειο μέρος του οικισμού περνά η σιδηροδρομική γραμμή. Η επικοινωνία του Δενδροποτάμου με την υπόλοιπη Θεσσαλονίκη είναι δύσκολη και επικίνδυνη. Οι διαδικασίες γραμματισμού ενηλίκων γυναικών Ρομά παίρνουν υπόψη τις προσωπικές ατομικές προοπτικές που θέτουν οι ίδιες. Η επιθυμία τους να καθορίσουν τις βασικές ατομικές προτεραιότητες στη μαθησιακή διαδικασία θεωρείται αδιαπραγμάτευτο στοιχείο ατομικού σεβασμού για κάθε γυναίκα. Έτσι η συμμετοχή των γυναικών Ρομά στην εκπαιδευτική διαδικασία προϋποθέτει την επίτευξη τριών βασικών στόχων σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο: 1. την προσωπική πλήρωση και ανάπτυξη που προσφέρει η εκπαίδευση για όλη τη διάρκεια της ζωής σε ένα άνθρωπο (πολιτισμικό κεφάλαιο), μία μητέρα μαθήτρια η Ε. τόνιζε τακτικά: «έρχομαι στο σχολείο γιατί θέλω να βγάλω καινούργιο Δελτίο αστυνομικής ταυτότητας, γιατί αυτό (που έχω) γράφει πάνω 13

αγράμματη», 2. την ιδιότητα του ενεργού πολίτη και τη δυνατότητα συμμετοχής του στη λήψη αποφάσεων (κοινωνικό και πολιτικό κεφάλαιο), 3. τη δυνατότητα για απασχόληση εργασία (ανθρώπινο κεφάλαιο), όλες θέλουν να εργαστούν έστω και ως καθαρίστριες, αλλά απαιτείται τίτλος σπουδών Δημοτικού σχολείου. 1.3. Γενική διατύπωση σκοπών και παιδαγωγικών προθέσεων της παρέμβασης, περιεχόμενο και μεθοδολογικές τεχνικές. Με βάση όσα έχουν αναφερθεί διαμορφώνεται το πλαίσιο των παιδαγωγικών σκοπών της παρέμβασης: -Στην εκπαιδευτική παρέμβαση δάσκαλοι και μαθήτριες συνεργάζονται και χτίζουν πάνω στα ρεπερτόρια του πολιτισμικού πλούτου, που οι διδασκόμενες φέρνουν μαζί τους. -Η διαδικασία είναι δομημένη και σαφής, ενώ παράλληλα εμβαπτίζει τις μητέρεςμαθήτριες σε καθημερινές πρακτικές κατασκευής νοήματος χρησιμοποιώντας ένα ευρύ φάσμα μέσων. -Η διδασκαλία είναι μια σημαντική πολιτισμική δράση και, ως τέτοια, παράγει σχέδια για μια τέτοια δράση. -Η διδασκαλία ως διαδικασία στοχεύει και δια-πλάθει πρακτικές, που απαιτούνται για την κατασκευή και τη δια-πραγμάτευση νέων ειδών κοινωνικών σχέσεων στο σχολικό χώρο και ευχής έργον θα ήταν και στην κοινωνία του Δενδροποτάμου. Αυτές οι παιδαγωγικές παραδοχές και περιγραφές μπορούν να συμπυκνώσουν τους γενικούς σκοπούς του γραμματισμού στις παρακάτω προτάσεις: -εμπέδωση μιας ενεργού ιδιότητας του πολίτη -εμπέδωση θετικών στάσεων προς τη μάθηση μέσω της προσωπικής πλήρωσης -εμπέδωση και ενίσχυση της κοινωνικής δικαιοσύνης ως προτάγματος της εκπαιδευτικής διαδικασίας. -απόκτηση της ικανότητας για διαρκή κριτική προσαρμογή στις γνωστικές απαιτήσεις ενός διαρκώς εξελισσόμενου κοινωνικού χώρου δράσης. Εξειδικεύοντας τους προαναφερόμενους στόχους θα λέγαμε ότι μέσα από την παρέμβαση στοχεύουμε: 14

-Να αποκτήσουν οι γυναίκες βασικές γνώσεις των συμβάσεων στα διάφορα γνωστικά πεδία, αλλά και των συμβάσεων που καθορίζουν τους τρόπους επικοινωνίας και χρήσης της γλώσσας στα διάφορα πεδία της γνώσης και σε διάφορα πραγματικά πλαίσια επικοινωνίας (κοινωνικά: δημόσιες υπηρεσίες, τύπος, διεκδίκηση δικαιωμάτων εργασία, τοπική κοινότητα, κλπ). -Να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητες που έχουν αποκτήσει στο πλαίσιο των πολιτισμικών και κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και να στηριχτούν στις εμπειρίες τους για να κατακτήσουν και να αποκτήσουν νέες ικανότητες, να διαβάζουν και να αναλύουν τον κόσμο τους. -Να ξεφύγουν από τον πολιτισμό της σιωπής στον οποίο βρίσκονται πολλές φορές εγκλωβισμένες, να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση στην οποία βρίσκονται και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους ως πολίτες. -Να αναπτύξουν θετικές στάσεις προς τη μάθηση συνειδητοποιώντας την ανάγκη της ως μοχλού για το μετασχηματισμό της πραγματικότητάς τους. Μαθαίνοντας να γράφουν και να διαβάζουν γίνονται δημιουργικοί πολίτες. -Να αποκτήσουν ικανότητες που χρειάζονται για να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη για διαρκή κριτική προσαρμογή στις γνωστικές απαιτήσεις ενός διαρκώς εξελισσόμενου κοινωνικού και οικονομικού χώρου δράσης. -Να αποκτήσουν βασικές γνώσεις: των συμβάσεων στα διάφορα γνωστικά πεδία, των αναμενόμενων τρόπων επικοινωνίας και χρήσης της γλώσσας στα διάφορα πεδία της γνώσης (κοινωνικά: δημόσιες υπηρεσίες, τύπος, διεκδίκηση δικαιωμάτων εργασία, τοπική κοινότητα, κλπ). Η συνειδητοποίηση και ο γραμματισμός είναι ουσιαστικές στην εκπαιδευτική παρέμβαση. Η απουσία τους εύκολα μπορεί να οδηγήσει την εκπαιδευτική διαδικασία σε μια εργαλειακού τύπου πρακτική και εργαλειακού τύπου μάθηση. Μέσω της συνειδητοποίησης μπορεί να διαμορφωθεί εκείνη η επικοινωνιακή μάθηση ως διαδικασία, η οποία έχει ως στόχο την κατανόηση αυτών που οι άλλοι εννοούν, όταν επικοινωνούν μαζί μας. Αυτή η μορφή μάθησης συχνά εμπλέκει συναισθήματα, προθέσεις, αξίες και ηθικά ζητήματα. (Μeziriw, 2006: 48). 15

Η συνειδητοποίηση ως γραμματισμός σε επίπεδο διαμόρφωσης παιδαγωγικών προθέσεων στην εκπαίδευση των γυναικών Ρομά του τμήματος γραμματισμού στο Δενδροπόταμο έχει άμεση σχέση με τη χειραφέτηση του ανθρώπου, αφού ενεργοποιεί διαδικασίες συμμετοχής στη διαμόρφωση του σκοπού του γραμματισμού από τις ίδιες τις γυναίκες-μαθήτριες. Σε πρώτη φάση στο μικρόκοσμο του σχολείου θα μπορέσουν να πραγματοποιήσουν το μετασχηματισμό της πραγματικότητας μέσα από τη συμμετοχή τους στις καθημερινές πρακτικές τους σ αυτό. Στην συνέχεια, όλες οι εμπειρίες του σχολείου βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με την πραγματικότητα. Στη φάση αυτή είναι εύκολο για τις μαθήτριες-μητέρες να διαμορφώνουν όλα εκείνα τα ερωτήματα, τα οποία πρέπει να απαντώνται από τις ίδιες και στη συνέχεια μέσω του αναστοχασμού να ξαναδιατυπώνονται ή και να επαναπροσδιορίζονται νέοι στόχοι του γραμματισμού. Η συνεχής ανατροφοδότηση θεωρίας και πρακτικής την οποία ο Φρέιρε την αποκαλεί «πράξις» και θεωρεί ότι περιλαμβάνει τη διαλεκτική σχέση θεωρίας και καθημερινού αγώνα κοινωνικής πρακτικής (στην περίπτωση μας του κοινωνικού γραμματισμού) περιλαμβάνει το σύνολο αυτού του εκπαιδευτικού αγώνα, που έχει να κάνει με αξίες και αλλαγές στις προσωπικές πολιτικές και των γυναικών Ρομά του Δενδοποτάμου σε ζητήματα: εκμετάλλευσης, φτώχειας, ρατσισμού και κοινωνικού αποκλεισμού (Freire, 1977 o.π). Στο πλαίσιο λοιπόν αυτών των προθέσεων της διαδικασίας γραμματισμού είναι επιτακτική ανάγκη η διαμόρφωση του υλικού γραμματισμού. Αυτό περιλαμβάνει όλα εκείνα τα ερωτήματα, τα οποία πρέπει να διερευνηθούν από τις ίδιες τις γυναίκες μητέρες και στη συνέχεια μέσω του αναστοχασμού να μπορούν να επαναδιατυπώσουν τους στόχους του γραμματισμού ως στόχους της δικής τους ζωής (στη σχολική κοινότητα και στην κοινωνία). Γι αυτό είναι πολύ σημαντικό οι μητέρες-μαθήτριες να δίνουν ιδιαίτερη σημασία στη συνεργασία κατά το σχεδιασμό της διδασκαλίας, καταθέτοντας πρωτίστως υλικά διδασκαλίας (συνθήκες διαβίωσης, περιγραφές, φωτογραφίες κλπ, παραγωγικά θέματα κατά Φρέιρε) από το δικό τους κόσμο, ώστε να διαμορφώνονται πραγματικές συζητήσεις στην ανάλυση (Φρέιρε 1977 α&β). Η αναγνώριση της σημασίας των πολιτισμικών αποσκευών των γυναικών, των ιδεών τους για τη γραφή και την ανάγνωση μας οδηγεί να τις χρησιμοποιούμε ως αφετηρία για να διαμορφώνουμε κάθε μαθησιακή διαδικασία. Αυτός ο εκπαιδευτικός αγώνας αφορά σε αξίες ζωής και 16

προσδοκά να έχει άμεσα αποτελέσματα και αλλαγές στις στάσεις και τις αντιλήψεις των ίδιων των γυναικών (πχ γάμος σε μικρή ηλικία). Η συζήτηση του γάμου των Ρομά σε μικρή ηλικία αποτέλεσε σημαντικό παράδειγμα συνειδητοποίησης και αμφισβήτησης τόσο της δικής τους προσέγγισης όσο και της προσέγγισης της μη Ρομά κοινότητας στο θέμα. Τη συνεχή ανατροφοδότηση θεωρίας και πρακτικής, τη διαλεκτική σχέση θεωρίας και καθημερινού αγώνα κοινωνικής πρακτικής (στην περίπτωση μας κοινωνικού γραμματισμού) ο Φρέιρε την ονομάζει «ΠΡΑΞΙΣ». Οι γραμματισμοί στην πρότασή μας περιλαμβάνουν τις ικανότητες ερμηνείας της ζωής και της δράσης για τη ζωή. Δράση χωρίς ερμηνεία (θεωρία) είναι ένας σκληρός και χωρίς σημασία ακτιβισμός (Φρέιρε 1977 α, οπ). Οι γυναίκες Ρομά κατακτούν βαθμιαία πολύπλοκες ορθολογικές προσεγγίσεις με τις οποίες συγκροτούν την πραγματικότητά τους. Μέρος της συγκρότησης της πραγματικότητας τους είναι και η θεώρηση καθώς και ο επαναπροσδιορισμός ή ο μετασχηματισμός της θεώρησης των συνθηκών της ζωής τους. Ο Mezirow υποστηρίζει ότι «ένα πλαίσιο αναφοράς περιλαμβάνει ταυτόχρονα νοητικές συνήθειες και απόψεις». Στη βάση αυτού του πλαισίου βρίσκεται ο τρόπος με τον οποίο κατακτούμε τη γνώση. Ο Kegan, συνεργάτης του Mezirow, επεκτείνοντας το συλλογισμό αυτό θεωρεί «ότι μια επιστημολογική διερεύνηση αναφέρεται όχι σε αυτό που γνωρίζουμε, αλλά στον τρόπο με τον οποίο το γνωρίζουμε» (Kegan, 2006: 89) και αυτό μπορούμε να δούμε πως διαμορφώνεται μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία από τις ίδιες τις γυναίκες. Πως αποδέχονται κυρίαρχες στερεοτυπικές και ρατσιστικές αντιλήψεις, που αφορούν τις ίδιες και όλη την ομάδα των Ρομά και πως στη συνέχεια όταν τις αποδομούν αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο έχουν επιβληθεί μέσα από ευρύτερες κοινωνικές μαθησιακές διαδικασίες. Οι μαθήτριες-μητέρες Ρομά του τμήματος γραμματισμού θέλουμε να βλέπουν - να διαβάζουν την πραγματικότητα τους και να αισθάνονται την ανάγκη να γράψουν γι αυτήν. Αν το να μαθαίνω να διαβάζω και να γράφω, σημαίνει συγκροτώ μια πράξη γνώσης, τότε οι μητέρες πρέπει από την αρχή να αναλάβουν το ρόλο του δημιουργικού υποκειμένου ως εν δυνάμει «αναδυόμενοι συγγραφείς». Αυτές οι διαδικασίες γραμματισμού είναι που θα δημιουργήσουν αρχές παιδείας και πολιτισμού (Pappas, Barro Zecker 2006) (κείμενο παραρτήματος για την Παγκόσμια μέρα υγείας). 17

Το σύνολο των υλικών που χρησιμοποιούμε/αξιοποιούμε στην καθημερινή διδακτική παρέμβαση ποικίλει: Α) βιώματα- εμπειρίες των μητέρων μαθητριών. Β) θέματα επικαιρότητας, δημοσιεύματα σε εφημερίδες. Γ) Κείμενα από βιβλία και εγχειρίδια του δημοτικού σχολείου. Δ) διάφορα δημοσιεύματα από οργανισμούς, υπηρεσίες, Αρχές κλπ. Επιπλέον ως υλικό καθημερινής διδακτικής χρήσης αξιοποιούμε το περιεχόμενο από παγκόσμιες μέρες, που έχουν θεσπιστεί από διεθνείς οργανισμούς ιστορικά γεγονότα, ιστορικές περιστάσεις και πρόσωπα, για το περιβάλλον, τη φτώχεια, τη γυναίκα, τα δικαιώματα, την υγεία, τα ναρκωτικά, τους πρόσφυγες και μετανάστες, τον υπερπληθυσμό της γης κλπ. Κωδικοποιώντας το περιεχόμενο θα μπορούσαμε να το κατατάξουμε, χωρίς αξιολογική πρόθεση, στα παρακάτω θέματα: Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τα Δικαιώματα του παιδιού. Αφορμές με τις παγκόσμιες μέρες. Οι εμπειρίες ζωής των γυναικών Ρομά. Ανάγκες και αναζητήσεις των γυναικών σε συνδυασμό με τους επιμέρους στόχους του γραμματισμού. Κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα (ρατσισμός, πόλεμος, ειρήνη, εκπαίδευση, φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός κ.α.). Επικαιρότητα. Συμβουλευτική για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι οικογένειες Ρομά στους οικισμούς και καταυλισμούς, πχ έκδοση βιβλιαρίων ασθενείας, δημόσιων εγγράφων κλπ. Κείμενα από εγχειρίδια του δημοτικού σχολείου. Κείμενα από διάφορα βιβλία. Οι συνθήκες διαβίωσης στους οικισμούς και καταυλισμούς. Γεγονότα της επικαιρότητας από εφημερίδες και περιοδικά. Επιστημονικά άρθρα και αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων, ποιήματα, λαϊκοί μύθοι από διάφορες χώρες κλπ. 18

1.4. Μεθοδολογία των διδακτικών παρεμβάσεων Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο περιεχόμενο του συλλογισμού των μαθητριώνμητέρων καθώς και στην κριτική που διατυπώνουν στα θέματα που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου και στη γραμματολογική και συντακτική τελειότητα των προτάσεων. Έτσι ανάλογα κάθε φορά γίνονται επιλεκτικά αναφορές σε κάποιο ή κάποια γραμματικά ή συντακτικά φαινόμενα. Οι μητέρες μαθήτριες, όταν διεκπεραιώνουν γραπτές δραστηριότητες που έχουν γι αυτές κάποια αξία, ενδιαφέρονται για τη μορφή, το πληρέστερο νόημα και τη γραμματική ορθότητα προκειμένου να έχουν το επιθυμητό επικοινωνιακό αποτέλεσμα. Οι Ρομά μαθήτριες μητέρες μιλούν τη δική τους μητρική γλώσσα, τη ρομανί, και χρησιμοποιούν την Ελληνική γλώσσα ως δεύτερη. Οι δάσκαλοι γνωρίζουμε κάποια στοιχεία της Ρομανί, τα οποία αξιοποιούμε, όταν χρειάζεται στην επικοινωνία μας. Αξιοποιούμε βασικές αρχές της διδασκαλίας της δεύτερης γλώσσας. Έτσι η γλώσσα αντιμετωπίζεται ως βάση πολιτισμικής αλλαγής. Με την έννοια αυτή η γλώσσα είναι ταυτόχρονα μια σχεδιασμένη πηγή, αλλά και το έδαφος για σχέδια του κοινωνικού μέλλοντος. Όσον αφορά στα κείμενα, τις εικόνες και τα άλλα υλικά γραμματισμού που χρησιμοποιούνται η μαθήτρια-μητέρα καταθέτει απόψεις, αναπτύσσει επιχειρήματα και αξιολογεί: Αναδεικνύεται έτσι: 1 ον ό,τι φέρνει μαζί της ως εμπειρίες που αντιστοιχούν στο κείμενο-θέμα. 2 ο ποιος είναι ο λόγος του κειμένου. 3 ο τι κάνει και τι επιπτώσεις δημιουργεί το περιεχόμενο του κειμένου θέματος. 4 ο γιατί το κάνει, ποιος είναι ο σκοπός του (φανερός ή κρυφός). 5 ο ποιες λέξεις επιλέγει ο/η συγγραφέας ή ποιες λέξεις χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για θέματα ή λεκτικά επιχειρήματα (π.χ. η επιλογή συγκεκριμένων ουσιαστικών ή επιθέτων ποιες επιπτώσεις ενδεχομένως έχει στη διαμόρφωση κοινωνικών σχέσεων). 6 ο διατυπώνει σκέψεις, προτάσεις αντιμετώπισης προβλημάτων, ανάδειξης τυχόν παραβίασης Δικαιωμάτων και διεκδίκησης τους. 19

Στην παρέμβασή μας, ο γραμματισμός, ως θεωρητική και πρακτική διαδικασία, μελετάται ως πλαισιωμένη διαδικασία που δεν μπορεί να κατανοηθεί παρά μόνο μέσα στη συγκεκριμένη κοινότητα των Ρομά του Δενδροποτάμου. Γι αυτό η παραγωγή κειμένων αποτελεί το τελικό στάδιο της διαδικασίας κατά την οποία οι μαθήτριες μητέρες διαπραγματεύονται νοήματα μέσα από την ποικιλία των διαθέσιμων υλικών. 20

2. Ιστορικό του Τμήματος γραμματισμού 2.1. Εμπλεκόμενοι φορείς Η προσπάθεια να δημιουργηθεί τμήμα γραμματισμού στο 5 ο Δημοτικό σχολείο ξεκίνησε από το σχολικό έτος 2004-2005 (από δυο δασκάλους τον Άγγελο Χατζηνικολάου και τον Γιώργο Χατζηπαύλου). Η συνεχής παρουσία στην περιοχή, το ενδιαφέρον και η προσπάθεια των δυο δασκάλων να «μάθουν γράμματα» και οι ενήλικες συντέλεσε ώστε να αναπτυχθούν σχέσεις εμπιστοσύνης με τους γονείς και ιδιαίτερα με τις μητέρες Ρομά που ζητούσαν επιτακτικά μαθήματα ώστε πέρα από τις δικές τους ανάγκες να μπορούν να βοηθούν και τα παιδιά τους στις σχολικές τους εργασίες. Η προσπάθεια αναθερμάνθηκε κατά το διδακτικό έτος 2012-13, όταν σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Παιδιών Ρομά στη Μακεδονία και τη Θράκη, του οποίου την ευθύνη έχει το ΠΤΔΕ, ΑΠΘ, οργανώθηκε και λειτούργησε στο σχολείο ειδικό τμήμα γραμματισμού ενηλίκων. Ενημερώθηκε με ειδικό έγγραφο ο Δήμος Αμπελοκήπων-Μενεμένης για την παραχώρηση αίθουσας του σχολείου καθώς και η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Θεσσαλονίκης. Η έγκριση για τη διάθεση αίθουσας στο σχολείο από την αντιδήμαρχο Παιδείας δόθηκε έγκαιρα, για να υλοποιηθεί η παρέμβαση από την 1 η Οκτωβρίου 2013. Το τμήμα γραμματισμού ενηλίκων συνέχισε τη λειτουργία του. Ο σχεδιασμός και την υλοποίηση του προγράμματος γραμματισμού γίνεται δάσκαλοι του 5 ου Δημοτικού Σχολείου Μενεμένης Άγγελο Χατζηνικολάου και Γεώργιο Χατζηπαύλου. Για τη σχολική χρονιά 2012-13 συμμετείχε και η Νατάσσα Σμυρνιώτη, δασκάλα, συνεργάτρια του Προγράμματος1. 1 Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι Δρ. παιδαγωγικής του ΠΤΔΕ/ΑΠΘ και ο Γεώργιος Χατζηπαύλου, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος της παιδαγωγικής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ. Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι συνεργάτης του Προγράμματος «Εκπαίδευση παιδιών Ρομά στις περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης» του ΠΤΔΕ. Συνεργάτρια του ίδιου Προγράμματος για το σχολικό έτος 2012-13 ήταν και η δασκάλα Νατάσσα Σμυρνιώτη. 21

2.2. Η παρέμβαση και ο μαθητικός πληθυσμός Τα μαθήματα γίνονται το απόγευμα, είναι τρίωρα και γίνονται τρεις φορές την εβδομάδα επί εννέα μήνες (ένα σχολικό έτος). Ο μαθητικός πληθυσμός του τμήματος γραμματισμού είναι 15 ενήλικες κυρίως γυναίκες, μητέρες, θείες και γιαγιάδες μαθητών και μαθητριών του Δενδροποτάμου. Οι 10 γυναίκες παρακολουθούν τα μαθήματα χωρίς καμιά απουσία, ενώ οι υπόλοιπες δεν έχουν σταθερή φοίτηση λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων και κυρίως οικογενειακών προβλημάτων. Στη διάρκεια του προγράμματος, επειδή η πρόσκληση για γραμματισμό προς τις μητέρες είναι ανοικτή και διαρκής, παρακολούθησαν κατά διαστήματα άλλες 7 γυναίκες. Αυτές προτίθενται να συστηματοποιήσουν τη φοίτησή τους στο τμήμα την ερχόμενη διδακτική χρονιά (2014-15). Η επιλογή των ωρών και των ημερών των μαθημάτων υπαγορεύεται από το γεγονός ότι οι γυναίκες εργάζονται σε λαϊκές αγορές και επιστρέφουν στο Δενδροπόταμο μετά τις 15.00 μμ. Στον πίνακα που ακολουθεί περιγράφονται αναλυτικά οι ώρες ανά μήνα όπως πραγματοποιήθηκαν τα μαθήματα. Επιπλέον λόγω της συμμετοχής των γυναικών στις διαδικασίες εξετάσεων για απόκτηση τίτλου απολυτηρίου δημοτικού σχολείου εντατικοποιήσαμε τα μαθήματα και προσθέσαμε κάποιες επιπλέον μέρες τον Μάη και τον Ιούνιο. Έτσι το σύνολο των ωρών διδασκαλίας του τμήματος γραμματισμού κατά το διδακτικό έτος 2013-2014 ανέρχεται στις 235 διδακτικές ώρες (Οκτώβριος 30 ώρες, Νοέμβριος 30, Δεκέμβριος 22, Ιανουάριος 23, Φεβρουάριος 30, Μάρτιος 28, Απρίλιος 22, Μάιος 35, Ιούνιος 15. Συνολικά έγιναν 235 ώρες μάθημα).. 2.3. Κοινωνικοί παράγοντες Η μη ολοκλήρωση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από τις γυναίκες- μητέρες κατά την παιδική τους ηλικία, οφείλεται κυρίως σε οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Αυτοί εν συντομία κατατίθενται στην παρέμβασή τους στην ημερίδα του προγράμματος Εκπαίδευση παιδιών Ρομά τον Ιούνιο του 2013 (το κείμενο της παρέμβασης υπάρχει στο Παράρτημα). Αυτό το κείμενο, που παρουσίασαν οι μητέρες που συμμετείχαν στα μαθήματα την προηγούμενη χρονιά και συνεχίζουν και κατά το διδακτικό έτος 2013-2014, χρησιμοποιήθηκε και ως υλικό γραμματισμού για τις γυναίκες 22

που παρακολούθησαν για πρώτη φορά τα μαθήματα. Αναφερόμαστε στο κείμενο αυτό, γιατί θεωρούμε ουσιαστική την κατάθεση των ίδιων των γυναικών όχι μόνον ως μαρτυρία, αλλά και ως μια ουσιαστική πολιτική παρέμβαση. 2.4. Συμμετοχή σε διαδικασία απόκτησης Απολυτηρίου δημοτικού σχολείου Δάσκαλοι/α και μαθήτριες μητέρες του τμήματος θεωρούμε σημαντική τη διαδικασία απόκτησης απολυτηρίου Δημοτικού Σχολείου όχι μόνο ως επιστέγασμα των προσπαθειών, αλλά επιπλέον ως μια διαδικασία επικύρωσης του γραμματισμού στη βάση: Πρώτον σεβασμού του δικαιώματος της εκπαίδευσης και των όποιων πλεονεκτημάτων μικρών ή μεγάλων αντιστοιχούν στην απόκτηση του απολυτηρίου. Κατά δεύτερο λόγο ως Δικαίωμα των γυναικών να συμμετέχουν σε ευκαιρίες ζωής πχ εργασία, συμμετοχή σε επιδοτούμενα σεμινάρια ανέργων γυναικών κλπ. Κατά τρίτο λόγο και πιο ουσιαστικό, όπως τον θέτουν και οι ίδιες για το Δικαίωμά τους να συμμετέχουν σε ευκαιρίες συνέχισης σπουδών στο σχολείο δεύτερης ευκαιρίας: «Με τα γράμματα ελπίζουμε όλες σε μια καλύτερη ευκαιρία. Δεν ξέρουμε, αν θα τα καταφέρουμε, όμως αυτό το χρωστάμε όλες στον εαυτό μας. Είναι ο σεβασμός στον εαυτό μας και στα παιδιά μας.. έτσι ετοιμαζόμαστε για εξετάσεις για το απολυτήριο» (κείμενο γυναικών, 2013 στη σχετική ενότητα). Από τις 15 γυναίκες, που παρακολούθησαν τα μαθήματα, στη διαδικασία εξετάσεων για απόκτηση απολυτηρίου Δημοτικού σχολείου συμμετείχαν 11. Η διαδικασία των εξετάσεων οργανώθηκε και υλοποιήθηκε σύμφωνα με τις απαιτήσεις για την απόκτηση απολυτηρίου. Στη διαδικασία συμμετείχαν 11 μητέρες-μαθήτριες. Οι ενήλικες μαθήτριες ένιωθαν έντονη ανασφάλεια από το γεγονός ότι έπρεπε να απομακρυνθούν από τον οικείο χώρο του 5 ου Δημοτικού Σχολείου και να μεταβούν για τις γραπτές και προφορικές εξετάσεις σε άλλο σχολείο στο Δήμο Συκεών (Δ. Θεσσαλονίκης) που είχε οριστεί από τη Δνση Δυτικής Θεσσαλονίκης. Για το λόγο αυτό διατύπωσαν γραπτό συλλογικό αίτημα να διεξαχθούν οι εξετάσεις στο σχολείο φοίτησής τους (5 ο Δημ σχολ Μενεμένης) (κείμενο σχετικό στο παράρτημα). Ο Διευθυντής Εκπαίδευσης Δυτικής Θεσσαλονίκης και η επιτροπή εξετάσεων λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες γραμματισμού καθώς και την προσπάθεια που κατέβαλαν οι μητέρες 23

Ρομά επέδειξαν ιδιαίτερη ευαισθησία και ενδιαφέρον. Συναίνεσαν στο αίτημα των μητέρων μαθητριών και η επιτροπή διεξήγαγε τις εξετάσεις στο 5 ο Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης. (στο παράρτημα επισυνάπτουμε φωτογραφίες από τη διαδικασία των εξετάσεων). Στο σημείο αυτό οφείλουμε να καταθέσουμε ως σημαντικό εκπαιδευτικό γεγονός του τμήματος γραμματισμού την προσαρμογή των μαθημάτων για ένα περίπου μήνα σε εξεταστικού τύπου μαθήματα, προκειμένου οι γυναίκες να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του ύφους, του παραδοσιακού εξεταστικού τρόπου διαχείρισης των γνώσεων κλπ. Η εμπειρία συμμετοχής κάποιων γυναικών στις εξετάσεις για απολυτήριο δημοτικού σχολείου το προηγούμενο διδακτικό έτος επέβαλλε τη μετατροπή των μαθημάτων προκειμένου να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις διαδικασίες των εξετάσεων. Επειδή η σημαντική αυτή προσπάθεια των γυναικών στέφτηκε με επιτυχία, οι δάσκαλοι του τμήματος γραμματισμού οργάνωσαν ειδική εκδήλωση απονομής των απολυτηρίων την Πέμπτη 19 Ιουνίου 2014. Στην εκδήλωση συμμετείχαν δάσκαλοι/ες του σχολείου, τα παιδιά των γυναικών και συγγενείς τους καθώς και μέλη της Επιστημονικής Ομάδας Συντονισμού και Παρακολούθησης του Έργου για την εκπαίδευση παιδιών Ρομά. Για τη σημασία της προσπάθειά μίλησαν: ο Διευθυντής του σχολείου, η καθηγήτρια του ΠΤΔΕ, ΑΠΘ Ευαγγελία Τρέσσου, επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος «Εκπαίδευση παιδιών Ρομά στις περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης», η κυρία Ζαμπάζη, καθηγήτρια του σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας και οι δάσκαλοι γραμματισμού του τμήματος (σχετικές φωτογραφίες στο παράρτημα). Παρά τις αγωνίες επιβίωσης οι γυναίκες αυτές δεν το έβαλαν κάτω. Έκριναν και κρίνουν ότι το σχολείο, η προσωπική τους εκπαίδευση και των παιδιών τους είναι ό,τι το σπουδαιότερο στη ζωή τους, γι αυτό και δεν σταμάτησαν μπροστά στις καθημερινές δυσκολίες. Όλες αυτές οι γυναίκες Ρομά, που πήραν απολυτήριο, και άλλες, που αγωνιούν για την εκπαίδευσή τους, είναι η απάντηση στην κυρίαρχη άποψη ότι «οι Ρομά δεν αγαπάνε τα γράμματα, δεν τα έχουν στο αίμα τους, στον πολιτισμό τους, στην κουλτούρα τους». Φράσεις που ακούγονται πολλές φορές και από «επίσημα χείλη» προκειμένου να καλύψουν την αδιαφορία των θεσμών και της πολιτείας εις βάρος των Ρομά. Η επιμονή 24

των γυναικών Ρομά για την εκπαίδευση και η συμμετοχή τους στις απολυτήριες γραπτές εξετάσεις, όπως ορίζονται από το νομικό πλαίσιο, διαψεύδει αυτό το ιδεολόγημα. Η φοίτηση, και η προσπάθεια των γυναικών Ρομά να πάρουν απολυτήριο δημοτικού σχολείου μετέτρεψαν τη σχολική μονάδα σε μανθάνουσα κοινότητα μέσω ενός ιδιότυπου αναστοχασμού (δάσκαλοι που μιλάνε και μαθαίνουν για τα προβλήματα των οικογενειών των μαθητών Ρομά). Η συνεπής, με πείσμα φοίτηση των γυναικών Ρομά στο σχολείο ανέδειξε το πραγματικό περιεχόμενο στον ιστορικό προορισμό του σχολείου: Ένα σχολείο της υπόσχεσης και της ελπίδας. Ένα σχολείο δημοκρατικό ανοιχτό στην κοινωνία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Ένα σχολείο ευαίσθητο στην αγωνία των ανθρώπων για μόρφωση. Η λειτουργία αυτού του Τμήματος γραμματισμού, μπορεί, αν συνεχίσει, να λειτουργήσει ως μοντέλο για την επιμόρφωση της εκπαιδευτικής κοινότητας. Στις γυναίκες Ρομά που πήραν μέρος στη διαδικασία γραμματισμού και έδειξαν στους εαυτούς τους πρώτα και σε όλους όσους θέλουν να δουν τι μπορούν να πετύχουν αφιερώνουμε κάποιους στίχους από το «Πρώτο σκαλί» του Καβάφη «Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει νάσαι υπερήφανος κ ευτυχισμένος. Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα. Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει. Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλι. Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι Τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα» 25

Τρεις Διδακτικές ενότητες Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουμε την ανάπτυξη κάποιων διδακτικώνενοτήτων. A Ενότητα: Σχολικές Εμπειρίες Είναι σημαντικό οι γυναίκες-μαθήτριες να αισθανθούν από την πρώτη στιγμή, από το πρώτο μάθημα τις δυνατότητες που έχουν στο πλαίσιο των μαθημάτων γραμματισμού. Δεν χρειάζονται συστάσεις γνωριμίας δασκάλων και μαθητριών, γιατί γνωριζόμαστε χρόνια ορίζουμε όμως από την αρχή τα πλαίσια λειτουργίας του τμήματος: χρόνος, εκπαιδευτικές δραστηριότητες, συζητήσεις, ανάληψη πρωτοβουλιών κλπ. Με στόχο την παραγωγή προφορικού λόγου κάθε μια μητέρα παρουσιάζει κάποιες από τις σχολικές εμπειρίες της: αν υπήρξε κάποτε μαθήτρια, πόσα χρόνια και ως ποια τάξη φοίτησε στο Δ.Σ., αν δεν φοίτησε, γιατί διέκοψε τη φοίτηση. 1. Ενδεικτικοί στόχοι κοινωνικού και πολιτικού γραμματισμού Οι μαθήτριες Ρομά Να περιγράψουν την προσωπική τους εμπειρία από την εκπαίδευση. Να εντοπίσουν τους λόγους της μη ολοκλήρωσης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (οικογενειακούς, προσωπικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς κλπ). Να θέσουν τις προσωπικές τους απαιτήσεις και προσδοκίες από το σχολείο και την εκπαίδευση. Να κατανοήσουν την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης ως δικαίωμα του κάθε ανθρώπου, αλλά και προσωπικό τους. Να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα διαχείρισης του σχολικού χρόνου σε συνδυασμό με την επιτυχία του ευρύτερου στόχου του γραμματισμού. A.2. Ενδεικτικοί στόχοι γλωσσικού γραμματισμού Να καλλιεργηθούν ποικίλα ήδη προφορικού λόγου: κατάθεση εμπειριών, συζήτηση για το θέμα. Να καλλιεργηθεί η διαδικασία της ακρόασης. 26

Να γίνει εμφανής η ποικιλία του γραπτού λόγου μέσα από κείμενα για το θέμα, να κατανοηθούν οι θέσεις των συγγραφέων από δυο επιλεγμένα κείμενα για το θέμα. Να εξοικειωθούν οι μητέρες μαθήτριες με το λεξιλόγιο και τις γλωσσικές επιλογές στα δυο κείμενα (σύνταξη προτάσεων, παρουσίαση υποκειμένων των κειμένων). Να αναδειχθεί η ιδεολογία των κειμένων φανερή ή κρυφή. Να εκφράσουν γραπτά όσες μπορούν κάποιες θέσεις τους για το θέμα μέσα από τις δικές τους εμπειρίες ζωής και να εξοικειωθούν με τη μετατροπή της προσωπικής αφήγησης σε γραπτό λόγο. A. 3 Ανάπτυξη ενότητας. Η πρώτη συνάντηση αφιερώθηκε στην από κοινού οργάνωση του τμήματος γραμματισμού. Ορίστηκε ο χρόνος και η διαδικασία που θα ακολουθηθεί. Τη διαδικασία ανέλαβαν να την παρουσιάσουν τρεις μητέρες που συμμετείχαν στο τμήμα γραμματισμού και την προηγούμενη χρονιά (2012-13). Έτσι, στο δεύτερο μάθημα μας παρουσίασαν αναλυτικά τη διαδικασία μέσα από φωτογραφίες και από το κείμενο που είχαν δημιουργήσει οι ίδιες στην ημερίδα του προγράμματος για την εκπαίδευση παιδιών Ρομά τον Ιούνιο του 2013 (το σχετικό κείμενο επισυνάπτεται). Από την πρώτη συζήτηση διαπιστώνουμε ότι αρκετές από τις νέες μαθήτριες γνώριζαν το μηχανισμό της ανάγνωσης. Α. 4 Ενδεικτικές δραστηριότητες α) Όλες παρατηρούν τις φωτογραφίες από δραστηριότητες της περασμένης χρονιάς: φωτογραφίες δραστηριοτήτων στην τάξη, από εκπαιδευτική εκδρομή στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, από βραδιά διασκέδασης, από συμμετοχή των γυναικών στη διαδικασία απόκτησης απολυτηρίου δημοτικού σχολείου, από την εκδήλωση απονομής του απολυτηρίου του δημοτικού σχολείου του διδακτικού έτους 2012-2013. Την παρουσίαση του περιεχομένου των φωτογραφιών την αναλαμβάνουν οι μητέρες που συμμετείχαν στο τμήμα γραμματισμού το προηγούμενο διδακτικό έτος. Η 27

διαδικασία συμπυκνώνεται από τις μητέρες στο τρίπτυχο: συζητάμε, διαβάζουμε και όλες μαζί γράφουμε στον πίνακα ή στα τετράδιά μας. Μέσα από αυτή την ενημέρωση που γίνεται από συμμαθήτριες μητέρες οι νέες μαθήτριες κατανοούν χωρίς δυσκολία τη διαδικασία της διδασκαλίας. Επίσης έχουν οι ίδιες τη δυνατότητα κατάθεσης προτάσεων. Κάποια γυναίκα που φοίτησε μέχρι την Τετάρτη τάξη και παρακολουθούσε από κοντά τα σχολικά προβλήματα της μεγάλης (18χρονης σήμερα) κόρης της στο Γυμνάσιο έθεσε το ζήτημα της διδασκαλίας της γραμματικής: «θέλω να μάθω γραμματική γιατί κάνω πολλά λάθη». Πολλές έθεσαν ζητήματα, αν θα γίνεται εξέταση του προηγούμενου μαθήματος, αν θα μαθαίνουν ορθογραφία στο σπίτι, ερωτήματα και απορίες που προκύπτουν από τις εμπειρίες τους από την εποχή που φοιτούσαν στο σχολείο. 3 ο - 5 ο ο Δίωρο 1. Παρουσίαση του κειμένου των γυναικών του τμήματος που έγινε από τις ίδιες στην ημερίδα του προγράμματος για την εκπαίδευση παιδιών Ρομά τον Ιούνιο του 2013 (1 ο κείμενο του πακέτου υλικών του μαθήματος) Δραστηριότητες γύρω από το κείμενο Μελέτη του κειμένου από γυναίκες που γνωρίζουν ανάγνωση και προσπάθεια παρουσίασής του. Συμπλήρωση από γυναίκες που είχαν την εμπειρία της δημιουργίας του και συμμετείχαν στην ημερίδα. Επεξεργάζονται το κείμενο: μιλάνε για τα διαφορετικά γράμματα Εξηγούν οι παλαιότερες ότι το κείμενο είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς (από όλες της γυναίκες του τμήματος) Παρουσίαση και περιγραφή σχετικών με το κείμενο φωτογραφιών των γυναικών μητέρων από την ημέρα πραγματοποίησης της ημερίδας. Κατάθεση των εμπειριών-αναμνήσεων των γυναικών που συμμετείχαν. Συζήτηση του τρόπου που παρουσιάζουν τις εμπειρίες τους οι μαθήτριες του περασμένου διδακτικού έτους. 28

Συσχέτιση της περιγραφής του κειμένου με αντίστοιχες δικές τους εμπειρίες από την (μη ολοκλήρωση) της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (ομοιότητες ως προς ποιες συνθήκες, διαφορές ως προς ποιες συνθήκες). Συζήτηση για τις προσδοκίες τους από τη φοίτησή τους στο τμήμα γραμματισμού. Εντοπισμός στο κείμενο αντίστοιχων προσδοκιών. Εντοπισμός κοινών παραγόντων αποκλεισμού από την εκπαίδευση στην περιγραφή του κειμένου και των προσωπικών τους εμπειριών. Εντοπίζουν στο κείμενο τη διαδικασία της διδασκαλίας και την περιγράφουν. Ζητείται να συμπληρώσουν αν επιθυμούν τη διαδικασία. Άλλες δραστηριότητες παραγωγής γραπτού λόγου (ως γραπτό κείμενο) και προφορικού λόγου (ως ολοκληρωμένο κείμενο διήγηση-παρουσίαση). Έχοντας εκφράσει πολλές απόψεις, αγωνίες τους και συναισθήματα για τη ζωή τους θεωρείται σημαντική ως δραστηριότητα αν κάποιες θα είχαν την επιθυμία να γράψουν κάτι σχετικό από την εμπειρία τους ως μαθήτριες. Πολλές μιλούν για τις σχολικές εμπειρίες τους και τις εμπειρίες τους από τη διακοπή της φοίτησής τους. Ζητείται να καταγράψουν αυτές τις εμπειρίες, όσες μπορούν και θέλουν, και να τις φέρουν ως γραπτή εργασία στο επόμενο μάθημα. 2. Η συνάντηση ξεκινά με την εθελοντική γραπτή εργασία που είχαν αναλάβει σχετικά με την καταγραφή των εμπειριών τους από το σχολείο όταν ήταν παιδιά. Από τα 15 μέλη μόνο μια μητέρα έφερε εργασία, η οποία και χρησιμοποιήθηκε ως 3 ο κείμενο της ενότητας. Οι λόγοι που προβάλλονται από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας για την μη κατάθεση εργασίας είναι η αδυναμία γραφής και κυρίως ο φόβος απέναντι στον γραπτό λόγο: «φοβόμαστε πως θα κάνουμε λάθη» Οι παλαιότερες μαθήτριες εξηγούν στις νέες ότι «τα λάθη δεν είναι κακό πράγμα, εδώ ερχόμαστε για να μάθουμε. Εμείς σηκωνόμαστε στον πίνακα γράφουμε ό,τι ξέρουμε και ας είναι και λάθος. Μετά τα διορθώνουμε». Η Ε, που είχε παρακολουθήσει κάποια μαθήματά μας και τις σχολικές χρονιές 2005-06, παρουσιάζει το κείμενό της με τις εμπειρίες της από το σχολείο όταν ήταν 29

μικρή. Από τη συζήτηση προκύπτει ότι μάλωσε με τους δασκάλους και το διευθυντή του σχολείου γι αυτό και «έφυγε» από το σχολείο. Είχε όμως τόση αγάπη για το σχολείο που «έκλεψα το θρανίο», όπως ομολογεί η ίδια στο κείμενό της. Μετά από την ολοκλήρωση της παρουσίασης του κειμένου της Ε. αναφέρεται από το δάσκαλο του τμήματος στις μαθήτριες ότι θα εξεταστεί η περίπτωση μιας γυναίκας από την Ολλανδία και ο τρόπος με τον οποίο έμαθε γράμματα (2 ο κείμενο του κεφαλαίου). Ενδεικτικές δραστηριότητες παραγωγής προφορικού λόγου Μιλάμε για την Ολλανδία. Τη βρίσκουμε στο χάρτη, την κατατάσσουμε οικονομικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βρίσκουμε στο χάρτη την πρωτεύουσα της Ολλανδίας. Παρατηρούμε στο χάρτη τον τρόπο με τον οποίο σημειώνονται οι πόλεις και οι πρωτεύουσες των Ευρωπαϊκών χωρών. Διερευνούμε τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης αλλά σύντομα. Άλλωστε θα μας δοθούν και άλλες αφορμές. Κάποιες γνωρίζουν για τα ολλανδικά τυριά και τα γάλατα και έτσι οδηγούμαστε στη γαλακτοκομική παραγωγική δύναμη της Ολλανδίας. Δραστηριότητες διερεύνησης του κειμένου: ανάγνωση του κειμένου από γυναίκες που γνωρίζουν ανάγνωση. Περιγράφουν τη σχολική ζωή της Λίντας Συζητάνε για το πρόβλημα της αναλφάβητης Λίντας και ποιες προφάσεις επινοούσε. για τα συναισθήματα της Λίντας κάθε φορά που έπρεπε να διαβάσει κάτι. για τα προβλήματα και τα συναισθήματά της, όταν δεν μπορούσε να βοηθήσει τα παιδιά της. για την προσπάθεια της ενήλικης Λίντας και τη δυνατότητα που είχε στη χώρα της. για την αυτοεκτίμηση της εγγράμματης Λίντας. για την ευθύνη του σχολείου απέναντι στον αναλφαβητισμό των παιδιών. 30

Μιλάμε και μαθαίνουμε για τον όρο της σχολικής διαρροής κατά την παιδική ηλικία. Μόνο στην ενηλικίωση η Λίντα έμαθε να διαβάζει και να γράφει και στη συνέχεια στη χώρα της βρήκε και δουλειά γραμματέα. Λένε ότι η μόρφωση είναι η εγγύηση της επιτυχίας. Οι γυναίκες του τμήματος τοποθετούνται στο θέμα. Καταθέτουν απόψεις συγκρίνουν τις δυο χώρες και τις ευκαιρίες που δημιουργούνται. Τοποθετούνται απέναντι στην αξία του γραμματισμού Α. 5 Γενικές παρατηρήσεις από την πρώτη ενότητα Από τις 15 γυναίκες και ένα νέο που αποτελούν την ομάδα του τμήματος γραμματισμού, οι 11 γνωρίζουν να διαβάζουν και να γράφουν. Ο νέος φοίτησε ως την Δ τάξη. Η φοίτησή των γυναικών-μητέρων ήταν σποραδική κατά τη μαθητική ηλικία ή κατάφεραν να μάθουν να διαβάζουν μόνες τους, όπως η Ε. Μία φοίτησε ως την Ε τάξη, πέντε ως την Δ τάξη και οι υπόλοιπες τέσσερις σποραδικά ως την Γ τάξη. Από τις υπόλοιπες 4: η μία πήρε την προηγούμενη χρονιά απολυτήριο αλλά αποφάσισε να παρακολουθήσει το τμήμα γραμματισμού για εμπέδωση. Δύο γνωρίζουν τη γραφή και δυσκολεύονται στην ανάγνωση και μία έρχεται για πρώτη φορά στο σχολείο. Ακολουθούσαμε παράλληλα με το μάθημα ειδικό πρόγραμμα ανάγνωσης και γραφής για την «αναλφάβητη» όπως και ειδική βοήθεια για τις δυο που χρειαζόταν επιπλέον στήριξη, που όμως δεν παρουσιάζεται στο παρόν κείμενο. Ανεξάρτητα πάντως από το επίπεδο ανάγνωσης και γραφής, όλες συμμετείχαν στη φάση της διερεύνησης των κειμένων και στις συζητήσεις των διαφόρων θεμάτων. 31

Α. 6 Κείμενα για την 1 η ενότητα: Σχολικές Εμπειρίες 1 ο κείμενο Από την εισήγηση των γυναικών-μαθητριών του τμήματος γραμματισμού στην ημερίδα του προγράμματος για την εκπαίδευση των παιδιών Ρομά 32

33

34

2 ο κείμενο Κείμενο από: Τα δικαιώματα των παιδιών του κόσμου. Ένα εγχειρίδιο Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη, UNICEF 1993 35

36

3 ο κείμενο Κείμενο παραγωγής γραπτού λόγου από μητέρα-μαθήτρια 37

38

B. Ενότητα: Μέρα σεβασμού της αξιοπρέπειας της γυναίκας Η ενότητα ολοκληρώθηκε σε δυο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Μέρος των κειμένων αξιοποιήθηκε το Νοέμβρη μήνα μεταξύ 20 και 30 Νοεμβρίου, επειδή η 25η Νοεμβρίου είναι ημέρα κατά της βίας των γυναικών, και η δεύτερη μεταξύ 20 Φεβρουαρίου και 8 Μαρτίου, με την ευκαιρία της Παγκόσμιας μέρας της γυναίκας. B. 1. Ενδεικτικοί στόχοι κοινωνικού και πολιτικού γραμματισμού Να αναδειχθεί η θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Να μάθουν για φορείς που ασχολούνται με ζητήματα ισότητας των φύλων. Να αναδειχθεί η ποικιλία των θέσεων σχετικά με τη θέση της γυναίκας. Να αναφερθούν κριτικά στις ποικίλες μορφές βίας κατά των γυναικών. Να τεθούν ζητήματα εμπορικής εκμετάλλευσης της ημέρας της γυναίκας. Να διερευνηθεί η ιστορικότητα της ημέρας και η διαστρέβλωσή της από μέρα διεκδίκησης δικαιωμάτων σε γιορτή. Να αναδειχθούν τα σημερινά προβλήματα της γυναίκας Ρομά. Να διερευνηθεί ιστορικά η θέση της γυναίκας Ρομά. Να γνωρίσουν γυναίκες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του γυναικείου κινήματος. Να εξεταστούν περιπτώσεις παραβίασης των δικαιωμάτων των γυναικών εξαιτίας θρησκευτικών πεποιθήσεων ή άλλων ιδεολογιών. B.2. Ενδεικτικοί στόχοι γλωσσικού γραμματισμού Να μελετηθούν τα διάφορα κείμενα που αφορούν τη γυναίκα. Να διερευνηθεί η χρήση του γραπτού λόγου σε διάφορα πλαίσια συμφραζομένων: πολιτικό, επιστημονικό, δημοσιογραφικό λόγο, λόγο της πληροφόρησης μέσω διαδικτύου. Να διερευνηθεί ο λόγος και τα μηνύματα των εικόνων. Να αναδειχθεί το ύφος του κειμένου σε κάθε περίπτωση προκειμένου να πετύχει το στόχο του. 39

Να χρησιμοποιηθούν τα βοηθητικά ρήματα είμαι και έχω στο γραπτό και προφορικό λόγο. Να χρησιμοποιηθεί η παθητική φωνή. B.3. Κάποιες από τις δραστηριότητες Όλες οι γυναίκες μελετάνε και σχολιάζουν το κείμενο από το μεγάλο βιβλίο και τις φωτογραφίες που δείχνουν τη βία που έχουν υποστεί γυναίκες. Μελετούν το κείμενο της UNICEF, που αφορά στη βία κατά των γυναικών. Περιγράφουν τις διάφορες μορφές βίας και τις καταγράφουν: πχ λεκτική, ξυλοδαρμός, ψυχολογική κλπ Όλα τα μέλη της ομάδας του τμήματος μελετούν και επεξεργάζονται το 1 ο κείμενο της ενότητας. Διατυπώνουν απόψεις σχετικά με τη διαστρέβλωση του ιστορικού μηνύματος της ημέρας και τη χρήση, για εμπορικούς λόγους, του συμβολισμού των λουλουδιών (από το σύνθημα των δικαιωμάτων Bread and Roses στα λουλούδια για το αδύνατο φύλο). Επιλέγουν κάποιο από τα κείμενα, επεξεργάζονται το περιεχόμενο, το παρουσιάζουν και προσπαθούν να το κατατάξουν με βάση ποιος το γράφει και που απευθύνεται (δημοσιογραφικό, επιστημονικό, πολιτικό κλπ.). Γίνεται συζήτηση για τις διάφορες φωτογραφίες που συνοδεύουν τα κείμενα. Περιγράφουν τη σημερινή θέση της γυναίκας Ρομά. Μέσα από εμπειρίες τους συγγενών τους γυναικών (μητέρων και γιαγιάδων) προσπαθούν να περιγράψουν διαφορές στη θέση της γυναίκας Ρομά με βάση τις διαφορές των συνθηκών διαβίωσης. Για παράδειγμα η εκπαίδευση και η διαφοροποίηση των συνθηκών διαβίωσης αύξησε το όριο ηλικίας του γάμου για τις γυναίκες Ρομά. Η πιο μεγάλη από τις γυναίκες του τμήματος, σήμερα 58 χρονών, παντρεύτηκε σε ηλικία 20 χρονών. Στο τμήμα επίσης φοιτά και μια γυναίκα, η Ε. 23 χρονών, που δεν έχει ακόμη παντρευτεί. Τις διαπιστώσεις αυτές θα τις χρησιμοποιήσουμε στο ειδικό δρώμενο που σχεδιάζουμε για την παγκόσμια μέρα των Ρομά (8 Απριλίου). 40

Μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα βοηθητικά ρήματα, είμαι και έχω, καθώς και την παθητική φωνή. Οι 4 γυναίκες που άρχισαν να κατακτούν το μηχανισμό της γραφής και ανάγνωσης παράγουν ένα κείμενο σχετικό με την ταυτότητά τους: «Είμαι η, είμαι γυναίκα και έχω δικαιώματα» την ίδια φράση προσπαθούν να τη μεταφέρουν για όλα τα πρόσωπα όλες οι γυναίκες. Επιπλέον με τις φράση : «όλοι και όλες πρέπει να σέβονται τα δικαιώματα της γυναίκας» ή «σε πολλές περιπτώσεις παραβιάζονται τα δικαιώματα των γυναικών» διαμορφώνονται συνθήκες για τη χρήση της παθητικής φωνής. Τα βοηθητικά ρήματα είμαι και έχω εξετάζονται ως δυο σημαντικά ρήματα που περιγράφουν με τον καλύτερο τρόπο την ταυτότητα της κάθε γυναίκας μαθήτριας: είμαι η, είμαι παντρεμένη, έχω 4 παιδιά και είμαι μαθήτρια γιατί έχω δικαίωμα στην εκπαίδευση. Παράγουν κείμενο με θέμα τη θέση και τα δικαιώματα των γυναικών. B.4. Κείμενα για τη 2 η ενότητα: Μέρα σεβασμού της αξιοπρέπειας της Γυναίκας 41

1. Κείμενο για την ημέρα κατά της βίας των γυναικών Μεγάλο Βιβλίο (2012-13) της Τάξης Υποδοχής του 5 ου Δημοτικού σχολείου Μενεμένης Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. 2 ο κείμενο για όλες Ημέρα της Γυναίκας: τι γιορτάζουμε σήμερα 8.03.2012 Γιατί καθιερώθηκε από τον ΟΗΕ η παγκόσμια ημέρα της γυναίκας; Πως βοήθησε η καθιέρωση της παγκόσμιας ημέρας γυναίκας, στα δικαιώματα των γυναικών; Σήμερα, 8 Μαρτίου, είναι η ημέρα της γυναίκας που, όπως θεσμοθετήθηκε το 1977 από τον ΟΗΕ, το ασθενές φύλο βρίσκεται στο επίκεντρο όλων και γιορτάζει για εκείνο το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του που το καθιστά ξεχωριστό, ήτοι την θηλυκότητά του. Χρόνια πολλά σε όλες τις γυναίκες, λοιπόν. Η Παγκόσμια ημέρα της γυναίκας στις 8 Μαρτίου ή αλλιώς η Διεθνής ημέρα των δικαιωμάτων των γυναικών είναι μια γιορτή που καθιερώθηκε μετά από πολλές θυσίες και άνισους αγώνες. Τις ρίζες της τις συναντάμε στις διαμαρτυρίες των γυναικών, όπως αυτές εκφράστηκαν στις αρχές του εικοστού αιώνα στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Αίτημά τους ίσα δικαιώματα με τους άντρες, καλύτερες συνθήκες εργασίας καθώς και δικαίωμα ψήφου. Πρόκειται για μια ημέρα κινητοποιήσεων σε όλο τον κόσμο για την υποστήριξη της ισότητας, όπως και την αξιολόγηση της θέσης των γυναικών στην κοινωνία. 42

Παραδοσιακά, ενώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών και ακτιβιστές διαδηλώνουν σε όλο τον κόσμο για να κάνουν γνωστά τα αιτήματά τους για βελτίωση της θέσης των γυναικών, καθώς και για να εορτάσουν τις νίκες και τα επιτεύγματα του κινήματος. Σαν σήμερα στη Νέα Υόρκη 8 Μαρτίου 1857: Οι γυναίκες που δούλευαν στα εργοστάσια υφαντουργίας και ιματισμού (οι ονομαζόμενες «εργάτριες ρούχων») στην Νέα Υόρκη των ΗΠΑ ξεσηκώθηκαν σε διαμαρτυρία. Αγωνίζονταν ενάντια στις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και στο χαμηλό μισθό. Η αστυνομία επιτέθηκε στις διαδηλώτριες και τις διασκόρπισε. Δύο χρόνια αργότερα, πάλι το Μάρτιο, αυτές οι γυναίκες οργάνωσαν την πρώτη εργατική ένωση προσπαθώντας να προστατεύσουν τους εαυτούς τους και να κερδίσουν μερικά βασικά δικαιώματα στο χώρο εργασίας τους. 8 Μαρτίου 1908: 15,000 γυναίκες παρέλασαν μέσα από την Νέα Υόρκη απαιτώντας λιγότερες εργατοώρες, καλύτερο μισθό, δικαίωμα ψήφου και να σταματήσουν να απασχολούνται παιδιά σαν εργάτες. Υιοθέτησαν το σύνθημα «Ψωμί και τριαντάφυλλα» (Bread and Roses), με το ψωμί να συμβολίζει την οικονομική ασφάλεια και τα τριαντάφυλλα μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Πηγή:http://www.fimes.gr/2012/03/imera-tis-gynaikas-8-martiou/#ixzz2MtN3rE6Q Αφίσες και φωτογραφίες για συζήτηση και προβληματισμό (οπτικός γραμματισμός) Η συγκεκριμένη εικόνα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ψηφιστεί ως η φωτογραφία της χρονιάς. Δείχνει μία μητέρα, η οποία από το ένα της στήθος θηλάζει το μικρό της παιδί και από το άλλο, ένα νεογέννητο πιθηκάκι. Στη λεζάντα της, η φωτογραφία η οποία δημοσιεύθηκε στον ινδικό τύπο αναγράφει: «Μόνον όποιος είναι φτωχός και ξέρει τι θα πει πείνα ενεργεί µε τόση γενναιοδωρία Τι θλιβερό που ο άνθρωπος δεν είναι πάντα έτσι» 43

44

45